Bunlarla yanaşı, statistika göstəricilərini ümumi halda iki yerə bölmək
olar: 1) baza (əsas götürülən) göstəricilər; 2) törəmə göstəricilər. Baza
göstəricilərinə əsas və dövriyyə kapitalının (fondlarının), ÜMM və ya
ÜDM-in, MG-nin dəyəri, törəmə göstəricilərə isə fondverimi, fondtu-
tumu, əmək məhsuldarlığı, hər nəfərə görə məhsul istehsalı və istehlakı,
məhsul vahidinin hazırlanmasına sərf olunan xərc və s. misal ola bilər.
Göstəricilərin hesablanması metodikasında mümkün ola bilən bəzi
spesifik cəhətlər nəzərə alınmalıdır. Məsələn, ÜDM-i hesablayarkən nə
zəri baxımdan ev təsərrüfatlarının göstərdikləri xidmətlərin dəyərinin (ye
məyin hazırlanması, evin təmizlənməsi və s.) nəzərə alınması məqsədə
uyğundur. Lakin təcrübədə bu barədə məlumatın toplanması demək olar
ki, ya olduqca çətindir, yaxud da heç mümkün deyildir. Odur ki, ÜDM-in
hesablanması metodologiyasında ev təsərrüfatlarının göstərdikləri xid
mətlərin dəyəri nəzərdə tutulmamışdır.
Bütün göstəricilər hər hansı bir dəqiqliklə hesablanır. Onların hesab
lanmasının dəqiqlik dərəcəsi bir sıra amillərdən asılıdır. Bu amillərə öyrə
nilən hadisənin mürəkkəbliyi, informasiyalardan istifadə edənlərin qar
şıya qoyduqları tələblər daxildir. Bunların özləri də bir sıra amillərin
təsiri ilə dəyişir. Göründüyü kimi, göstəricilər bir-biri ilə zəncirvarı qay
dada qarşılıqlı əlaqədədir. Lakin göstəricilərin çoxu iqtisadi inkişafın
ümumi meyillərinin aşkara çıxarılması üçün lazım olduqlarına görə onla
rın “aptek dəqiqliyi” ilə müəyyən edilməsi məcburi deyildir. Statistika or
qanları səhvə yol verməmək üçün bir çox qiymətləndirmələrin təqribiliyi-
ni nəzərə almalı və xüsusi tədbirlər görməlidir. Lakin prosesin gedişində
baş verən xətaları tamamilə aradan qaldırmaq mümkün deyildir. Başqa
sözlə, statistika işləri ən yüksək səviyyədə, bütün elmi prinsiplərə əməl
olunmaqla təşkil edildikdə belə, yenə də müəyyən xətalara yol verilir2.
Sosial-iqtisadi statistikanın göstəriciləri aşağıdakı tələblərə cavab ver
məlidir:
1)
göstəricilər öyrənilən hadisəni tamamilə əhatə etməlidir. Bu, o de
məkdir ki, göstəricilər resurs və onlardan istifadə olunmasını; ən mühüm
məhsulların istehsalı; gəlirlərin bölgüsü, yenidən bölgüsü və son istifa
dəsini; investisiyaları, maliyyə sistemini, xarici iqtisadi fəaliyyəti, təsər
rüfat subyektlərini, hər cür iqtisadi əməliyyatları və s. əhatə etməlidir; 2)
iqtisadi göstəricilər metodoloji baxımdan bir-biri ilə qarşılıqlı surətdə
uzlaşdırılmalı, başqa sözlə, müxtəlif konsepsiyalarda, təsnifləşdirmələrdə
eyni cür şərh olunmalı, bir-birini təkzib etməməli, əksinə bir-birini
2 Bu barədə ətraflı təsəvvürə malik olmaq üçün “Statistika nəzəriyyəsi”
Dostları ilə paylaş: