Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
1
20.
 
Yarpağın hüceyrəvi quruluşu
Bitkini uzun müddət qaranlıqda saxlayanda yarpaqları saralır. 
Onu uzun müddət sulamadıqda yarpaqları büzüşür. 
Laboratoriya işi. Yarpağın dəricik hüceyrəsinin quruluşu.
Təchizat: yarpağın en kəsiyinin hazır preparatı (və ya tablosu), işıq mik-
roskopu. 
İşin gedişi:
1. Yarpağın  en kəsiyinin hazır preparatına  mikroskopla baxın.
2. Onun müxtəlif cür hüceyrələrdən əmələ gəldiyinə diqqət yetirin.
3. Preparatda  dəricik  hüceyrələrini  taparaq  onların  forma  və  quru-
luşuna baxın.
4. Alt dəricikdə yerləşən ağızcıq hüceyrələrini tapın və onun mikros-
kopdan  şəklini çəkin.
Nəticəni  müzakirə  edək:
· Üst və alt dəriciyin arasında yerləşən hüceyrələr qrupu bir-birindən 
nə ilə fərqlənir?
· Onların hansılarında xloroplastların miqdarı çoxdur?
· Ağızcıq hüceyrələri digər dəricik hüceyrələrindən nə ilə fərqlənir?
· Yarpaq damarları yarpağın hansı hüceyrələrinin arasında  yerləşir?
 Cavabları dəftərinizə qeyd edin.
· Bütün bunlar  hansı səbəbdən baş verir? 
· Yarpağın öz vəzifəsini yerinə yetirməsi üçün o, hansı quruluşa 
malik olmalıdır? 
Yarpağın daxili quruluşu. Yarpaq xaricdən dəricik adlanan şəf-
faf hüceyrələrlə örtülmüşdür. Üst və alt dəricik arasında yarpaq lə-
ti  yerləşir. Üst dəricik hüceyrələrinin altında çoxlu xloroplastlara 
malik  sütunşəkilli  hüceyrələrdən  ibarət  sütunvari  toxuma 
yerləşir.
Sütunvari toxuma əsasən fotosintez funksiyasını yerinə yetirdi-
yindən yarpağın günəş işığı düşən hissəsində olur. Ondan altda qey-
ri-düzgün formalı və xloroplastları nisbətən az olan süngərvari to-
xuma  yerləşir.    Süngərvari  toxuma  hüceyrələri  arasında  içərisi 
hava ilə dolu hüceyrəarası sahə – boşluqlar olur.
Dəricik  hüceyrələrinin  bəziləri  yaşıl  rəngli  olub   
ağızcıqlar  əmələ  gətirir. 
  Quruda  yaşayan  bitkilərin  əksəriyyətində 
ağızcıqlar yarpağın alt dəriciyində  yerləşir. Viktoriya, suzanbağı bit-
kilərində onlar üst dəricikdə, süsən və kələmdə isə  yarpağın hər iki 
tərəfində yerləşir.  
Ağızcıqlar. 
Ağızcıqlar  iki  qapayıcı  hüceyrədən  təşkil 
olunmuşdur. Onlar açılıb-qapanmaqla qaz və su mübadiləsini (trans-
pirasiyanı)  tənzimləyir.

21.
 
Kökün quruluşu. Kökün növləri və sistemləri
Güclü küləklər ağacları  əysə də, onlar,  adətən, yıxılmır və sınmır.
1
Laboratoriya işi.  Kökün quruluşunun öyrənilməsi.
Təchizat: lupa,  skalpel,  buğda və ya noxud cücərtisi. 
İşin gedişi:
· Buğda və ya noxud cücərtisinin kökünə əvvəl adi gözlə, sonra lupa ilə baxın.
· Kökün ucunda tündrəngli  və nisbətən qalınlaşmış hissəyə diqqət yeti-
rin.
· Daha sonra kökün orta hissəsinin zərif tükcüklərə malik olmasına diq-
qət edin.
· Onların hansı quruluşa malik olduğunu müəyyən edin.
· Lupa ilə müşahidə etdiyinizi dəftərinizdə  çəkin.
