Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

Primatlar / Dərrakəli insan / Bioloji amillər / Sosial amillər / Əmək / 
Təfəkkür / Nitq / İctimai həyat tərzi
1
1
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR
  /  
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
insanda meymundan fərqli olaraq kəllənin beyin şöbəsi üz şöbəsin-
dən böyükdür. Bu səbəbdən o, Homo (insan) cinsinə aiddir. Hazırda 
insanın yalnız bir növü – Homo sapiens (dərrakəli insan) qalmışdır.
İnsanın biososial təbiəti. İnsan bioloji varlıqdır. Onun həyat fəa-
liyyəti qidalanma, tənəffüs, ifrazat, hərəkət, çoxalma kimi bioloji 
proseslərə əsaslanır.
Heyvanlardan  fərqli  olaraq  insan  sosial  varlıqdır.  Onun  sosial 
varlıq kimi formalaşmasında əmək, ictimai həyat tərzi, nitq və tə-
fəkkürün böyük rolu olmuşdur. 
Əmək  fəaliyyəti  nəticəsində  insan  müxtəlif  məhsullar  istehsal 
edir, tikir, yaradır, yeni kəşflər edir. Bütün bu işləri insanlar birgə 

5. 
İnsanın təsnifat sistemində yeri
Qədim  yunan  filosofu  Sokrat  digər  filosofların  birindən  “İnsan 
nədir? O, digər canlılardan necə fərqlənir?” – deyə soruşur. Həmin 
filosof öz cavabında “İnsan – lələkləri olmayan ikiayaqlı canlıdır” – 
cavabını  verir.  Sokrat  ona  heç  nə  demir.  Lakin  növbəti    görüşdə 
kisədə lələkləri yolunmuş xoruz gətirir. Lazım olan vaxtda “Budur 
sənin insanın” deyərək xoruzu  kisədən buraxır. 
İnsanın təsnifat sistemində yeri. 
biətin ayrılmaz hissəsidir. Alimlər təsnifat sistemində insanı hey-
vanlar aləminə aid edirlər. Onurğalı heyvanlarda olduğu kimi, onda 
inkişaf zamanı bədənin dayağını təşkil edən xorda meydana gəlir və 
sonradan onurğaya çevrilir. 
İnsan yeni doğulan balasını südlə bəsləyir. Bu səbəbdən insanı mə-
İnsan da digər canlılar kimi  tə-
məlilər  sinfinə  aid  edirlər.  İnsanda  bir 
çox  heyvanlardan  fərqli  olaraq  gözlər 
başın  ön  hissəsində  yerləşir.  Bundan 
başqa, sifətlərində mimikanı ifadə edən 
əzələlər,  beşbarmaqlı  ətraflarda  yastı 
dırnaqlar  olur.  Bu  əlamətlər  qorilla, 
şimpanze  kimi  insanabənzər  meymun-
larda da müşahidə edilir. Belə əlamətlə-
ri  olan  heyvanlar  primatlar  dəstəsinə 
aid  edilir.  Lakin  insan  insanabənzər 
meymunlara nə qədər oxşasa da, müəy-
yən əlamətlərinə görə fərqlənir. Belə ki, 
· Sizcə, həmin filosofun səhvi nədə idi?
ALƏM
TİP
SİNİF
DƏSTƏ
CİNS
NÖV
Heyvanlar
Xordalılar
Məməlilər
Primatlar
Homo (insan)
Homo sapiens
(dərrakəli insan)
1
Canlıların oxşar və fərqli 
cəhətlərini müəyyənləşdirin.
23
22
Qorilla və müasir 
insanın kəlləsi
görürlər. İctimai həyat tərzi nəticə-
sində onlarda yalnız insana xas olan 
ünsiyyət  vasitəsi  –  nitq  yaranmış-
dır.  Nitqin  yaranması  ilə  əlaqədar 
insanda mücərrəd təfəkkür inkişaf 
etmişdir.  Beləliklə,  insan  quruluş 
xüsusiyyətlərinə  görə  heyvanlara 
oxşasa  da,  əmək  fəaliyyətinə  və 
təfəkkürün  inkişafına  görə  hey-
vanlardan fərqlənir.
