Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754
Yüklə 68,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1 1 17 16 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri 2 Bitki və heyvanlarda maddələr mübadiləsi Canlı orqanizmlərin guruluş səviyyələri 4 Heyvanlar Bitkilər 6 Hüceyrə Toxuma Orqan Orqanlar sistemi Orqanizm Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri. ölür, əvəzinə yeniləri əmələ gəlir. Yeni fərdlərin meydana gəlməsi, yəni orqanizmin özünəoxşar nəsil törətməsi çoxalma sayəsində mümkün olur. Yaranan fərdlər fərdi inkişafı dövrün də (doğulandan ölənə qədər) dəyişilir. Bu, böyümə ilə, yəni bədən ölçülərinin və kütləsinin artması ilə səciyyələnir. Bitkilər ömrü boyu böyüsə də, heyvanların əksəriyyəti müəyyən yaş dövrünə qədər böyüyür. Orqanizmlərin qidalanması və tənəffüsü hesabına onların bədə- ninə xarici mühitdən daim müxtəlif maddələr daxil olur. Daxil olan Orqanizmlər qocalır, maddələr orqanizm tərəfindən istifadə edilir və sonda parçalanma- ya məruz qalır. Nəticədə yaranan və bədən üçün lazımsız olan son parçalanma məhsulları xarici mühitə ifraz edilir. Ətraf mühitdən orqanizmə maddələrin daxil olması və parçalanma məhsullarının bə- dəndən xaricə çıxarılması maddələr mübadiləsi adlanır. Maddələr mübadiləsi canlının əsas xüsusiyyətlərindən biridir. Canlıların digər əlaməti – hərəkət sayəsində heyvanlar özlərinə qida tapır və düşmənlərindən xilas olur. Bitkilərdə fəal hərəkət İşıq Karbon qazı Oksigen Su və mineral duzlar Su buxarı Oksigen Karbon qazı Oksigen Su Karbon qazı Su buxarı Zülallar Yağlar Karbohidratlar Mineral duzlar Həzm olunmamış qida qalıqları Ətrafa nəzər salsan, xalını xatırladan yaşıl çəmənlikləri, bitkiləri, ağacların altında bitən göbələkləri, havada uçan, yerdə gəzən, su- da üzən müxtəlif heyvanları görərsən. Bunlarla yanaşı, kiçik, gözlə görünməyən canlılar da mövcuddur. Bütün bu orqanizmlər çox müxtəlif olsalar da, onları ümumi xüsusiyyətlər birləşdirir. 3. Canlı orqanizmlərin əsas xüsusiyyətləri · Canlı orqanizmləri cansızlardan fərqləndirən hansı əlamətlər var? 1 Şəkillərdə hansı hadisələr əks olunmuşdur? Onların orqanizm üçün əhə- miyyətini dəftərinizə köçürdüyünüz cədvəlin uyğun sütunlarında qeyd edin. 1 3 5 Canlılar üçün əhəmiyyəti Şəkillərdə təsvir olunan hadisə № 1 2 ... Canlıların əksəriyyəti h ceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Hüceyrə – canlıların ən kiçik quruluş vahididir. Hüceyrələr birləşərək toxu- maları, toxumalar isə orqanları əmələ gətirir. Orqanlardan – orqanlar sistemi yaranır. Bütün bunlar isə tam orqanizmi təşkil edir. ü 1 1 17 16 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri 2 Bitki və heyvanlarda maddələr mübadiləsi Canlı orqanizmlərin guruluş səviyyələri 4 Heyvanlar Bitkilər 6 O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Canlılar mühitdə __ etməklə yerlərini dəyişir, ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklərə __ yolu ilə cavab verir. Onların bədəninə __ nəticəsində daim qida maddələri daxil olur və parçalanma məhsulları çıxarılır, __ sayəsində öz irsi xüsu- siyyətlərini nəslə verir və yeni fərdlər meydana gəlir. 2. “Böyümə və inkişaf”, “qidalanma”, “tənəffüs”, “çoxalma”, “hərəkət” sözlərindən istifadə edərək qısa mətn tərtib edin. Çalışın ki, mətndə bu proseslərin bir-biri ilə əlaqəli olması əksini tapsın. 1. Cədvəli dəftərinizə köçürüb doldurun. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Canlı orqanizmin əsas xüsusiyyətləri Qidalanma Tənəffüs Hərəkət Qıcıqlanma Çoxalma Bitkilərdə Heyvanlarda 19 18 4. Canlıların təsnifatı Canlıların təsnifatı. Canlıların öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün bioloqlar onları ümumi əlamətlərinə görə qruplara bölürlər. Canlıların təsnifatını öyrənən elm sistematika adlanır. Təsnifatın ən kiçik vahidi növd r. ü K.Linney hər bir növ ikiqat latın adları ilə adlandırmışdır; məsələn, “Canis familaris” – ev itinin latınca adıdır. Bunlardan birinci söz orqanizmin hansı cinsə, ikinci söz isə hansı növə mənsub olduğunu bildirir. ü – Yer üzərində yaşayış mühitinə, həyat tərzinə, quruluşuna görə fərqlənən çoxlu canlı yaşayır. Bu canlıları qruplaşdırmaq prob- lemi hələ qədim dövrlərdən alimləri maraqlandırırdı. Əvvəllər on- ları insan üçün faydalı və ya zərərli olmalarına görə qruplaş- dırırdılar. Məsələn, bitkiləri qruplaşdırarkən onların zəhərli və ya müalicəvi xüsusiyyətləri, heyvanlarda isə vəhşi və ya ev hey- vanları olması prinsipi əsas götürülürdü. · İlk elmi təsnifat sistemi İsveç alimi K.Linneyə məxsus- dur. O, təsnifat vahidi kimi növü əsas götürmüşdür. Karl Linney (1707–1778) · Sizcə, Yer üzərində yaşayan canlı orqanizmləri hansı əlamətlə- rinə görə qruplaşdırmaq olar? · Orqanizmlər arasında qohumluq əlaqələri mövcuddurmu? Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Eyni növdən olan canlılar quruluşuna, irsi xüsu- siyyətlərinə, davranışına, yaşayış mühitinə görə bir-birinə oxşar olur və bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşaraq döllü nəsil verir. 1 Orqanizmləri təlif xüsusiyyət- lərinə görə qruplaş- dırın və qrupların adını dəftərinizdə yazın. müx- Çoxalma Böyümə və inkişaf Maddələr mübadiləsi Hərəkət Qıcıqlanma 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Dərsin əvvəlində verilmiş cədvələ bir sütun artırmaqla onu tamamlayın. Şəkillərdə təsvir olunan hadisə Xüsusiyyəti 1 Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Canlılar üçün əhəmiyyəti ... № Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Canlının əsas əlamətləri: böyümə və inkişaf hərəkətlilik qıcığa cavabvermə çoxalma maddələr mübadiləsi (qidalanma, tənəffüs, ifrazat). · · · · · olmasa da, onların hərəkəti çox yavaş və hissolunmaz dərəcədə olur. Bitkilər günəş şüalarını tutmaq üçün yarpaqlarını hərəkət etdirir və gövdələrini işığa çıxarır. Orqanizmlər ətraf mühitdə baş verən bütün dəyişikliklərə cavab verirlər. Bu xüsusiyyət – qıcıqlanma adlanır. O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n Canlılar mühitdə __ etməklə yerlərini dəyişir, ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklərə __ yolu ilə cavab verir. Onların bədəninə __ nəticəsində daim qida maddələri daxil olur və parçalanma məhsulları çıxarılır, __ sayəsində öz irsi xüsu- siyyətlərini nəslə verir və yeni fərdlər meydana gəlir. 2. “Böyümə və inkişaf”, “qidalanma”, “tənəffüs”, “çoxalma”, “hərəkət” sözlərindən istifadə edərək qısa mətn tərtib edin. Çalışın ki, mətndə bu proseslərin bir-biri ilə əlaqəli olması əksini tapsın. 1. Cədvəli dəftərinizə köçürüb doldurun. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Canlı orqanizmin əsas xüsusiyyətləri Qidalanma Tənəffüs Hərəkət Qıcıqlanma Çoxalma Bitkilərdə Heyvanlarda 19 18 4. Canlıların təsnifatı Canlıların təsnifatı. Canlıların öyrənilməsini asanlaşdırmaq üçün bioloqlar onları ümumi əlamətlərinə görə qruplara bölürlər. Canlıların təsnifatını öyrənən elm sistematika adlanır. Təsnifatın ən kiçik vahidi növd r. ü K.Linney hər bir növ ikiqat latın adları ilə adlandırmışdır; məsələn, “Canis familaris” – ev itinin latınca adıdır. Bunlardan birinci söz orqanizmin hansı cinsə, ikinci söz isə hansı növə mənsub olduğunu bildirir. ü – Yer üzərində yaşayış mühitinə, həyat tərzinə, quruluşuna görə fərqlənən çoxlu canlı yaşayır. Bu canlıları qruplaşdırmaq prob- lemi hələ qədim dövrlərdən alimləri maraqlandırırdı. Əvvəllər on- ları insan üçün faydalı və ya zərərli olmalarına görə qruplaş- dırırdılar. Məsələn, bitkiləri qruplaşdırarkən onların zəhərli və ya müalicəvi xüsusiyyətləri, heyvanlarda isə vəhşi və ya ev hey- vanları olması prinsipi əsas götürülürdü. · İlk elmi təsnifat sistemi İsveç alimi K.Linneyə məxsus- dur. O, təsnifat vahidi kimi növü əsas götürmüşdür. Karl Linney (1707–1778) · Sizcə, Yer üzərində yaşayan canlı orqanizmləri hansı əlamətlə- rinə görə qruplaşdırmaq olar? · Orqanizmlər arasında qohumluq əlaqələri mövcuddurmu? Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Eyni növdən olan canlılar quruluşuna, irsi xüsu- siyyətlərinə, davranışına, yaşayış mühitinə görə bir-birinə oxşar olur və bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşaraq döllü nəsil verir. 1 Orqanizmləri təlif xüsusiyyət- lərinə görə qruplaş- dırın və qrupların adını dəftərinizdə yazın. müx- Çoxalma Böyümə və inkişaf Maddələr mübadiləsi Hərəkət Qıcıqlanma 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Dərsin əvvəlində verilmiş cədvələ bir sütun artırmaqla onu tamamlayın. Şəkillərdə təsvir olunan hadisə Xüsusiyyəti 1 Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Canlılar üçün əhəmiyyəti ... № Bilirsinizmi? Bilirsinizmi? Canlının əsas əlamətləri: böyümə və inkişaf hərəkətlilik qıcığa cavabvermə çoxalma maddələr mübadiləsi (qidalanma, tənəffüs, ifrazat). · · · · · olmasa da, onların hərəkəti çox yavaş və hissolunmaz dərəcədə olur. Bitkilər günəş şüalarını tutmaq üçün yarpaqlarını hərəkət etdirir və gövdələrini işığa çıxarır. Orqanizmlər ətraf mühitdə baş verən bütün dəyişikliklərə cavab verirlər. Bu xüsusiyyət – qıcıqlanma adlanır. Oxşar növlər cinslərdə birləşdirilir. Oxşar cinslər fəsilələrdə, fəsi- lələr isə dəstələrdə (heyvanlarda) və sıralarda (bitkilərdə) yerləş- dirilir. Oxşar dəstələr siniflərdə, siniflər tiplərdə (heyvanlarda) və şöbə- lərdə (bitkilərdə), onlar isə öz növbəsində aləmdə qruplaşdırılır. Canlı orqanizmləri, əsasən 4 böyük aləmə – bakteriyalar, göbələk- lər, bitkilər və heyvanlara ayırırlar. Orqanizmlərin qruplaşdırılması ixtiyari olmayıb, elmi mənbə- lərə əsaslanır. Müasir sistematikada canlıların qohumluq əlaqələri və mənşəyi əsas götürülür. Təsnifat sistemində canlılar sadədən (ibtidaidən) mürəkkəbə (aliyə) doğru yerləşdirilir. Bu isə Yer üzə- rində canlılar aləminin tarixi inkişafını əks etdirir. Canlı orqanizmlərin əhəmiyyəti. Canlıların iştirakı olmadan Yer üzərində həyatın mövcudluğu mümkün deyil. Belə ki, bitkilər karbon qazını udaraq havanı canlıların tənəffüsü üçün zəruri olan oksigenlə zənginləşdirir və planetin qaz tərkibinin sabit saxlanıl- masında iştirak edir. Bitkilərin yaratdığı üzvi maddələr heyvan- ların qidasını, onlar isə öz növbəsində yırtıcı heyvanların qidasını təşkil edirlər. Bu orqanizmlər məhv olduqdan sonra onların qalıq- larının bakteriya və göbələklərin təsirindən çürüməsi nəticəsində torpaq çürüntü ilə zənginləşir və yeni torpaq qatı yaranır. Ölmüş orqanizmlərin qalıqlarının çürüməsi zamanı yaranan mineral maddələr yenidən bitkilər tərəfindən mənimsənilir. 