Kök – bitkinin vegetativ orqanla-
rından biridir. Bütün ömrü boyu uzu-
nuna böyüyür. Onun zərif ucunun tor-
paq  hissəcikləri  tərəfindən  zədələn-
mədən  qorunması  üçün  kök  üsküyü 
ilə  örtülmüşdür.  Kök  üsküyü  bir-
birinə sıx yerləşmiş nazikdivarlı tün-
drəngli  canlı  hüceyrələrdən  ibarət-
dir. Kök üsküyü vaxtaşırı torpaq his-
səciklərinə sürtülərək məhv olsa da, 
törədici  toxuma  tərəfindən  yenisi 
əmələ gəlir.
Kökün zonaları. Bitki kökü müx-
təlif  hüceyrələrdən  təşkil  olunmuş-
dur. Bu səbəbdən onu şərti olaraq zo-
nalara ayırırlar: bölünmə, böyümə, so-
rucu və ötürücü zonalar.
Kök üsküyü irinüvəli və içərisi sitoplazma ilə dolu cavan hücey-
rələrə malik bölünmə zonasını əhatə edir. Burada yerləşən hüceyrə-
lər daim bölünərək sayca artırlar. Əmələ gələn hüceyrələr sonradan 
uzununa istiqamətdə böyüyərək böyümə zonasını əmələ gətirirlər. 
Bu zona kökün uzununa böyüməsini təmin edir. Böyümə zonasında 
tam formalaşmamış  ötürücü borular olur.
· Bu, nə üçün belədir? 
· Bitkini torpağa bərkidən nədir? 
Kökün zonaları
Bölünmə 
zonası
Böyümə 
zonası
Sorucu
zona
Ötürücü
zona
Kök üsküyü 
63
62
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
Yarpaq damarının quruluşu. Bitkinin bütün orqanlarında  ötü-
rücü  borulara  (ələyəbənzər  borular  və  yarpaq  borucuqları)  malik 
yarpaq  damarı  olur.  Ələyəbənzər  borularla  yarpaqlardan  üzvi 
maddələr hərəkət edir. Yarpaq borucuqları vasitəsilə yarpaqlara su 
və mineral duzlar gətirilir. Yarpaq damarında həmçinin damarlara 
möhkəmlik verən mexaniki liflər olur.
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayin:
Yarpağın hissələri
Toxuma növü
Dəricik
Sütunvari və süngərvari toxuma
Borucuqlar və ələyəbənzər borular
Ötürücü topaların lifləri
1. Səhv fikirləri düzgün ifadə edin: a) Dəricik ötürücü toxumaya aiddir;
b) Ağızcıqlar yarpaq lətində yerləşir; c) Yarpaq damarı borucuqlardan 
və  ələyəbənzər  borulardan  ibarətdir;  ç)  Borucuqlarla  üzvi  maddələr 
ötürülür.  
Yarpaqlar __, 
 təşkil 
olunmuşdur. Dəricik hüceyrələrinin 
bəziləri rəngli olub __  əmələ gətirir. 
__, __ və __
Açar sözl e r
Dəricik
Sütunvari və süngərvari toxumalar
Ağızcıq 
Mezofil
Alt  dəricik
Hava 
boşluqları
Sütunvari 
toxuma 
Süngərvari 
toxuma
Qapayıcı 
hüceyrələr
Ağızcıq
Üst dəricik
Yarpaq 
damarı
Ələyəbənzər 
borular
Yarpaq 
borucuqları
Mexaniki 
liflər
Yarpağın daxili quruluşu

21.
 
Kökün quruluşu. Kökün növləri və sistemləri
Güclü küləklər ağacları  əysə də, onlar,  adətən, yıxılmır və sınmır.
1
Laboratoriya işi.  Kökün quruluşunun öyrənilməsi.
Təchizat: lupa,  skalpel,  buğda və ya noxud cücərtisi. 
İşin gedişi:
· Buğda və ya noxud cücərtisinin kökünə əvvəl adi gözlə, sonra lupa ilə baxın.
· Kökün ucunda tündrəngli  və nisbətən qalınlaşmış hissəyə diqqət yeti-
rin.
· Daha sonra kökün orta hissəsinin zərif tükcüklərə malik olmasına diq-
qət edin.
· Onların hansı quruluşa malik olduğunu müəyyən edin.
· Lupa ilə müşahidə etdiyinizi dəftərinizdə  çəkin.
