Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 214

daşından və bazalt daşdan düzəldilən alətlərlə yanaşı obsidiandan 

(vulkanik-şüşə) düzəldilən alətlər peyda oldu. Obsidiandan dişli 

ərsin tiyə düzəldirdilər. Alt paleolitin sonunda insan sürüsünü və 

ilk icmanı daha sabit olan nəsil icması əvəz edir. 

Təxminən 100 min il bundan qabaq orta paleolit (mustye) 

dövrü başlanır və b. e. əvvəl 40-cı minilliyə  qədər davam edir. 

İnsanlar Kiçik Qafqaz, Naxçıvan, Qarabağ və Qazaxın daha geniş 

ərazilərində  məskən salır. Qarabağın Tağlar, Qazaxın Damcılı, 

Naxçıvanın Qazma mağaralarında külli miqdarda daş alət 

nümunələri tapılmışdır. Orta paleolit dövründə neandertal adam 

tipi formalaşır. Orta paleolit dövründə  də ovçuluq və  yığıcılıq 

başlıca məşğuliyyət növü olaraq qalırdı. Qafqaz maralı, mağara 

ayısı və boz ayı, dağ keçisi və vəhşi at-kulan ovlayırdılar. Həmin 

dövrdə dini təsəvvürlərdə dəyişikliklər baş verir, o dünyaya inam, 

totemizm, ovsun və bir çox başqa ibtidai din formaları yaranır. 

Orta paleolitdə insan sürüsünü tədricən nəsil icması başqa cür 

desək, qəbilə icması əvəz edirdi. 

Üst paleolit dövrü e. ə. 40-cı minillikdən XII minilliyə qədər 

davam edir. Mülayim rütubətli iqlim hökm sürür, fauna və flora 

dəyişir. Bu dövrün izlərinə Qarabağ  və Qazax mağara 

məskənlərində  təsadüf olunur. Təkmilləşdirilmiş  ərsin, biz, 

kənarları diş-diş edilmiş alətlər, uzunsov, dəyirmi və üçbucaq 

şəkilli alətlər üzə  sıxdı. Bu zaman “homo sapiyensin” (ağıllı 

insan) formalaşması sona yetdi. Nəsil icmasını qəbilə icması əvəz 

etdi və ana xətti üzrə nəsil-qəbilə icması qəti surətdə yer aldı. Bu, 

matriarxat dövrü idi. E. ə. 12 minillikdən 8-ci minilliyə  qədər 

mezolit dövrü davam etdi. Bu zaman kaman və oxun kəşf edilməsi 

ilə ov birinci yerə çıxdı, heyvanları əhliləşdirməyə başladılar, bu 

da gələcəkdə maldarlığa keçidin əsasını qoydu. 

Mezolit dövrünün sonunda ibtidai əkinçiliyin ünsürləri 

əmələ  gəldi, istehsal edən təsərrüfatın  əsası qoyuldu, neolit 

dövründə isə onun formalaşması başa çatdı. Azərbaycanda 

mezolit dövrü başlıca olaraq Qobustan abidələrində  Cəfərqulu 

Rüstəmov, Firuzə Muradova tərəfindən tədqiq edilmişdir. 

Qobustanlılar burada 12 min il əvvəl məskən salıb. Ovçuluq, 

balıqçılıq, yığıcılıqla məşğul olub. Burada, “Öküzlər”, “Ana 

---