Şimpanze 
və insanın 
ayaq pəncəsi
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Uyğunluğu müəyyən edin: 
A.İnsanın bioloji xüsusiyyətləri
B.İnsanın sosial xüsusiyyətləri
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Əmək alətlərinin düzəldilməsi
2. Barmaqlarda yastı dırnaqların olması
3. Ovucda tükün olmaması
4. Nitqin olması
5. Beyinin irihəcmli olması
6. İctimai həyat tərzi
İnsan __ dəstəsinə aiddir. Hazırda insanın yalnız __ 
qalmışdır.  
İnsanın sosial varlıq kimi formalaşmasında __ , 
böyük rolu 
olmuşdur. 
növü 
__, __ və __
1. Düzgün cavabları qeyd edin: a)
 İnsan xordalılar tipinə aiddir; b) İnsan 
onurğalılar tipinə aiddir  c) Dərrakəli insan heyvanlar aləminin növ-
lərindən biridir  d) İnsan primatlar dəstəsinə mənsubdur  e) İnsan 
onurğalılar sinfinə aiddir.
;
;
;
2. Şəkillərdən hansının insana və ya meymuna aid edildiyini 
müəyyən edin:
Primatlar / Dərrakəli insan / Bioloji amillər / Sosial amillər / Əmək / 
Təfəkkür / Nitq / İctimai həyat tərzi
1
1
BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR
  /  
Biologiyanın tədqiqat obyektləri
insanda meymundan fərqli olaraq kəllənin beyin şöbəsi üz şöbəsin-
dən böyükdür. Bu səbəbdən o, Homo (insan) cinsinə aiddir. Hazırda 
insanın yalnız bir növü – Homo sapiens (dərrakəli insan) qalmışdır.
İnsanın biososial təbiəti. İnsan bioloji varlıqdır. Onun həyat fəa-
liyyəti qidalanma, tənəffüs, ifrazat, hərəkət, çoxalma kimi bioloji 
proseslərə əsaslanır.
Heyvanlardan  fərqli  olaraq  insan  sosial  varlıqdır.  Onun  sosial 
varlıq kimi formalaşmasında əmək, ictimai həyat tərzi, nitq və tə-
fəkkürün böyük rolu olmuşdur. 
Əmək  fəaliyyəti  nəticəsində  insan  müxtəlif  məhsullar  istehsal 
edir, tikir, yaradır, yeni kəşflər edir. Bütün bu işləri insanlar birgə 

24
ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
1. Canlı təbiətin aləmləri ilə onları öyrənən elm sahələri arasında 
uyğunluğu müəyyən edin.
4.  Verilən açar sözlərdən istifadə edərək ifadələri tamamlayın: 
Açar  sözlər:  bitkilər,  nadir  bitki  və  heyvanlar,  növ,  Xəzər  suitisi, 
ekologiya.
a) Canlı orqanizmlərin bir-biri və ətraf mühit ilə əlaqələrini 
öyrənən elm __ adlanır.
b) Sistematikanın əsas vahidi __ dür.
c) __ qorunması məqsədilə respublikamızın ərazisində dövlət 
qoruqları, dövlət təbiət yasaqlıqları və milli parklar yara-
dılmışdır. 
d) “Qırmızı kitab”a daxil olan __ ən kiçik dəniz məməlisidir.
e) __ aləminin nümayəndələri bütün ömrü boyu böyüyür.
Canlı təbiətin aləmləri
Elm sahələri
А. 
В. 
С. 
D.
