Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

8.2. Təsərrüfatçılıq edən subyektlərin qruplaşdırılması
Təsərrüfat subyektləri iqtisadiyyatın ayrı-ayrı bölmələri üzrə qrup­
laşdırılır. Onlar yerinə yetirdikləri vəzifənin, yaxud da istehsal etdikləri 
məhsulların eynitipliliyinə görə bu və ya digər bölməyə aid edilir. 
“Bölmə” anlayışı “sahə” anlayışından fərqlənir. Məsələn müəssisə (firma) 
m üxtəlif sahələrə (emal sənayesi, tikinti, nəqliyyat, rabitə və s.) aid edilə
219

---

bilər. Lakin statistik qruplaşdırmaya uyğun olaraq onların hamısı bir 
bölməyə aid edilir. MHS-nin 1993-cü il variantında aşağıdakı beş bölmə 
bir-birindən fərqləndirilir:
- qeyri-maliyyə və qeyri-hüquqi korporasiyalar
- maliyyə və qeyri-hüquq, maliyyə korporasiyaları;
- dövlət idarələri;
- ev təsərrüfatları;
- ev təsərrüfatlarına xidmət edən qeyri-kommersiya təşkilatları (icti­
mai, siyasi və dini təşkilatlar).
Qeyri-maliyyə müəssisələri bölməsinə istehsal xərclərini ödəyə bilən 
qiymətlərlə satmaq üçün əmtəə istehsal edən və qeyri-maliyyə xidmətləri 
göstərən korporasiyalar, yaxud da onlara bənzər, lakin korporasiya sta­
tusu olmayan təsərrüfat subyektləri daxildir. Qeyri-maliyyə müəssisələri 
bölməsinə daxil olan təsərrüfat vahidləri öz xərclərini hər şeydən əvvəl 
əmtəə və xidmətlərin satışından əldə etdikləri gəlir hesabına ödəyirlər.
Maliyyə korporasiyalarının əsas vəzifələri sərbəst maliyyə resurslarını 
səfərbərliyə almaqdan və onları müəyyən şərtlərlə investorlara vermək­
dən ibarətdir. Deməli, maliyyə korporasiyaları resurslara qənaət edib onu 
yığanlarla, ondan investisiyaları maliyyələşdirmək üçün istifadə edənlər 
arasında vasitəçilik edirlər. Bunlara banklar, sığorta şirkətləri, investisiya 
fondları və digər maliyyə subyektləri daxildir. Maliyyə vasitəçilərinin 
əksəriyyəti öz xərclərini təklif etdikləri maliyyə ehtiyatları müqabilində 
aldıqları faiz məbləği ilə cəlb etdikləri vəsait müqabilində verdikləri 
(ödədikləri) faiz məbləği arasındakı fərq hesabına maliyyələşdirirlər.
Dövlət idarələri bölməsi, əsas vəzifələri gəlirlərin və sərvətin bölgü­
sünü həyata keçirməkdən, bütövlükdə cəmiyyətə və ayrı-ayrı qruplara, 
yaxud da fiziki şəxslərə qeyri-bazar xidməti göstərməkdən ibarət olan 
dövlət büdcəsindən ayrılan təsisatların hesabına formalaşır.
Ev təsərrüfatları bölməsinə istehlak xarakterli fəaliyyət növləri ilə 
məşğul olan ev təsərrüfatları; heç bir korporasiyaya daxil olmayan kiçik 
müəssisələr; kiçik firmalar, çox da böyük olmayan mağazalar, qəlyanal­
tılar, emalatxanalar, habelə sərbəst peşə sahibləri daxildir. Bu bölməyə 
daxil olan təsərrüfat vahidləri öz xərclərini əmək haqqı, mülkiyyətdən əl­
də edilən gəlirlər, yenidən bölgü vasitəsilə daxilolmalar, habelə korpora­
siyalara daxil olmayan, lakin bu bölməyə aid edilən müəssisələrin məhsul 
satışından əldə etdikləri gəlir hesabına ödəyirlər. Korporasiyalara daxil 
olmayan müəssisələrin maliyyə fəaliyyətinin nəticələri qarışıq gəlirlərdir 
(qarışıq gəlirlərə həm mənfəətin ünsürləri, həm də əmək ödəmələri 
daxildir). Korporasiyalara daxil olmayan müəssisələrin ev təsərrüfatlarına
2 2 0
aid edilmələri onunla bağlıdır ki, təcrübədə onların gəlir və xərclərini 
sahiblərinin gəlir və xərclərindən ayırmaq mümkün deyildir.
Ev təsərrüfatlarına xidmət edən qeyri-kommersiya təşkilatlarının əsas 
vəzifələri bu təşkilatların üzvlərinə pulsuz xidmət göstərməkdən ibarətdir. 
Bunlara ictimai, siyasi, həmkarlar ittifaqı və dini təşkilatlar daxildir. Bu 
təşkilatların xərcləri üzvlük haqları, ianələr, mülkiyyətdən əldə edilən 
gəlirlər hesabına maliyyələşdirilir.
Xarici ölkələrlə aparılan maliyyə əməliyyatlarını və iqtisadi əlaqələri 
uçota almaq üçün milli hesablar sistemində “qalan dünya ilə iqtisadi 
əlaqələr” bölməsi nəzərdə tutulmuşdur.
MHS-nin bütün bölmələrində istehsal, gəlirlərin əmələ gəlməsi, bölgü­
sü və yenidən (təkrar) bölgüsü, yığım, maliyyə aktivlərinin satın alınması, 
maliyyə təəhhüdlərinin (öhdəliyinin) götürülməsi ilə əlaqədar iqtisadi 
əməliyyatların qeyd olunduğu standart hesablar “dəsti” nəzərdə tutulmuş­
dur. Bu hesablardakı məlumatlar iqtisadiyyatda ayrı-ayrı bölmələrin 
iqtisadi və maliyyə vəziyyətini, habelə iqtisadi proseslərdə onların arasın­
dakı qarşılıqlı əlaqələri təhlil etməyə imkan verir. MHS-də iqtisadiyyatın 
sahələri üzrə də ən mühüm hesablar (“istehsal”, “gəlirlərin əmələ gəlməsi” 
hesabları) nəzərdə tutulmuşdur. Bunlar müəssisə və təşkilatların eynitipli 
bölmələri, oxşar fəaliyyət növləri ilə məşğul olan sahələr (məsələn, emal 
sənayesi, kənd təsərrüfatı, tikinti məhsulları istehsalı) üçün lazımdır. Lakin 
iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri və ayrı-ayrı əməliyyatların əks etdirilməsi 
üçün hesabların sayı bir qədər məhduddur. Bölmələr və iqtisadiyyatın 
sahələri üçün nəzərdə tutulan hesablardakı məlumatlar ən mühüm 
ümumiləşdirici makroiqtisadi göstəriciləri hesablamağa imkan verir.