Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

Viruslar. Hüceyrəli quruluşlu orqanizmlərlə yanaşı, təbiətdə hü-
ceyrəsiz həyat formalarına da rast gəlinir. Bunlar viruslar adlanır. 
Viruslar  hüceyrə  daxilində  parazitlik  edərək  burada  çoxalır  və 
adətən, hüceyrənin məhvinə səbəb olurlar. 
2
2
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
Xəstəliktörədən bakteriyalar

35
34
Bakteriyaların  yayılması  və  rolu.  Bakteriyalar  Yer  kürəsində 
yüksək sürətlə çoxalma ilə əlaqədar sayca çoxluq tə
edirlər. On-
lara xüsusilə münbit torpaqlarda daha çox rast gəlinir. Bakteriya-
lar  təbiətdə  maddələr  dövranında  iştirak  edir.  Onların  fəaliyyəti 
nəticəsində  bitki  və  heyvan  qalıqları  çürüyərək  minerallaşır  və 
mineral duzlar şəklində yenidən torpağa qayıdaraq bitkilər tərəfin-
dən mənimsənilir. Bakteriyalar milyon illər ərzində orqanizmlərin 
qalıqlarını minerallaşdıraraq   faydalı qazıntı yataqlarının yaran-
masında iştirak etmişdir. Bundan başqa, südün qatığa çevrilməsi, 
şkil 
Süd turşusu
bakteriyaları
9.  
Bakteriyaların yayılması və təbiətdə rolu. 
Xəstəliktörədən bakteriyalar. Viruslar
İnsanın bədən kütləsinin 2 kiloqramını onun orqanizmində yaşa-
yan bakteriyalar təşkil edir. Bir ədəd bağırsaq çöpü bakteriyasının 
2  
gün ərzində verdiyi nəsil  oturacağı 2 m  hündürlüyü 1 km-ə ça-
tan piramidanı doldura bilərdi. 
,
1
Laboratoriya işi. Bakteriyaların müşahidə edilməsi.
Məqsəd: bakteriyaların quruluş və formaları barədə təsəvvürlərin 
yaranması.
Təchizat: bakteri alara aid  preparatlar, mikroskop.
İşin gedişi:
1. Bakteriyalara aid hazır preparatlara mikroskopun böyük böyüdü-
cüsü altında baxın.
2.Onların quruluş və formalarına diqqət edin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Preparatda gördüyünüz bakteriyaların quruluşu və forması necədir?
· Gördüklərinizin şəklini çəkərək bakteriyaların ümumi quruluş 
sxemi  ilə müqayisə edin.
 
y
Torpaq
bakteriyaları
k ə l ə m i n   t u r ş u m a s ı   d a   b a k-
teriyaların köməyi ilə həyata keçi-
rilir. Bəzi bakteriyalar ərzaq məh-
sullarını  qida  üçün  yararsız  və-
ziyyətə  salır.  Bunun  qarşısının 
alınması  üçün  bəzi  ərzaq  məhsul-
ları  qurudulur,  duzlanır,  turşuya, 
2
Xəstəliktörədən bakteriyalar. Bakteriyalar insanda qarın yata-
lağı, vəba, difteriya, vərəm, tetanus, angina, Sibir yarası, brusellyoz 
və s. xəstəlikləri törədirlər. İnsanlar   xəstələrlə təmasda olduqda, 
onların ağız suyu, danışıq və öskürək zamanı havaya yayılan kiçik 
damcılarla, həmçinin bakteriyalarla çirklənmiş qida və sudan isti-
fadə etməklə bu xəstəliklərlə yoluxa bilirlər.
Antisanitariya şəraitində, gigiyena qaydalarına əməl edilməyən, 
əhalisi sıx olan çirkli yerlərdə bakteriyaların inkişafı üçün əlverişli 
şərait yaranır. Bu, əhali arasında kütləvi epidemiyaların yayılması-
na səbəb ola bilir.
Sualları müzakirə edin:
· İnsan qida məhsullarını uzun müddət saxlamaq üçün hansı 
üsullardan istifadə edir?
· Bu üsullar nəyə əsaslanır?
yaxud  şəkərə qoyulur və ya konservləşdirilir. Konservləşdirmə za-
manı bakteriya və onun sporları qızdırılma yolu ilə məhv edilir. Bak-
teriyaların fəaliyyəti günəş şüalarının, duzun və şəkərin təsirindən 
zəifləyir.
· Bakteriyalar təbiət və insan üçün hansı əhəmiyyət kəsb edir?
· İnsan xəstəliktörədən bakteriyalarla hansı şəraitdə yoluxa bilir?
Vəba
vibrionu
Sibir 
yarası
törədicisi
Taun 
çöpü
Difteriya 
basilli
Streptokok – 
angina 
törədicisi
Bakteriyalar pambıqda hommoz, heyvanlarda brusellyoz, Sibir 
yarası əmələ gətirir. İnsan özü də heyvandan keçən xəstəliklərlə yo-
luxa bilir; məsələn, insan brusellyozla yoluxmuş qaramaldan sağıl-
mış çiy südlə qidalandıqda bu xəstəliyə yoluxur. 
Viruslar. Hüceyrəli quruluşlu orqanizmlərlə yanaşı, təbiətdə hü-
ceyrəsiz həyat formalarına da rast gəlinir. Bunlar viruslar adlanır. 
Viruslar  hüceyrə  daxilində  parazitlik  edərək  burada  çoxalır  və 
adətən, hüceyrənin məhvinə səbəb olurlar. 
2
2
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
Xəstəliktörədən bakteriyalar