21 20 1. Cədvəli dəftərinizə çəkərək doldurun. Oxşar növlər __ birləşdirilir. Oxşar cinslər __, fəsilələr isə __ (heyvanlarda) və __ (bitkilərdə) yerləşdirilir. Oxşar dəstələr __, siniflər __ (heyvanlarda) və __ (bitkilərdə), onlar isə öz növbəsində __ qruplaşdırılır. Canlıların təsnifatını __ öyrənir. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Təbiətdə İnsanın həyatında Bitkilərin əhəmiyyəti Heyvanların əhəmiyyəti O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Şəkillərə baxaraq canlıların hansı aləmə daxil olduğunu təyin edin. Verilmiş mətndə hansı aləmlərin nümayəndələrindən söhbət açılır? Nöqtələrin yerinə aləmin adını yazın. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 2. Bitki və heyvanların oxşar və fərqli cəhətlərini cədvəldə qeyd edin : ... növ müxtəlifliyinə görə ən böyük canlılar aləmidir. O, digər 3 aləmdən sonra yaranmışdır. Demək olar ki, bütün nümayəndələri hazır üzvi maddələrlə qidalanır. Bu xüsusiyyət onları ... fərqləndirir və ... yaxın- laşdırır. 1 2 3 4 Növ Cins Fəsilə Dəstə Sıra Sinif Şöbə Tip Aləm Sistematika elmi 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Fərqli cəhətlər Oxşar cəhətlər Fərqli cəhətlər Canlı orqanizmlərin təsnifatı BİTKİLƏR ALƏM ŞÖBƏ SİNİF SIRA FƏSİLƏ CİNS NÖV ALƏM TİP SİNİF DƏSTƏ FƏSİLƏ CİNS NÖV HEYVANLAR Oxşar növlər cinslərdə birləşdirilir. Oxşar cinslər fəsilələrdə, fəsi- lələr isə dəstələrdə (heyvanlarda) və sıralarda (bitkilərdə) yerləş- dirilir. Oxşar dəstələr siniflərdə, siniflər tiplərdə (heyvanlarda) və şöbə- lərdə (bitkilərdə), onlar isə öz növbəsində aləmdə qruplaşdırılır. Canlı orqanizmləri, əsasən 4 böyük aləmə – bakteriyalar, göbələk- lər, bitkilər və heyvanlara ayırırlar. Orqanizmlərin qruplaşdırılması ixtiyari olmayıb, elmi mənbə- lərə əsaslanır. Müasir sistematikada canlıların qohumluq əlaqələri və mənşəyi əsas götürülür. Təsnifat sistemində canlılar sadədən (ibtidaidən) mürəkkəbə (aliyə) doğru yerləşdirilir. Bu isə Yer üzə- rində canlılar aləminin tarixi inkişafını əks etdirir. Canlı orqanizmlərin əhəmiyyəti. Canlıların iştirakı olmadan Yer üzərində həyatın mövcudluğu mümkün deyil. Belə ki, bitkilər karbon qazını udaraq havanı canlıların tənəffüsü üçün zəruri olan oksigenlə zənginləşdirir və planetin qaz tərkibinin sabit saxlanıl- masında iştirak edir. Bitkilərin yaratdığı üzvi maddələr heyvan- ların qidasını, onlar isə öz növbəsində yırtıcı heyvanların qidasını təşkil edirlər. Bu orqanizmlər məhv olduqdan sonra onların qalıq- larının bakteriya və göbələklərin təsirindən çürüməsi nəticəsində torpaq çürüntü ilə zənginləşir və yeni torpaq qatı yaranır. Ölmüş orqanizmlərin qalıqlarının çürüməsi zamanı yaranan mineral maddələr yenidən bitkilər tərəfindən mənimsənilir. 21 20 1. Cədvəli dəftərinizə çəkərək doldurun. Oxşar növlər __ birləşdirilir. Oxşar cinslər __, fəsilələr isə __ (heyvanlarda) və __ (bitkilərdə) yerləşdirilir. Oxşar dəstələr __, siniflər __ (heyvanlarda) və __ (bitkilərdə), onlar isə öz növbəsində __ qruplaşdırılır. Canlıların təsnifatını __ öyrənir. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Təbiətdə İnsanın həyatında Bitkilərin əhəmiyyəti Heyvanların əhəmiyyəti O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Şəkillərə baxaraq canlıların hansı aləmə daxil olduğunu təyin edin. Verilmiş mətndə hansı aləmlərin nümayəndələrindən söhbət açılır? Nöqtələrin yerinə aləmin adını yazın. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e 2. Bitki və heyvanların oxşar və fərqli cəhətlərini cədvəldə qeyd edin : ... növ müxtəlifliyinə görə ən böyük canlılar aləmidir. O, digər 3 aləmdən sonra yaranmışdır. Demək olar ki, bütün nümayəndələri hazır üzvi maddələrlə qidalanır. Bu xüsusiyyət onları ... fərqləndirir və ... yaxın- laşdırır. 1 2 3 4 Növ Cins Fəsilə Dəstə Sıra Sinif Şöbə Tip Aləm Sistematika elmi 1 1 BİOLOGİYA CANLI ORQANİZMLƏRİ ÖYRƏNƏN ELMDİR / Biologiyanın tədqiqat obyektləri Fərqli cəhətlər Oxşar cəhətlər Fərqli cəhətlər Canlı orqanizmlərin təsnifatı BİTKİLƏR ALƏM ŞÖBƏ SİNİF SIRA FƏSİLƏ CİNS NÖV ALƏM TİP SİNİF DƏSTƏ FƏSİLƏ CİNS NÖV HEYVANLAR 5. İnsanın təsnifat sistemində yeri Qədim yunan filosofu Sokrat digər filosofların birindən “İnsan nədir? O, digər canlılardan necə fərqlənir?” – deyə soruşur. Həmin filosof öz cavabında “İnsan – lələkləri olmayan ikiayaqlı canlıdır” – cavabını verir. Sokrat ona heç nə demir. Lakin növbəti görüşdə kisədə lələkləri yolunmuş xoruz gətirir. Lazım olan vaxtda “Budur sənin insanın” deyərək xoruzu kisədən buraxır. İnsanın təsnifat sistemində yeri. biətin ayrılmaz hissəsidir. Alimlər təsnifat sistemində insanı hey- vanlar aləminə aid edirlər. Onurğalı heyvanlarda olduğu kimi, onda inkişaf zamanı bədənin dayağını təşkil edən xorda meydana gəlir və sonradan onurğaya çevrilir. İnsan yeni doğulan balasını südlə bəsləyir. Bu səbəbdən insanı mə- İnsan da digər canlılar kimi tə- məlilər sinfinə aid edirlər. İnsanda bir çox heyvanlardan fərqli olaraq gözlər başın ön hissəsində yerləşir. Bundan başqa, sifətlərində mimikanı ifadə edən əzələlər, beşbarmaqlı ətraflarda yastı dırnaqlar olur. Bu əlamətlər qorilla, şimpanze kimi insanabənzər meymun- larda da müşahidə edilir. Belə əlamətlə- ri olan heyvanlar primatlar dəstəsinə aid edilir. Lakin insan insanabənzər meymunlara nə qədər oxşasa da, müəy- yən əlamətlərinə görə fərqlənir. Belə ki, · Sizcə, həmin filosofun səhvi nədə idi? ALƏM TİP SİNİF DƏSTƏ CİNS NÖV Heyvanlar Xordalılar Məməlilər Primatlar Homo (insan) Homo sapiens (dərrakəli insan) 1 Canlıların oxşar və fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirin. 23 22 Qorilla və müasir insanın kəlləsi görürlər. İctimai həyat tərzi nəticə- sində onlarda yalnız insana xas olan ünsiyyət vasitəsi – nitq yaranmış- dır. Nitqin yaranması ilə əlaqədar insanda mücərrəd təfəkkür inkişaf etmişdir. Beləliklə, insan quruluş xüsusiyyətlərinə görə heyvanlara oxşasa da, əmək fəaliyyətinə və təfəkkürün inkişafına görə hey- vanlardan fərqlənir. Şimpanze və insanın ayaq pəncəsi Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e Uyğunluğu müəyyən edin: A.İnsanın bioloji xüsusiyyətləri B.İnsanın sosial xüsusiyyətləri N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Əmək alətlərinin düzəldilməsi 2. Barmaqlarda yastı dırnaqların olması 3. Ovucda tükün olmaması 4. Nitqin olması 5. Beyinin irihəcmli olması 6. İctimai həyat tərzi İnsan __ dəstəsinə aiddir. Hazırda insanın yalnız __ qalmışdır. İnsanın sosial varlıq kimi formalaşmasında __ , böyük rolu olmuşdur. növü __, __ və __ 1. Düzgün cavabları qeyd edin: a) İnsan xordalılar tipinə aiddir; b) İnsan onurğalılar tipinə aiddir c) Dərrakəli insan heyvanlar aləminin növ- lərindən biridir d) İnsan primatlar dəstəsinə mənsubdur e) İnsan onurğalılar sinfinə aiddir. ; ; ; 2. Şəkillərdən hansının insana və ya meymuna aid edildiyini müəyyən edin: Yüklə 68,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|