Kök – bitkinin vegetativ orqanla-
rından biridir. Bütün ömrü boyu uzu-
nuna böyüyür. Onun zərif ucunun tor-
paq  hissəcikləri  tərəfindən  zədələn-
mədən  qorunması  üçün  kök  üsküyü 
ilə  örtülmüşdür.  Kök  üsküyü  bir-
birinə sıx yerləşmiş nazikdivarlı tün-
drəngli  canlı  hüceyrələrdən  ibarət-
dir. Kök üsküyü vaxtaşırı torpaq his-
səciklərinə sürtülərək məhv olsa da, 
törədici  toxuma  tərəfindən  yenisi 
əmələ gəlir.
Kökün zonaları. Bitki kökü müx-
təlif  hüceyrələrdən  təşkil  olunmuş-
dur. Bu səbəbdən onu şərti olaraq zo-
nalara ayırırlar: bölünmə, böyümə, so-
rucu və ötürücü zonalar.
Kök üsküyü irinüvəli və içərisi sitoplazma ilə dolu cavan hücey-
rələrə malik bölünmə zonasını əhatə edir. Burada yerləşən hüceyrə-
lər daim bölünərək sayca artırlar. Əmələ gələn hüceyrələr sonradan 
uzununa istiqamətdə böyüyərək böyümə zonasını əmələ gətirirlər. 
Bu zona kökün uzununa böyüməsini təmin edir. Böyümə zonasında 
tam formalaşmamış  ötürücü borular olur.
· Bu, nə üçün belədir? 
· Bitkini torpağa bərkidən nədir? 
Kökün zonaları
Bölünmə 
zonası
Böyümə 
zonası
Sorucu
zona
Ötürücü
zona
Kök üsküyü 
63
62
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
Yarpaq damarının quruluşu. Bitkinin bütün orqanlarında  ötü-
rücü  borulara  (ələyəbənzər  borular  və  yarpaq  borucuqları)  malik 
yarpaq  damarı  olur.  Ələyəbənzər  borularla  yarpaqlardan  üzvi 
maddələr hərəkət edir. Yarpaq borucuqları vasitəsilə yarpaqlara su 
və mineral duzlar gətirilir. Yarpaq damarında həmçinin damarlara 
möhkəmlik verən mexaniki liflər olur.
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayin:
Yarpağın hissələri
Toxuma növü
Dəricik
Sütunvari və süngərvari toxuma
Borucuqlar və ələyəbənzər borular
Ötürücü topaların lifləri
1. Səhv fikirləri düzgün ifadə edin: a) Dəricik ötürücü toxumaya aiddir;
b) Ağızcıqlar yarpaq lətində yerləşir; c) Yarpaq damarı borucuqlardan 
və  ələyəbənzər  borulardan  ibarətdir;  ç)  Borucuqlarla  üzvi  maddələr 
ötürülür.  
Yarpaqlar __, 
 təşkil 
olunmuşdur. Dəricik hüceyrələrinin 
bəziləri rəngli olub __  əmələ gətirir. 
__, __ və __
Açar sözl e r
Dəricik
Sütunvari və süngərvari toxumalar
Ağızcıq 
Mezofil
Alt  dəricik
Hava 
boşluqları
Sütunvari 
toxuma 
Süngərvari 
toxuma
Qapayıcı 
hüceyrələr
Ağızcıq
Üst dəricik
Yarpaq 
damarı
Ələyəbənzər 
borular
Yarpaq 
borucuqları
Mexaniki 
liflər
Yarpağın daxili quruluşu

Mövzu ilə bağlı anlayışları və onların şərhini müəyyən edin:
1. Kökün bitkinin həyatında rolu nədən ibarətdir? O, hansı zonalardan 
təşkil olunmuşdur? 
2. Nə üçün bəzi bitkilərin kökləri arasında bir iri kökə rast gəlinsə də, 
digərlərində köklər bir-birindən seçilmir?
3. Şəkillərdəki bitkiləri kök sistemlərinə görə qruplaşdırın. Dəftərinizə 
çəkdiyiniz cədvəlin sütunlarını adlandırın.
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Bitki köklərinin ucları __ ilə örtülmüşdür. Bitkinin 
bütün kökləri onun __ təşkil edir.
Açar sözl e r
Kök üsküyü 
Əmici tellər
Kökün növləri
Kök sistemləri
A.
 Kök sistemi
B.
  sas kök
Ə
C.
 Yan köklər
D.
  lavə köklər
Ə
Anlayış
Anlayışın şərhi
1.  sas və əlavə köklər üzərində inkişaf edən köklər
Ə
2. Toxumun rüşeym kökcüyündən inkişaf edən kök
4. Gövdədən və yarpaqdan  çıxan köklər
5. Bitkinin bütün köklərinin cəmi
Yonca
Zəncirotu
Qırtıc
Noxud
Bağayarpağı
Qarğıdalı
65
64
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
Bitkinin adı
?
?
Sorucu zonada ötürücü borular tam for-
malaşmış vəziyyətdə olur. Sorucu zonanın 
örtük  toxumasının  (dəricik)  hüceyrələ-
rindən  əmici  tellər  yaranır.  Əmici  tellər 
vasitəsilə  bitki  torpaqda  olan  su  və  suda 
həll  olmuş  mineral  duzları  udur.  Əmici 
tellər azömürlüdür. Cəmi 10–20 gün yaşa-
yır, sonra məhv olur.
Əmici tellər məhv olduqdan sonra əvvəl-
ki  sorucu  zonanın  yerində  ötürücü  zona 
əmələ gəlir. Bu zonanın hüceyrələri vasi-
təsilə kökdən yarpağa doğru  su və mineral 
duzlar, aşağıya doğru isə üzvi maddələr hə-
rəkət edir.
Kökün növləri. Bitkinin toxumunun rü-
Kökün növləri
2
Kök sisteminin öyrənilməsi.
Təchizat: zəncirotu və buğda köklərindən hazırlanmış herbarilər.
İşin gedişi:
· Herbari nümunələrindən istifadə etməklə zəncirotu və buğdanın kök-
lərini nəzərdən keçirin.
· Onlar arasında hansı fərqlərin olduğunu müəyyən edin.
· Onları sxem şəklində dəftərinizə çəkin.
Nəticəni  müzakirə  edək:
· Zəncirotunun hansı kökü daha aydın seçilir?
· Buğdada  bu tipli kökə rast gəlinirmi?
Kök sistemi. 
gətirir. İki tip kök sistemi – mil və saçaqlı kök sistemi var. Mil kök 
sistemində əsas kök digər köklərdən yaxşı seçilir. Mil kök sistemi – 
Bitkinin bütün köklərinin cəmi kök sistemini əmələ 
noxud,  günəbaxan,  quşəppəyi,  zəncirotu  və  di-
gər bitkilər üçün səciyyəvidir. 
Saçaqlı  kök  sistemində  əsas  kök  bəzən  tez 
quruyur, bəzən isə əlavə və yan köklər arasında 
seçilmir. Saçaqlı kök sistemi taxıllarda, bağa-
yarpağında və digər bitkilərdə rast gəlinir.
şeym kökcüyündən inkişaf edən kök – əsas kök adlanır. Köklər həm-
çinin bitkinin yerüstü hissələrindən – gövdə və yarpaqlardan da in-
kişaf edə bilir ki, bunlara əlavə köklər deyilir. Əsas və əlavə köklərin 
üzərində inkişaf edən köklər yan köklər hesab olunur.
Əlavə kök
Yan 
köklər
Əsas 
kök
Saçaqlı kök 
sistemi
Mil kök 
sistemi

Mövzu ilə bağlı anlayışları və onların şərhini müəyyən edin:
1. Kökün bitkinin həyatında rolu nədən ibarətdir? O, hansı zonalardan 
təşkil olunmuşdur? 
2. Nə üçün bəzi bitkilərin kökləri arasında bir iri kökə rast gəlinsə də, 
digərlərində köklər bir-birindən seçilmir?
3. Şəkillərdəki bitkiləri kök sistemlərinə görə qruplaşdırın. Dəftərinizə 
çəkdiyiniz cədvəlin sütunlarını adlandırın.
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Bitki köklərinin ucları __ ilə örtülmüşdür. Bitkinin 
bütün kökləri onun __ təşkil edir.
Açar sözl e r
Kök üsküyü 
Əmici tellər
Kökün növləri
Kök sistemləri
A.
 Kök sistemi
B.
  sas kök
Ə
C.