37
36
İnsanda viruslar – qrip, qızılca, çiçək, göyöskürək və QİÇS (qaza-
nılmış immun çatışmazlığı sindromu) xəstəliyi törədirlər.
Qrip virusu
1. Cədvəli dəftərinizə köçürüb doldurun:
Bakteriya
Yaşadığı mühit
Təbiətdə 
əhəmiyyəti
İnsan həyatında 
əhəmiyyəti
Kokklar
Basillər
Vibrionlar
1. Vəba  2. Difteriya  3. Angina  4. Sibir yarası 
1. Mövzudakı şəkillərə əsasən, xəstəliklərin adlarını onları törədən 
bakteriyaların formasına görə uyğun sütunlarda yerləşdirin. 
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
2. Suallara cavab verin:
Körpünün taxta dirəkləri yarıya qədər suyun içindədir. Çürümə daha 
tez harada baş verəcək: havada, suda, yoxsa hava ilə suyun sərhədində?
Bəzi qida maddələrini uzun müddət saxlamaq üçün qurudurlar. Niyə 
qurudulmuş qida məhsullarında çürümə  prosesi  çətinləşir?
b
a
Taun, vəba, qarın yatalağı və s. __ aiddir. 
Hüceyrə quruluşu olmayanlar __ adlanır.
 Qonur ayının yeni doğulan balasının çəkisi 500 q-a çatsa da, özü 
təxminən 200 kq olur.   Palıd qozası inkişaf edərək nəhəng ağaca 
çevrilir.
· Bütün bunlar nəyin nəticəsində baş verir?
Orqanizmlərdə böyümə onun hüceyrələrinin bölünməsi hesabına 
gedir. Hüceyrənin bölünməsi mürəkkəb prosesdir. Bu prosesdə bir 
ana hüceyrənin bölünməsi nəticəsində iki qız hüceyrə yaranır. Bö-
lünmədə ən vacib rolu nüvədə olan xromosomlar oynayır.
Hüceyrənin bölünməsi. Hüceyrədə bölünmədən əvvəl xromosom-
lar  ikiləşir.  Bölünmə  prosesində  hər  bir  ikiləşmiş  xromosom  əvvəl 
hüceyrənin  ekvatorunda  düzülür,  sonra  bir-birindən  ayrılaraq  hü-
ceyrənin əks qütblərinə çəkilir. Qütblərə çəkilən xromosomların ət-
rafında nüvə pərdəsi əmələ gəlir. Daha sonra isə hüceyrənin sitoplaz-
ması iki bərabər hissəyə bölünür. Beləliklə, bir ana hüceyrənin tam 
oxşarı olan iki qız hüceyrə yaranır.
Mitoz  (yun. “mitos” – sap, tel). Bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən 
eyni  xromosom  sayına  malik  iki  qız  hüceyrənin  yaranması  ilə 
nəticələnən  hüceyrə  bölünməsi  –  mitoz  adlanır.  Mitoz  bölünmə 
əsasən bədən hüceyrələrinə xasdır.
10. 
Hüceyrələrin bölünməsi və inkişafı  
Bilirsinizmi? 
Bilirsinizmi? 
Bəzi hallarda  bir ana hüceyrədən xromosom sayının 
yarısına malik 4 qız hüceyrə meydana gəlir. Belə bölünmə üsulu meyoz 
(yun.  “meiozis”  –  azalma)  adlanır.  Meyoz  bölünmə  orqanizmin  bütün 
hüceyrələrində getmir. Adətən, cinsi hüceyrələr bu yolla əmələ gəlir və 
onların  hər biri ana hüceyrənin xromosomlarının yarısını daşıyır. Cinsi 
çoxalma zamanı cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi nəticəsində   yeni 
orqanizmə  başlanğıc  verən  tam  xromosom  dəstinə  malik  hüceyrə   
yaranır.
Açar sözl e r
Xəstəliktörədən bakteriyalar
Viruslar
Tütün mozaikası 
xəstəliyinin virusu
2
2
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
1
Hüceyrənin bölünməsi təsvirinə baxın və suallara cavab verin. 
· İlkin hüceyrədə neçə xromosom olmalıdır?
· Sonda əmələ gələn iki hüceyrənin hər birində neçə xromosom alınır?
1
2
3
4
5
6
Qazanılmlş immun 
çatışmazlığı 
sindromu (QİÇS) 
virusu 

37
36
İnsanda viruslar – qrip, qızılca, çiçək, göyöskürək və QİÇS (qaza-
nılmış immun çatışmazlığı sindromu) xəstəliyi törədirlər.
Qrip virusu
1. Cədvəli dəftərinizə köçürüb doldurun:
Bakteriya
Yaşadığı mühit
Təbiətdə 
əhəmiyyəti
İnsan həyatında 
əhəmiyyəti
Kokklar
Basillər
Vibrionlar
1. Vəba  2. Difteriya  3. Angina  4. Sibir yarası 
1. Mövzudakı şəkillərə əsasən, xəstəliklərin adlarını onları törədən 
bakteriyaların formasına görə uyğun sütunlarda yerləşdirin. 
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
2. Suallara cavab verin:
Körpünün taxta dirəkləri yarıya qədər suyun içindədir. Çürümə daha 
tez harada baş verəcək: havada, suda, yoxsa hava ilə suyun sərhədində?
Bəzi qida maddələrini uzun müddət saxlamaq üçün qurudurlar. Niyə 
qurudulmuş qida məhsullarında çürümə  prosesi  çətinləşir?
b
a
Taun, vəba, qarın yatalağı və s. __ aiddir. 
Hüceyrə quruluşu olmayanlar __ adlanır.
 Qonur ayının yeni doğulan balasının çəkisi 500 q-a çatsa da, özü 
təxminən 200 kq olur.   Palıd qozası inkişaf edərək nəhəng ağaca 
çevrilir.
· Bütün bunlar nəyin nəticəsində baş verir?
Orqanizmlərdə böyümə onun hüceyrələrinin bölünməsi hesabına 
gedir. Hüceyrənin bölünməsi mürəkkəb prosesdir. Bu prosesdə bir 
ana hüceyrənin bölünməsi nəticəsində iki qız hüceyrə yaranır. Bö-
lünmədə ən vacib rolu nüvədə olan xromosomlar oynayır.
Hüceyrənin bölünməsi. Hüceyrədə bölünmədən əvvəl xromosom-
lar  ikiləşir.  Bölünmə  prosesində  hər  bir  ikiləşmiş  xromosom  əvvəl 
hüceyrənin  ekvatorunda  düzülür,  sonra  bir-birindən  ayrılaraq  hü-
ceyrənin əks qütblərinə çəkilir. Qütblərə çəkilən xromosomların ət-
rafında nüvə pərdəsi əmələ gəlir. Daha sonra isə hüceyrənin sitoplaz-
ması iki bərabər hissəyə bölünür. Beləliklə, bir ana hüceyrənin tam 
oxşarı olan iki qız hüceyrə yaranır.
Mitoz  (yun. “mitos” – sap, tel). Bölünmə yolu ilə ana hüceyrədən 
eyni  xromosom  sayına  malik  iki  qız  hüceyrənin  yaranması  ilə 
nəticələnən  hüceyrə  bölünməsi  –  mitoz  adlanır.  Mitoz  bölünmə 
əsasən bədən hüceyrələrinə xasdır.
10. 
Hüceyrələrin bölünməsi və inkişafı  
Bilirsinizmi? 
Bilirsinizmi? 
Bəzi hallarda  bir ana hüceyrədən xromosom sayının 
yarısına malik 4 qız hüceyrə meydana gəlir. Belə bölünmə üsulu meyoz 
(yun.  “meiozis”  –  azalma)  adlanır.  Meyoz  bölünmə  orqanizmin  bütün 
hüceyrələrində getmir. Adətən, cinsi hüceyrələr bu yolla əmələ gəlir və 
onların  hər biri ana hüceyrənin xromosomlarının yarısını daşıyır. Cinsi 
çoxalma zamanı cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi nəticəsində   yeni 
orqanizmə  başlanğıc  verən  tam  xromosom  dəstinə  malik  hüceyrə   
yaranır.
Açar sözl e r
Xəstəliktörədən bakteriyalar
Viruslar
Tütün mozaikası 
xəstəliyinin virusu
2
2
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
1
Hüceyrənin bölünməsi təsvirinə baxın və suallara cavab verin. 
· İlkin hüceyrədə neçə xromosom olmalıdır?
· Sonda əmələ gələn iki hüceyrənin hər birində neçə xromosom alınır?
1
2
3
4
5
6
Qazanılmlş immun 
çatışmazlığı 
sindromu (QİÇS) 
virusu 

Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1. Mitoz nəticəsində bir ana hüceyrədənneçə yeni hüceyrə yaranır? 
a) 1  b) 2    c) 3   d) 4
2. 8 xromosomlu nüvədən mitoz nəticəsində neçə xromosomlu nüvə yaranır?
a) 4 xromosomlu  b) 6 xromosomlu  c) 8 xromosomlu  d) 12 xromosomlu
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Hüceyrənin bölünmə mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyənləş-
dirin  və  xüsusiyyətlərini 
 qeyd edin. 
dəftərinizdə
1
2
3
4
5
6
__ bölünmə nəticəsində bir __ iki__ əmələ 
gəlir. Bölünmədə nüvədə olan __ əsas rol 
oynayır. 
Hüceyrənin inkişafı. Bölünmə qurtardıqdan sonra qız hüceyrə-
lər böyüyür, müəyyən ölçüyə çatır və yenidən bölünür. Beləliklə, 
hüceyrələrin bölünməsi və böyüməsi nəticəsində orqanizm inkişaf 
edir.
Hüceyrənin bölünməsinin əhəmiyyəti. Bölünmə sayəsində 
hüceyrəli orqanizmlər sayca artır. Belə artım nəticəsində onlar sü-
rətlə yayılır. Çoxhüceyrəlilərdə isə hüceyrənin bölünməsi orqaniz-
min böyümə və inkişafına səbəb olur. Hüceyrələrin bölünməsi nəti-
cəsində həmçinin bədənin zədələnmiş yerlərində  məhv olmuş toxu-
ma hüceyrələri yenisi ilə əvəz edilir. 
bir-
 