Mikologiya  
Botanika  
Zoologiya 
 Bakteriologiya
Heyvanlar
Bitkilər
Aləm
1
2
3
4
5
6
7
Aləm
3. Cədvəlin xanalarına müvafiq olaraq bitki və heyvana aid olan sis-
tematik qrupların adlarını ardıcıl yerləşdirin: 
cins; tip; fəsilə; dəstə; sinif; növ; aləm; şöbə; sıra
2. Verilmiş anlayışlardan istifadə etməklə düzgün cümlələr qurun:
1) İnsan buğumayaqlılar/xordalılar tipinə aiddir.
2) İnsan primatlar/xordalılar dəstəsinə aiddir.
3) Müasir insan bacarıqlı insan/dərrakəli insan növünə aiddir.
4) İnsan primatlar/onurğalılar dəstəsinə aiddir.
5) İnsan məməlilər/onurğalılar sinfinə aiddir.
6) İnsan heyvanlar/çoxhüceyrəlilər aləminə aiddir.
1
4
2
3

25–86
CANLI 
ORQANİZMLƏRİN 
QURULUŞU
Hüceyrənin quruluşu. Canlı 
orqanizmlərin toxumaları, 
orqanları və orqanlar 
sistemi. 
6.   Laboratoriya avadanlıqları
7.   Hüceyrənin ümumi quruluşu 
8.   Prokariot orqanizmlər 
9.   Bakteriyaların yayılması və 
təbiətdə rolu. Xəstəliktörədən 
bakteriyalar. Viruslar
10. Hüceyrələrin bölünməsi və 
inkişafı  
11. Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli 
orqanizmlər
12. Bitkinin törədici, örtük və 
mexaniki toxumaları
13. Bitkinin ötürücü, əsas və ifrazat 
toxumaları
14. Heyvan toxumaları
15. Heyvanların orqanları və 
orqanlar sistemi
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
25
2
-ci
 f e sil
4
-cü
 f e sil
Bitkilərin generativ orqanları
24. Çiçək
25. Çiçək qrupları
26. Toxumun quruluşu
27. Meyvə
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar
2
2
3
-cü
 f e sil
Bitkilərin vegetativ orqanları
16. Çiçəkli bitkilərin əsas orqanları
17. Zoğ və tumurcuğun quruluşu. 
Tumurcuğun inkişafı
18. Gövdənin daxili quruluşu 
19. Yarpağın xarici quruluşu. 
Yarpaqların düzülüşü 
20. Yarpağın hüceyrəvi quruluşu 
21. Kökün quruluşu. Kökün növləri və 
sistemləri
22. Bitki orqanlarının yeraltı  
şəkildəyişmələri
23. Bitki  orqanlarının yerüstü 
şəkildəyişmələri
· Ümumiləşdirici tapşırıqlar

Dişli və 
dişsiz pinset
Lanset
2
2
6. 
Laboratoriya avadanlıqları
Böyüdücü cihazlar. Böyüdücü cihazlara elmi tədqiqatlar üçün nə-
zərdə tutulan lupa və mikroskoplar aiddir.
2
-ci
 f e sil
Hüceyrənin quruluşu. Canlı orqanizmlərin 
toxumaları, orqanları və orqanlar sistemi 
Deyilənlərə  görə,  Hollandiyanın  Middelburq  şəhərində  təxminən 
400  il  bundan  əvvəl  eynək  ustasının  oğlanları  qısa  mis  borunun 
içərisinə  eynək  şüşələrini  qoyaraq  baxdıqda  ətrafdakı  əşyaların 
xeyli  böyük  göründüyünü  müşahidə  etdilər.  Uşaqların  atası  belə 
şüşələri olan uzun və hərəkətli boru düzəltdi. Beləliklə, ilk mikros-
kop  meydana  gəldi.  Onu  ilk  dəfə  1590-cı  ildə eynək  ustası  Zaxari 
Yansen, daha doğrusu, onun oğulları təsadüfən ixtira etdilər.
 
· Hansı böyüdücü cihazları tanıyırsınız?
· Onlardan necə istifadə edilir?
1
Şəkildə hansı cihazlar 
təsvir olunub? Canlı 
orqanizmlərin öyrənil-
məsində onlardan necə 
istifadə edilə bilər? 
Cədvəli dəftərinizə 
köçürüb tamamlayın.
1
2
3
4
5
Bilirsinizmi?  
Bilirsinizmi?  
Yer üzərində yaşayan bütün canlılar (viruslar istisna 
olmaqla) hüceyrələrdən təşkil olunub. Hüceyrələrin əksəriyyəti çox kiçik 
ölçülərə malikdir. Canlı orqanizmlərin quruluşunun daha dərindən öyrə-
nilməsi yalnız böyüdücü cihazların kəşfindən sonra mümkün olmuşdur.
Elektron mikroskop
2
Mətnlə tanış 
olun. Mikros-
kopun hissə-
lərini onların 
nömrələrinə 
uyğun olaraq 
dəftərinizdə 
qeyd edin.
1
2
3
4
5
6
7
Tubus  (baxış  borusu)  –  mikrosko-
pun gövdəsinə bərkidilir. Vintlərin 
köməyi  ilə  onu  cismə  yaxınlaşdır-
maq  və  uzaqlaşdırmaq  mümkün-
dür. 
Ştativ  –  mikroskopun  hissələrini   
birləşdirən gövdəsidir.
 Okulyar (lat. “okulus” – göz) – tu-
busun yuxarı hissəsində yerləşdiri-
lir. Çərçivə və iki böyüdücü şüşədən 
ibarətdir. 
Obyektiv (lat. “obyektum” – cisim) 
– tubusun aşağı hissəsində yerləşir. 
Çərçivə və bir neçə böyüdücü şüşə-
dən ibarətdir.
Əşya kürsüsü – ştativə birləşdirilir. 
Onun mərkəzi hissəsində işığın keç-
məsi üçün dəlik olur. 
Güzgü  –  işığı  preparata 
yönəltmək üçündür.
(əşyanın 
nazik kəsiyi) 
27
26
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
Bioloji obyektlərin öyrənilməsində istifadə olunan avadanlıq-
lar. Laboratoriya və praktik işlərin aparılması üçün müxtəlif dişli 
və  dişsiz  pinsetlər,  preparat  iynələri,  metal  və  ya  plastmas  van-
nalar, pipetlər, qayçılar, lansetlər və s. müəyyən laboratoriya ava-
danlığının olması zəruridir. 
Maddələrin qızdırılması, qarışdırılması və ya müvəqqəti saxlanıl-
ması üçün müxtəlif kolbalar, sınaq şüşələri, laboratoriyada işlədilən 
qablar lazımdır. Canlıların quruluşunun daha dərindən öyrənilməsi 
üçün, adətən, lupa və mikroskop kimi böyüdücü cihazlardan istifadə 
edilir.
Pipet
Preparat 
iynələri
Qayçı
Cihazlar
İstifadəsi
1
...
Lupa – sadə quruluşlu böyü-
dücü cihazdır. Əl lupası – dəstə-
yə malik çərçivədən və hər iki tə-
rəfi qabarıq, böyüdücü şüşədən 
ibarətdir. O, əşyanı 2–25 dəfəyə 
qədər böyüdə bilir.
Mikroskoplar.  Orqanizmlə-
rin  quruluşunu  daha  dəqiq  öy-
rənmək  üçün,  adətən,  mikros-
kopdan (yun. “mikros” – kiçik, 
“skopeo”  –  baxıram)  istifadə 
edirlər. 
a)  İşıq  mikroskopu.  Əşyanın 
təsvirini 3600 dəfəyədək böyüdə 
bilir. 
b) Elektron mikroskop. Cismi 
on  və  ya  yüz  minlərcə  dəfə  bö-
yüdür.  Hüceyrənin  ən  kiçik 
strukturları  bu  mikroskopda 
daha aydın görünür.
Sınaq şüşələri
Kolba
Laboratoriya 
qabı

Dişli və 
dişsiz pinset
Lanset
2
2
6. 
Laboratoriya avadanlıqları
Böyüdücü cihazlar. Böyüdücü cihazlara elmi tədqiqatlar üçün nə-
zərdə tutulan lupa və mikroskoplar aiddir.
2
-ci
 f e sil
Hüceyrənin quruluşu. Canlı orqanizmlərin 
toxumaları, orqanları və orqanlar sistemi 
Deyilənlərə  görə,  Hollandiyanın  Middelburq  şəhərində  təxminən 
400  il  bundan  əvvəl  eynək  ustasının  oğlanları  qısa  mis  borunun 
içərisinə  eynək  şüşələrini  qoyaraq  baxdıqda  ətrafdakı  əşyaların 
xeyli  böyük  göründüyünü  müşahidə  etdilər.  Uşaqların  atası  belə 
şüşələri olan uzun və hərəkətli boru düzəltdi. Beləliklə, ilk mikros-
kop  meydana  gəldi.  Onu  ilk  dəfə  1590-cı  ildə eynək  ustası  Zaxari 
Yansen, daha doğrusu, onun oğulları təsadüfən ixtira etdilər.
 
· Hansı böyüdücü cihazları tanıyırsınız?
· Onlardan necə istifadə edilir?
1
Şəkildə hansı cihazlar 
təsvir olunub? Canlı 
orqanizmlərin öyrənil-
məsində onlardan necə 
istifadə edilə bilər? 
Cədvəli dəftərinizə 
köçürüb tamamlayın.
1
2
3
4
5
Bilirsinizmi?  
Bilirsinizmi?  
Yer üzərində yaşayan bütün canlılar (viruslar istisna 
olmaqla) hüceyrələrdən təşkil olunub. Hüceyrələrin əksəriyyəti çox kiçik 
ölçülərə malikdir. Canlı orqanizmlərin quruluşunun daha dərindən öyrə-
nilməsi yalnız böyüdücü cihazların kəşfindən sonra mümkün olmuşdur.
Elektron mikroskop
2
Mətnlə tanış 
olun. Mikros-
kopun hissə-
lərini onların 
nömrələrinə 
uyğun olaraq 
dəftərinizdə 
qeyd edin.
1
2
3
4
5
6
7
Tubus  (baxış  borusu)  –  mikrosko-
pun gövdəsinə bərkidilir. Vintlərin 
köməyi  ilə  onu  cismə  yaxınlaşdır-
maq  və  uzaqlaşdırmaq  mümkün-
dür. 
Ştativ  –  mikroskopun  hissələrini   
birləşdirən gövdəsidir.
 Okulyar (lat. “okulus” – göz) – tu-
busun yuxarı hissəsində yerləşdiri-
lir. Çərçivə və iki böyüdücü şüşədən 
ibarətdir. 
Obyektiv (lat. “obyektum” – cisim) 
– tubusun aşağı hissəsində yerləşir. 
Çərçivə və bir neçə böyüdücü şüşə-
dən ibarətdir.
Əşya kürsüsü – ştativə birləşdirilir. 
Onun mərkəzi hissəsində işığın keç-
məsi üçün dəlik olur. 
Güzgü  –  işığı  preparata 
yönəltmək üçündür.
(əşyanın 
nazik kəsiyi) 
27
26
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
Bioloji obyektlərin öyrənilməsində istifadə olunan avadanlıq-
lar. Laboratoriya və praktik işlərin aparılması üçün müxtəlif dişli 
və  dişsiz  pinsetlər,  preparat  iynələri,  metal  və  ya  plastmas  van-
nalar, pipetlər, qayçılar, lansetlər və s. müəyyən laboratoriya ava-
danlığının olması zəruridir. 
Maddələrin qızdırılması, qarışdırılması və ya müvəqqəti saxlanıl-
ması üçün müxtəlif kolbalar, sınaq şüşələri, laboratoriyada işlədilən 
qablar lazımdır. Canlıların quruluşunun daha dərindən öyrənilməsi 
üçün, adətən, lupa və mikroskop kimi böyüdücü cihazlardan istifadə 
edilir.
Pipet
Preparat 
iynələri
Qayçı
Cihazlar
İstifadəsi
1
...
Lupa – sadə quruluşlu böyü-
dücü cihazdır. Əl lupası – dəstə-
yə malik çərçivədən və hər iki tə-
rəfi qabarıq, böyüdücü şüşədən 
ibarətdir. O, əşyanı 2–25 dəfəyə 
qədər böyüdə bilir.
Mikroskoplar.  Orqanizmlə-
rin  quruluşunu  daha  dəqiq  öy-
rənmək  üçün,  adətən,  mikros-
kopdan (yun. “mikros” – kiçik, 
“skopeo”  –  baxıram)  istifadə 
edirlər. 
a)  İşıq  mikroskopu.  Əşyanın 
təsvirini 3600 dəfəyədək böyüdə 
bilir. 
b) Elektron mikroskop. Cismi 
on  və  ya  yüz  minlərcə  dəfə  bö-
yüdür.  Hüceyrənin  ən  kiçik 
strukturları  bu  mikroskopda 
daha aydın görünür.
Sınaq şüşələri
Kolba
Laboratoriya 
qabı

XVII əsrin 
mikroskopu 
7. 
Hüceyrənin ümumi quruluşu 
1665-ci ildə R.Huk mikroskopla ağacın mantar kəsiyinə baxaraq 
onun arı şanına bənzər kiçik hücrələrdən ibarət olduğunu müşa-
hidə etdi. O, bu hücrələri ilk dəfə olaraq “hüceyrə”  adlandırdı. 
Onun müasiri olan Antoni van Levenhuk özünün təkmilləşdir-
· Nə üçün orqanizmlərin hüceyrəli quruluşunun öyrənilməsi mik-
roskopun kəşfindən sonra mümkün olmuşdur?
1
Laboratoriya işi. Soğanın dəricik hüceyrələri preparatına mikroskopla 
baxılması
Təchizat: 
İşin gedişi:
1. Müəllim tərəfindən hazırlanmış soğanın dəricik hüceyrələrinin 
preparatına 
2. Gördüklərinizi dəftərinizə çəkin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Soğan pərdəsindən düzəldilmiş preparatda (yodla rənglənmiş) hücey-
rələrin hansı hissəsi daha yaxşı görünür? 
· Bu hissəcik hüceyrədə hansı funksiyanı yerinə yetirir?
soğanın dəricik hüceyrələrindən hazırlanmış  preparat.
yod-
la rənglənmiş 
əvvəl mikroskopun kiçik, sonra böyük bö-
yüdücüsü altında baxın.
3. Çəkdiyiniz şəkildə hüceyrənin əsas hissələrinin adını yazın. 
Robert Huk 
(1635–1703)
İngilis alimi 
 təbiətşünası. 
Mikroskopu təkmilləşdirmiş 
və  ilk dəfə “hüceyrə” termi-
nini elmə daxil etmişdir.
və
Krossvordu həll edin (cavabları dəftərdə qeyd edin):
1. Onun köməyi ilə tubusu cismə yaxınlaş-
dırmaq və uzaqlaşdırmaq mümkündür.
2. Mikroskopun gövdəsi.
3. Mikroskopun baxış borusu. 
4. Tubusun yuxarı hissəsində yerləşdirilir.
5. Bu hissənin adı “cisim” latın sözündən  
yaranıb.
1. Öyrənilən obyektlə böyüdücü cihaz arasında uyğunluğu müəyyənləş-
dirin. Nəticələri dəftərinizə çəkdiyiniz cədvəldə qeyd edin.
A. Milçəyin qanadı
B. Bakteriya  
D. Böcəyin ayağı
C. Qan hüceyrəsi
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
M İ K R O S K O P
1
3
4
5
2
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
__
__ 
ən sadə böyüdücü cihazdır. 
ştativinə 
əşya kürsüsü və tubus birləşdirilir. Cisimləri 
görünüçcə ən çox böyüdən cihaz __dur.
Açar sözl e r
İşıq mikroskopu
Elektron mikroskop
Lupa
2
2
29
28
 
     
CANLI ORQANİZMLƏRİN QURULUŞU /
Hüceyrənin quruluşu. Toxumalar
Lupa  
İşıq mikroskopu 
2. Cədvəldə verilmiş 
şəkillərə əsasən ikinci 
sütunu tamamlayın.
Laboratoriya 
avadanlıqları
d
а
b
с
diyi mikroskopla ilk dəfə müxtəlif birhüceyrəli canlı-
ları kəşf etdi. Mikroorqanizmlərin kəşfi mikroskop-
lara marağı sürətləndirdi və ondan tədqiqat işlərində 
geniş  istifadə edilməyə başlandı.
Bilirsinizmi?   
Bilirsinizmi?   
Mikroskopun  böyütmə  dərəcəsini  obyektivin  bö-
yütmə göstəricisini okulyarın böyütmə göstəricisinə vurmaqla müəy-
yən edirlər. Məsələn, əgər obyektivin üzərində  ´ 8, okulyarın üzərində  
´ 10 yazılıbsa,  mikroskopun böyütmə dərəcəsi 8 ´ 10=80 olar.
Funksiyaları

XVII əsrin 
mikroskopu 
7. 
Hüceyrənin ümumi quruluşu 
1665-ci ildə R.Huk mikroskopla ağacın mantar kəsiyinə baxaraq 
onun arı şanına bənzər kiçik hücrələrdən ibarət olduğunu müşa-
hidə etdi. O, bu hücrələri ilk dəfə olaraq “hüceyrə”  adlandırdı. 
Onun müasiri olan Antoni van Levenhuk özünün təkmilləşdir-
· Nə üçün orqanizmlərin hüceyrəli quruluşunun öyrənilməsi mik-
roskopun kəşfindən sonra mümkün olmuşdur?
1
Laboratoriya işi. Soğanın dəricik hüceyrələri preparatına mikroskopla 
baxılması
Təchizat: 
İşin gedişi:
1. Müəllim tərəfindən hazırlanmış soğanın dəricik hüceyrələrinin 
preparatına 
2. Gördüklərinizi dəftərinizə çəkin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Soğan pərdəsindən düzəldilmiş preparatda (yodla rənglənmiş) hücey-
rələrin hansı hissəsi daha yaxşı görünür? 
· Bu hissəcik hüceyrədə hansı funksiyanı yerinə yetirir?
soğanın dəricik hüceyrələrindən hazırlanmış  preparat.
yod-
la rənglənmiş 
əvvəl mikroskopun kiçik, sonra böyük bö-
yüdücüsü altında baxın.
3. Çəkdiyiniz şəkildə hüceyrənin əsas hissələrinin adını yazın. 
Robert Huk 
(1635–1703)
İngilis alimi 
 təbiətşünası. 
Mikroskopu təkmilləşdirmiş 
və  ilk dəfə “hüceyrə” termi-
nini elmə daxil etmişdir.
və
Krossvordu həll edin (cavabları dəftərdə qeyd edin):
1. Onun köməyi ilə tubusu cismə yaxınlaş-
dırmaq və uzaqlaşdırmaq mümkündür.
2. Mikroskopun gövdəsi.
3. Mikroskopun baxış borusu. 
4. Tubusun yuxarı hissəsində yerləşdirilir.
5. Bu hissənin adı “cisim” latın sözündən  
yaranıb.
1. Öyrənilən obyektlə böyüdücü cihaz arasında uyğunluğu müəyyənləş-
dirin. Nəticələri dəftərinizə çəkdiyiniz cədvəldə qeyd edin.
A. Milçəyin qanadı
B. Bakteriya  
D. Böcəyin ayağı
C. Qan hüceyrəsi