Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin

______________Milli Kitabxana_____________ 

 324

«böyük hüdud haqqında» - in və yan qüvvələri haqqında, hətta 

dao təlimi öz mifoloji və qədim çinlilərin səma, torpaq haqqında 

bayağı dini baxışlarından götürür. 

Əsasında in və yan qüvvələri duran kosmoqonik 

müddəalarla yanaşı, «beş ilkin stixiya» ilə əlaqədar olan sadəlövh 

materialist konsepsiyalar da yaranıb inkişaf etmişdir. Təbiət 

qüvvələrinin canlı  şəkildə ilkin qavranılması  cəhdləri qədim Çin 

mütəfəkkirlərini bir-biri ilə qarşılıqlı  şəkildə  əlaqədar olan ilkin 

başlanğıclar - su, metal, torpaq, ağac kimi ünsürləri qəbul etməyə 

gətirib çıxarmışdır. Səma 5 ilkin başlanğıcı yaratmış, xalq onların 

hamısından istifadə edir. Onlardan biri məhv edilərsə, həyat qeyri 

- mümkün olar». 

«Şu Tszin» kitabının «Xun fan» («Böyük plan») fəslində 

deyilir: «Birinci başlanğıc - su, ikinci - od, üçüncü - ağac, 

dördüncü - metal və beşinci - torpaqdır. Su - yaş olub, üzü aşağı 

axmalıdır; od - yanmalı  və yuxarı yüksəlməlidir; ağac - əyilməli 

və düzəlməlidir; metal - xarici təsirə tabe olmalı və dəyişilməlidir. 

Torpaq o vaxt özünü təzahür etdirir ki, əkilir və məhsul verir. 

Yaş olub üzü aşağı axan duzu olanı yaradır. Yanan və yuxan 

qalxan acı yaradır;  əyilən və düzələn isə turş olam yaradır; tabe 

olan və  dəyişilən isə  kəskin (iti) olanı yaradır;  əkini qəbul edib 

məhsul verən isə şirin olanı yaradır». 

Əvvəllər in və yan qüvvələri və 5 ilk başlanğıc səma ilə 

(ruhlarla)  əlaqədar idi. Lakin xeyli müddətdən sonra Tszou Yan 

dini təsəvvürlərlə bağlı olan bu naturfəlsəfə sxemində  əlaqəni 

kəsir. Artıq bu zamanlar təbiət və  cəmiyyətdəki baş verən 

dəyişikliklərin müşahidəsi ümumi yaranma və dəyişilmə haqqında 

fikirlərin formalaşmasına  əsas vermişdir. Bu fikir olduqca dəqiq 

şəkildə  «İ-tszin» (e.ə. VIII-VII əsrlər) adlı  mətndə öz əksini 

tapmışdır. Kitabın adı da belə idi: «Dəyişikliklər haqqında traktat 

(kitab)». «İ-tszin» qrafik simvollardan və onların izahından 

ibarətdir. Onun əsasında 8 triqram durur. Tszian (səma), çen 

(dağ), li (od), çjen (ildırım), su-yun (külək, ağac), duy (nohur, 

hovuz), gün (torpaq), kan (su) həmin səkkizliyə daxil idi. Bu 

triqramlar  əslində o predmet və hadisələri ifadə edirdi ki, qədim 

çinlilər onlarla gündəlik praktikada rastlaşırdılar və xaosdan onları 

---