1
Hollandiyalı alim Levenhuk həyətdəki dolçada uzun müddət qal-
mış sudan  bir damcı götürərək lupa ilə nəzərdən keçirdi. O, suda 
sürətlə hərəkət edən çoxlu miqdarda canlı varlıq gördü və bunları 
“animalkulyuslar”,  yəni  “kiçik  heyvancıqlar”  adlandırdı. A.Le-
venhuk  əvvəlcə  “kiçik  heyvancıqlar”ın  yağış  vasitəsilə  dolçaya 
düşdüklərini güman etdi. Ancaq yağış suyunda onların olmadığı-
nı müəyyən etdikdən sonra bu fikirdən əl çəkdi.
O,  belə  qənaətə  gəldi  ki,  gördüyü  bu  canlı  “heyvancıqlar”  uzun 
müddət qalmış durğun sularda yaranır.     
· Su damcısında görünənlər hansı canlılar ola bilərdi? 
· Nə üçün 
 sularda bunlar daha çox olur?
uzun müddət qalmış durğun 
11.
 Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər
Birhüceyrəli orqanizmlər. Bunlara bak-
teriyalar, göbələklər, bitkilər və heyvanlar 
arasında   rast gəlinir. Bədənləri yalnız bir 
hüceyrədən  təşkil  olunmuş  orqanizmlər-
dir.  Onların  qidalanma,  tənəffüs,  ifrazat, 
çoxalma və bu kimi bütün həyat prosesləri 
bir hüceyrə daxilində gedir. Aktiv hərəkətli 
formalarında  qamçılar  (bəzi  bakteriyalar, 
yaşıl evqlena), kirpikciklər (infuzor-tərlik) 
və yalançı ayaqlar (amyöbdə) kimi hərəkətə 
xidmət edən strukturlar olur. 
Bəzən  bir-
hüceyrəlilər qruplara yığılaraq koloniyalar 
əmələ  gətirir.  Koloniya  halında  yaşayan 
birhüceyrəlilərin hüceyrələri arasında ixti-
saslaşma getmədiyindən onlar müstəqil də 
yaşaya bilirlər. Belə canlılar – 
bə-
zi bakteriyalardır.  
Koloniyalı  birhüceyrəlilər. 
volvoks və 
Xlamidomonada 
yosunu
Xromosomlar
Ana hüceyrə
Qız hüceyrələr
Mitoz
Açar sözl e r
2
2
39
38
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
Bitki hüceyrəsinin inkişafı
Cavan 
hüceyrə
Yaşlı
hüceyrə
Şəkildə göstərilən birhüceyrəli 
orqanizmlərə diqqət yetirin. Onlar 
üçün səciyyəvi olan quruluş 
xüsusiyyətlərini göstərin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Şəkildəki birhüceyrəlilər 
bir-birindən  nə ilə fərqlənirlər?
1
2
3
4
İnfuzor-tərlik 
Birhüceyrəli orqanizmlər
 
Volvoks
Koloniyalı birhüceyrəlilər 

Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1. Mitoz nəticəsində bir ana hüceyrədənneçə yeni hüceyrə yaranır? 
a) 1  b) 2    c) 3   d) 4
2. 8 xromosomlu nüvədən mitoz nəticəsində neçə xromosomlu nüvə yaranır?
a) 4 xromosomlu  b) 6 xromosomlu  c) 8 xromosomlu  d) 12 xromosomlu
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Hüceyrənin bölünmə mərhələlərinin düzgün ardıcıllığını müəyyənləş-
dirin  və  xüsusiyyətlərini 
 qeyd edin. 
dəftərinizdə
1
2
3
4
5
6
__ bölünmə nəticəsində bir __ iki__ əmələ 
gəlir. Bölünmədə nüvədə olan __ əsas rol 
oynayır. 
Hüceyrənin inkişafı. Bölünmə qurtardıqdan sonra qız hüceyrə-
lər böyüyür, müəyyən ölçüyə çatır və yenidən bölünür. Beləliklə, 
hüceyrələrin bölünməsi və böyüməsi nəticəsində orqanizm inkişaf 
edir.
Hüceyrənin bölünməsinin əhəmiyyəti. Bölünmə sayəsində 
hüceyrəli orqanizmlər sayca artır. Belə artım nəticəsində onlar sü-
rətlə yayılır. Çoxhüceyrəlilərdə isə hüceyrənin bölünməsi orqaniz-
min böyümə və inkişafına səbəb olur. Hüceyrələrin bölünməsi nəti-
cəsində həmçinin bədənin zədələnmiş yerlərində  məhv olmuş toxu-
ma hüceyrələri yenisi ilə əvəz edilir. 
bir-
 
1
Hollandiyalı alim Levenhuk həyətdəki dolçada uzun müddət qal-
mış sudan  bir damcı götürərək lupa ilə nəzərdən keçirdi. O, suda 
sürətlə hərəkət edən çoxlu miqdarda canlı varlıq gördü və bunları 
“animalkulyuslar”,  yəni  “kiçik  heyvancıqlar”  adlandırdı. A.Le-
venhuk  əvvəlcə  “kiçik  heyvancıqlar”ın  yağış  vasitəsilə  dolçaya 
düşdüklərini güman etdi. Ancaq yağış suyunda onların olmadığı-
nı müəyyən etdikdən sonra bu fikirdən əl çəkdi.
O,  belə  qənaətə  gəldi  ki,  gördüyü  bu  canlı  “heyvancıqlar”  uzun 
müddət qalmış durğun sularda yaranır.     
· Su damcısında görünənlər hansı canlılar ola bilərdi? 
· Nə üçün 
 sularda bunlar daha çox olur?
uzun müddət qalmış durğun 
11.
 Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlər
Birhüceyrəli orqanizmlər. Bunlara bak-
teriyalar, göbələklər, bitkilər və heyvanlar 
arasında   rast gəlinir. Bədənləri yalnız bir 
hüceyrədən  təşkil  olunmuş  orqanizmlər-
dir.  Onların  qidalanma,  tənəffüs,  ifrazat, 
çoxalma və bu kimi bütün həyat prosesləri 
bir hüceyrə daxilində gedir. Aktiv hərəkətli 
formalarında  qamçılar  (bəzi  bakteriyalar, 
yaşıl evqlena), kirpikciklər (infuzor-tərlik) 
və yalançı ayaqlar (amyöbdə) kimi hərəkətə 
xidmət edən strukturlar olur. 
Bəzən  bir-
hüceyrəlilər qruplara yığılaraq koloniyalar 
əmələ  gətirir.  Koloniya  halında  yaşayan 
birhüceyrəlilərin hüceyrələri arasında ixti-
saslaşma getmədiyindən onlar müstəqil də 
yaşaya bilirlər. Belə canlılar – 
bə-
zi bakteriyalardır.  
Koloniyalı  birhüceyrəlilər. 
volvoks və 
Xlamidomonada 
yosunu
Xromosomlar
Ana hüceyrə
Qız hüceyrələr
Mitoz
Açar sözl e r
2
2
39
38
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
Bitki hüceyrəsinin inkişafı
Cavan 
hüceyrə
Yaşlı
hüceyrə
Şəkildə göstərilən birhüceyrəli 
orqanizmlərə diqqət yetirin. Onlar 
üçün səciyyəvi olan quruluş 
xüsusiyyətlərini göstərin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Şəkildəki birhüceyrəlilər 
bir-birindən  nə ilə fərqlənirlər?
1
2
3
4
İnfuzor-tərlik 
Birhüceyrəli orqanizmlər
 
Volvoks
Koloniyalı birhüceyrəlilər 

41
40
 
Çoxhüceyrəli  orqanizmlər. 
Onların hüceyrələri arasında ixtisas-
laşma mövcuddur. Hüceyrələrin bir qismi qida-
lanmağa,  bəziləri  tənəffüsə,  digərləri  çoxalma 
kimi proseslərə ixtisaslaşmışlar. Çoxhüceyrəli or-
qanizmlərdə  hüceyrələr  birləşərək  toxumaları, 
toxumalar  isə  orqanları  əmələ  gətirir.  Orqanlar 
da öz növbəsində orqanlar sistemini təşkil edir-
lər. Lakin yosunlar, göbələklər, heyvanlardan isə 
süngər və bağırsaqboşluqlular kimi orqanizmlər-
də  toxuma  və  orqanlar  olmur.  Çoxhüceyrəlilər-
dən  ən  ali  quruluşlu  orqanizmlər  ali  bitkilər  və 
xordalı heyvanlar hesab olunur.
Çoxhüceyrəli 
orqanizmlər bitki, heyvan və göbələklər aləminə 
daxildirlər. 
Cədvəli dəftərinizə çəkin və tamamlayın:
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Yaşıl evqlena
Xlamidomonada 
yosunu
İnfuzor-tərlik
Adi amyöb
1.  Şəkildə göstərilən birhüceyrəli orqanizmlərin  nə vasitəsilə 
hərəkət etdiyini göstərin.
__ bütün həyat prosesləri bir hüceyrə daxi-
lində  gedir.  __  hüceyrələr  arasında  ixtisas-
laşma getmişdir.
2. Kolonial və çoxhüceyrəli orqa-
nizmlər arasında oxşar və fərqli 
cəhətləri müəyyən edin.
Kolonial
Çoxhüceyrəlilər