 Yan köklər
D.
  lavə köklər
Ə
Anlayış
Anlayışın şərhi
1.  sas və əlavə köklər üzərində inkişaf edən köklər
Ə
2. Toxumun rüşeym kökcüyündən inkişaf edən kök
4. Gövdədən və yarpaqdan  çıxan köklər
5. Bitkinin bütün köklərinin cəmi
Yonca
Zəncirotu
Qırtıc
Noxud
Bağayarpağı
Qarğıdalı
65
64
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
Bitkinin adı
?
?
Sorucu zonada ötürücü borular tam for-
malaşmış vəziyyətdə olur. Sorucu zonanın 
örtük  toxumasının  (dəricik)  hüceyrələ-
rindən  əmici  tellər  yaranır.  Əmici  tellər 
vasitəsilə  bitki  torpaqda  olan  su  və  suda 
həll  olmuş  mineral  duzları  udur.  Əmici 
tellər azömürlüdür. Cəmi 10–20 gün yaşa-
yır, sonra məhv olur.
Əmici tellər məhv olduqdan sonra əvvəl-
ki  sorucu  zonanın  yerində  ötürücü  zona 
əmələ gəlir. Bu zonanın hüceyrələri vasi-
təsilə kökdən yarpağa doğru  su və mineral 
duzlar, aşağıya doğru isə üzvi maddələr hə-
rəkət edir.
Kökün növləri. Bitkinin toxumunun rü-
Kökün növləri
2
Kök sisteminin öyrənilməsi.
Təchizat: zəncirotu və buğda köklərindən hazırlanmış herbarilər.
İşin gedişi:
· Herbari nümunələrindən istifadə etməklə zəncirotu və buğdanın kök-
lərini nəzərdən keçirin.
· Onlar arasında hansı fərqlərin olduğunu müəyyən edin.
· Onları sxem şəklində dəftərinizə çəkin.
Nəticəni  müzakirə  edək:
· Zəncirotunun hansı kökü daha aydın seçilir?
· Buğdada  bu tipli kökə rast gəlinirmi?
Kök sistemi. 
gətirir. İki tip kök sistemi – mil və saçaqlı kök sistemi var. Mil kök 
sistemində əsas kök digər köklərdən yaxşı seçilir. Mil kök sistemi – 
Bitkinin bütün köklərinin cəmi kök sistemini əmələ 
noxud,  günəbaxan,  quşəppəyi,  zəncirotu  və  di-
gər bitkilər üçün səciyyəvidir. 
Saçaqlı  kök  sistemində  əsas  kök  bəzən  tez 
quruyur, bəzən isə əlavə və yan köklər arasında 
seçilmir. Saçaqlı kök sistemi taxıllarda, bağa-
yarpağında və digər bitkilərdə rast gəlinir.
şeym kökcüyündən inkişaf edən kök – əsas kök adlanır. Köklər həm-
çinin bitkinin yerüstü hissələrindən – gövdə və yarpaqlardan da in-
kişaf edə bilir ki, bunlara əlavə köklər deyilir. Əsas və əlavə köklərin 
üzərində inkişaf edən köklər yan köklər hesab olunur.
Əlavə kök
Yan 
köklər
Əsas 
kök
Saçaqlı kök 
sistemi
Mil kök 
sistemi

Kartofun 
gövdə 
yumrusu
2
·  Soğanı  uzununa  iki  yerə  bölərək  təpə  və  yan  tumurcuqlarına  diqqət 
edin. Soğan kəsiyinin şəklini dəftərinizdə çəkin. Mətnlə tanış olduq-
dan sonra hissələrini qeyd edin.
Soğanaq. Baş soğanın yeraltı qısa gövdəsi dibcik (3) adlanır. 
Dibciyin üzərində yarpağın şəkildəyişməsi olan ətli pulcuqlar (2) 
vardır. Bu pulcuqlarda su və suda həll olan şəkər, həmçinin digər 
maddələr  ehtiyat  halında  saxlanılır.  Yarpağın  şəkildəyişməsi 
67
66
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Canlı orqanizmlərin orqanları və orqanlar sistemi
2
2
də yumrularına kartof və topinamburda (yerarmudu) rast gəli-
nir.
4
3
5
2
1
6
6
Soğanaq
Şəklini dəyişmiş gövdələr
Yerkökü
Çuğundur
Kök yumruları 
Meyvəköklər 
Georgin
Şəklini dəyişmiş köklər
olan  quru  pulcuqlar  (1)  soğanağı  xaric dən  örtərək  onu  ətraf 
mühitin əlverişsiz təsirlərindən qoruyur. Dibcikdən əlavə kök-
lər (4) çıxır. Dibciyin üzərində təpə (5), ətli pulcuqların qoltu-
ğunda  isə  qoltuq  tumurcuqları  (6)  olur.  Soğanaqlı  bitkilərə 
soğan,  sarımsaq,  dağ laləsi,  nərgiz,  hiasint  və  qazsoğanı  kimi 
çoxillik bitkilər aiddir.
Köklərin şəkildəyişmələri. Bitkilərin kökləri də ehtiyat qida 
maddəsi toplayaraq şəkildəyişmələr əmələ gətirə bilir. Belə kök-
lər tez böyüyərək iriləşir və qeyri-adi xarici görkəm alır. Əgər eh-
22. 
 
Bitki
 şəkildəyişmələri
orqanlarının yeraltı 
Deyilənə görə, kartof bitkisini İngiltərəyə 1586-cı ildə məşhur ad-
miral Frensis Dreyk gətirmiş və onu öz bağında əkməyi bağbanı-
na tapşırmışdı.
 Bitki böyüyəndən sonra bağban onun yaşıl meyvələrini dadıb acı 
olduğunu bildirir. Admiral bağbana bitkini kökündən çıxarıb at-
mağı  tapşırır.  Kolu  çıxarmağa  çalışan  bağban  torpağın  altında 
kartof  yumrularını  aşkar  edir.  Onları  bişirərək  dadına  baxır. 
Onun qiymətli bitki olduğunu başa düşür. Sonradan kartof çox 
mühüm qida bitkisi kimi geniş yayıldı.
1
· Torpaqdan çıxarılan çayırın yeraltı hissəsi – kökümsovunu  əvvəl göz-
lə, sonra lupa ilə nəzərdən keçirin.
· Onun yeraltı hissəsinin kökə oxşadığına diqqət yetirin. Bu hissə kök-
dən nə ilə fərqlənir?
· Çayırın yeraltı hissəsinin – kökümsovunun üzərində olan buğumlara 
və tumurcuqlara, həmçinin pulcuqşəkilli yarpaqcıqlara diqqət yeti-
rin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə üçün kökümsov kökə oxşasa da, onu kök adlandırmırlar?
Zoğun şəkildəyişmələri. Bəzən yeraltı zoğların ehtiyat topla-
ması  nəticəsində  onun  şəkildəyişmələri  yaranır.  Şəklini  dəyiş-
miş belə zoğlara kökümsov, gövdə yumruları və soğanaqları aid 
etmək olar.
Kökümsov.  Yerüstü  zoğlarda  olduğu  kimi,  üzərində  təpə  və 
yan tumurcuqları, həmçinin şəklini dəyişmiş pulcuğabənzər yar-
paqcıqlar olur. İnkişaf zamanı bitkilər burada toplanan ehtiyat 
qida maddələrindən istifadə edir. 
Kökümsov gövdələrə inciçiçəyi, çayır, ayrıqotu, dəvədabanı 
və gicitkəndə rast gəlmək olur.
Gövdə  yumruları. Yeraltı  zoğların  uc  hissəsinin  genişlənmə-
sindən əmələ gəlir. Burada ehtiyat halında nişasta toplanır. Göv-
Müəyyən bitkilərin yeraltı və yerüstü orqanları bəzən mühit şə-
raitinin təsirindən müxtəlif dəyişikliklərə məruz qalır.
· Torpaqda olan hissələri yeyilən daha hansı bitkiləri tanıyırsınız? 

Kartofun 
gövdə 
yumrusu
2
·  Soğanı  uzununa  iki  yerə  bölərək  təpə  və  yan  tumurcuqlarına  diqqət 
edin. Soğan kəsiyinin şəklini dəftərinizdə çəkin. Mətnlə tanış olduq-
dan sonra hissələrini qeyd edin.
Soğanaq. Baş soğanın yeraltı qısa gövdəsi dibcik (3) adlanır. 
Dibciyin üzərində yarpağın şəkildəyişməsi olan ətli pulcuqlar (2) 
vardır. Bu pulcuqlarda su və suda həll olan şəkər, həmçinin digər 
maddələr  ehtiyat  halında  saxlanılır.  Yarpağın  şəkildəyişməsi 
67
66
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /