DƏrslik baki 2008 ŞƏRTİ İŞARƏLƏr afesd Ərəb iqtisadi və sosial inkişaf Fondu / Arab Fund for Economic
Yüklə 2,65 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 9.7. Beynəlxalq enerji təhlükəsizliyi prinsipi 336.
- 9.8. Enerji bazarının tənzimlənməsində liberallaşdırma prinsipi 342.
|
325. Energetika sferasında Bank ilə yanaşı Beynəlxalq Valyuta Fondu müəyyən təsirə malikdir. Xüsusən də, onun 1970-ci illərdə baş verən enerji böhranından sonrakı fəaliyyəti inkişaf etmiş ölkələrin neft pullarını tam dövriyyəyə cəlb etməyə yönəlmi-şdir. IMF-nin enerji bazarında rolu üzv-ölkələrin istehsalçıları; istehlakçılar arasında neft qiymətlərinin dinamikasının öyrənilməsi, neft gəlirlərinin stabil sxeminin tədqiqi, milli enerji siyasətinin şəffaflığının təmin edilməsi, dövlət kompaniyalarına məsləhət vermək və onların fəaliyyətinə nəzarət etməkdən ibarət olmuşdur. IMF-nin energetika sferasında fəaliyyəti, həm də enerji resurslarının ticarət qaydaları, vergi daxilolmaları, subsidiyaların verilməməsi kimi məsələlərə də yönəlir. Fond neft və qazın vergi tutumundan daxil olan gəlirlərin dövlət büdcəsinə keçirilməsi barədə məsləhətlər verir. Ağır maliyyə vəziyyətində olan dövlətlərə uzun müddətli kreditlərin verilməsi zamanı Fondun əsas tələbi öncə qeyd etdiyimiz məsələlərin gözlənilməsi ilə bağlı olur. Dünya Bankı və d. institutlar kimi IMF-nin də iqtisadi avtoritetinə mənfi təsir edən hal onun verdiyi məsləhətlərə görə məsuliyyət daşımaması ilə bağlıdır. 326. BMT sistemində energetika sferası ilə məşğul olan qurumlardan biri də 1986-cı ildən ixtisaslaşdırılmış müəssisə kimi fəaliyyət göstərən BMT-nin Sənaye inkişafı üzrə Təşkilatıdır (UNIDO). UNIDO keçid iqtisadiyyatlı və inkişafda olan ölkələrə sənayenin yenidən qurulması, az tullantılı texnologiyanın tətbiqi istiqamətində kömək edir. Təbii ehtiyatların, o cümlədən, enerji resurslarının rasional istifadəsi istiqamətində tədbirlər və əsasən, ətraf mühitin mühafizəsi aspekti belə deməyə imkan verir ki, UNIDO bərpa olunan enerji mənbələrinin istifadəsini təşviq edir. Bu mənada BMT-nin İqtisadi və Sosial Şurasının funksiyası xüsusi maraq doğurur. BMT-nin əsas orqanlarından biri olmaqla tərkibindəki çoxsaylı komitə və komissiyalarla dünyanın iqtisadi inkişafı ilə bağlı tədbirləri işləyib hazırlayır. 327. ECOSOC-un tərkibində yeni və bərpa olunan enerji mənbələrinin mənimsənilməsi və istifadəsi Komitəsinin (1982) sələfi kimi 1992-ci ildə təsis edilən İnkişaf məqsədilə enerjidən istifadə, yeni və bərpa olunan enerji mənbələri üzrə Komitə (Committee on New and Renewable Sources of Energy and Energy For Development) fəaliyyət göstərir. Yeni və bərpa olunan enerji mənbələrinin mənimsənilməsi və istifadəsi üzrə Komitənin yaradılması bu sahədə BMT (Nayrobi) konfransının (1981) keçirilməsinə təsadüf edir. Yeni enerji mənbələrinə BMT çərçivəsində maraq daha erkən vaxtlara təsadüf edir. Belə ki, BMT çərçivəsində yeni enerji mənbələri üzrə konfrans hələ 1961-ci ildə Romada keçirilmişdir. 20 ildən sonra bu məsələyə yenidən qayıdış enerji böhranı ilə bağlı olmuşdur. 1977-ci ildə ECOSOC özünün (2119) Qətnaməsilə Baş Məclisdən müvafiq konfransın çağırılmasını xahiş edir. Baş Məclis bilavasitə energetika ilə bağlı «BMT III onillikdə Beynəlxalq inkişaf strategiyası» adlı (1980-ci il (35/56)) Qətnamə qəbul edir. BMT-nin 1981-ci ildə keçirilən konfransında (Nayrobi) yeni və bərpa olunan enerji mənbələrinin mənimsənilməsi və istifadəsi üzrə Nayrobi fəaliyyət Proqramı qəbul edilir. 328. Nayrobi konfransında qəbul edilmiş qərarlar dünya enerji bazarında bir sıra kompleks tədbirlərin görülməsini tələb edir. Dünya enerji bazarının tənzimlənməsi Yeni Beynəixalq İqtisadi Qaydaya uyğun sosial inkişaf proqramlarını təsbit edərək, tədricən bərpa olunan yeni resurslara keçidi təmin etməlidir. Belə bir zərurət enerji resurslarına artan tələbatla və həmin resursların bütün xalqlara, millətlərə eyni səviyyədə mənsub olmaması ilə bağlıdır. Yalnız qlobal enerji əməkdaşlığı qlobal təhlükəsizliyin təminat vasitəsi ola bilər. Bunun üçün beynəlxalq enerji münasibətlərinin bütün iştirakçılarından ibarət beynəlxalq qurumun yaradılması vacibdir. Bu qurum öz növbəsində dəyişən, islahatı keçirilməsi vacib olan BMT sistemi ilə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərməlidir. 329. Növbəti energetika təşkilatı mənzil-qərargahı Brüsseldə yerləşən Enerji Xartiyası üzrə Konfransdır (EXM. m.34). Konfransın funksiyasına Xartiyanın və EXM-in prinsiplərindən yaranan öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə, keçid iqtisadiyyatında olan ölkələrin enerji sektorunun, bazar iqtisadiyyatı yönümlü islahatına və müasirləşməsinə kömək etmək təşkil edir. Üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirmək məqsədi ilə Xartiya üzrə Konfrans Baş katibin rəhbərlik etdiyi Katibliyi təsis edir. Baş katib beş ildən artıq olmayan müddətə Konfrans tərəfindən təyin edilir. Katiblik özünün fəaliyyəti barədə konfrans qarşısında hesabatlıdır. Hər beş ildən bir Konfrans Katibliyin funksiyalarma yenidən baxa bilməklə onu buraxmaq hüququna malikdir (m.35). 330. Beynəlxalq enerji münasibətlərinin institusional tənzimlənməsini yalnız ənənəvi beynəlxalq hüquq subyektləri olan beynəlxalq müqavilə əsaslı təşkilatlaıia məhdudlaşdırmaq diizgün olmazdı. Belə ki, müvafıq sferada dövlətlərlə, hökumətiərarası təşkilatlaıia yanaşı qeyri-hökumət təşkilatları, transmilli şirkətlər. beynəlxalq assosiasiyalar, birliklər, institutlar və s. də çıxış ediriər. Konvension baxımdan yalnız dövlətlər hüquqyaratma prosesinin subyekti oiduğu üçün qeyri-hökumət təşkilatları norma yaradıcılıq prosesinə beynəlxalq təşkiiatların işçi komitələrində (misal üçün, Beynəlxalq Əmək Təşkilatı nəzdində işçilərin və işə götürənlərin Assosasiyasında, BMT-nin ixtisaslaşdırılmış qurumlarma müşahidəçi statusunda) iştirakla daxil olurlar. Hasilat və istehsalla məşğul olan neft və qaz kompaniyalarının dünya Assosasiyası özündə xüsusi, dövlət müəssisələrini, milli assosiasiyaları, institutları birləşdirməklə onları beynəlxalq təşkilatlardan - BMT-də, Beynəlxalq Dəniz Təşkilatında, Beynəlxalq Əmək Təşkilatında, Helsinki komissiyasında və s. qurumlarda müşahidəçi qismində təmsil edir. 331. Qeyri-hökumət təşkilatlarından biznes dairələrinin avtoritetli klubu kimi tanınan və 1920-ci ildə əsası qoyulmuş, mənzil qərargahı Parisdə yerləşən Beynəlxalq Ticarət Palatasını qeyd etmək olar. Palata beynəlxalq ticarət dövriyyəsinin hüquqı tənzimlənməsində lex mercatoriumun formalaşdınlmasmda, eynilə beynəlxalq ticarət terminlərinin təfsir qaydaları (INCOTERMS) haqqında külliyyatın, kommersiya dövriyyəsinin prinsipləiinin hazuianmasmda həlledici rola malikdir. Enerji şirkətlərinin qəbul edən dövlətlərlə mübahisələri üzrə arbitraj prosesi əsasən Palatanın arbitraj məhkəməsi tərəfindən həyata keçirilir. Beynəlxalq enerji-neft sektorunda çalışan qurumlardan Texasda yaradılmış Beynəlxalq Neft Vasitəçiləri Assosiasiyasmı (AIPN). Beynəlxalq Vəkillər Assosiasiyasını (IBA) qeyd etmək olar. Beynəlxalq Vəkillər Assosiasiyası bütün dünyada enerji hüququ sahəsində fəaliyyət göstərən hüquqşünasları özündə birləşdirir. Beynəlxalq Neft Vasitəçiləri Assosiasiyası dövlətlərin investisiyaları cəlb etməsi və daha əlverişli birgə kontrakt modellərinin hazırlanması üçün əhəmiyyətli təşkilat olaraq beynəlxalq lex petroleumun formalaşmasında xüsusi rol oynayır. 332. Beynəlxalq iqtisadı münasibətlərdə beynəlxalq bank hüququ istisna olmaqla (263-265) energetika sferası qədər «üçüncü hüquq qaydası»nın təsirinə məruz qalan digər sfera yoxdur. «Üçüncü hüquq qaydası»nın mənbəsi kimi lex petrolea / lex mercatoria standartları, nümunəvi (model) qaydalar, arbitraj praktikası, model kontraktlar və s. çıxış edir (52-53). 9.5. Beynəlxalq enerji hüququnun prinsipləri 333. Beynəlxalq hüququn norma və prinsiplərinin sistemləşdirilməsi yeni normaların yaradılması baxımından əhəmiyyətlidir. Belə bir nəticə beynəlxalq enerji hüququ üçün də qiymətlidir. Burada yardımçı prinsip və normaların təşəkkül prosesi getməkdədir və bu zaman EXM, onunla bağlı Protokol, nüvə enerjisi sahəsində müqavilələr və digər beynəlxalq hüquqi aktlar müvafıq prinsiplərin əsası kimi çıxış edir. Beynəlxalq enerji hüquq münasibətlərinin subyektləri, iştirakçıları üçün prinsipləri növbəti ardıcıllıqla müəyyən etmək olar: - enerji resursları üzərində dövlət suverenliyi prinsipi; - enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi prinsipi; - enerji bazanın tənzimlənməsində liberallaşdırma prinsipi; - enerji effektivliyi və ətraf mühitin mühafızəsi prinsipi: - enerji dövriyyəsində əməkdaşlıq və monitorinq prinsipi.
1974-cü il Dövlətlərin iqtisadi hüquq və vəzifələri Xartiyasında «Dövlətlərin hüquqları» bölməsində qeyd olunur ki, hər bir dövlət özünün bütün ehtiyatları üzərində tam və daimi suverenliyə malik olmaqla iqtisadi fəaliyyəti, o cümlədən, sahiblik, istifadə və istismarı azad həyata keçirməlidir (m.2 .b.l). 1978-ci il Dövlətlərin müqavilələrə münasibətdə hüquqi varisliyi haqqında və 1983-cü il Dövlət mülkiyyətinə, arxivlərinə və dövlət borclarına münasibətdə hüquqi varislik haqqında Vyana Konvensiyalarında (m. 13 və m. 16) qeyd edilir ki, konvensiya qaydaları dövlətin təbii ehtiyatları üzərində bolünməz suverenlik prinsipinə toxunmur. 1982-ci il Dəniz hüququ üzrə BMT Konvensiyasında da müstəsna iqtisadi zonanın və kontinental şelfin canlı və minerai ehtiyatları üzərində sahil dövlətinin suveren hüquqları əks olunub. Enerji resursları üzərində dövlət suverenliyi prinsipi EXM-də enerji resursları üzərində milli suverenlik, milli hökumətlərin neft-qaz və vergiqoyma sferasındakı siyasəti, həmçinin enerji resurslarının kəşfiyyatı, hasilatında iştirakı həyata keçirmək üçün müvafiq ərazini ayırmaq hüququ vurğulanır. Avropa Enerji Xartiyası üzrə Konfransın Yekun Aktına I Əlavədə qeyd olunur ki, razılığa gələn tərəflər dövlət suverenliyini və enerji resurslarına münasibətdə suveren hüquqları tanıyır və bir daha süverenliyin və suveren hüquqlann beynəlxalq hüquq normalarına uyğun həyata keçirilməsini təsdiqləyirlər (m. 18(1)). Hər bir dövlət özünün «ərazisi» daxilində enerji resurslarının kəşfiyyatı, işlədilməsi və həmçinin işlədilmənin üsul və sürətini, istənilən vergi, royaltı və digər maliyyə ödəmələrini müəyyən etmək, kəşfiyyatın təhlükəsizliyini və ətraf mühitin mühafizə aspektlərini, belə kəşfıyyatda və işlədilmədə, birbaşa və ya dövlət müəssisələri vasitəsiiə iştirak etməklə istənilən coğrafi rayonu müəyyən etmək hüququnu özündə saxlayır (m. 18 (3)).
- dövlətin özünün iqtisadi fəaliyyətində müstəqilliyini, təbii ehtiyatlanna, o cümlədən enerji resurslarına sərbəst sahibliyi, sərəncam və istifadə hüququnu; - enerji resurslarına, o cümlədən xarici investisiyalara. TMK-nın fəaliyyətinə effektli nəzarət hüququnu; - enerji resurslarından istifadənin hüquqi rejimini (konsessiyaları), bir sözlə, - iqtisadiyyatda dövlət idarəçiliyinin iştirak dərəcəsini müəyyən etmək hüququnu; - milli iqtisadı inkişafa naıl olmaq hüququnu; - enerji resurslarının istifadəsi zamanı dəymiş zərərə görə kompensasiya almaq hüququnu; - təbii ehtiyatların istismarında xarici mülkiyyətin beynəlxalq hüququn yol verdiyi əsasda milliləşdirilməsi hüququnu; - enerji resurslarının istismarı zamanı dövlətə qarşı hər hansı məcburiyyət tədbirlərinə yol verilməməsi hüququnu; - xammal istehsalçılarının təşkilatında birləşmək hüququnu: - suverenliyin müvəqqəti itirilməsi ilə bağlı işğal olunmuş ərazilərdə dövlətin özünün təbii ehtiyatları üzərində nəzarətıni bərpa etmək və təbii ehtiyatların istismarına görə dəymiş zərəri almaq hüququnu əks etdirir. Enerji resursları üzərində suverenlik prinsipi dövlətdaxili hüquqi aktlarda - konstitusiyada, digər normativ hüquqi aktlarda ifadə edildiyi kimi, müvafiq münasibətləri bilavasitə tənzimləyən konsessiya kontraktlar da bağlanarkən həmin prinsipə əsaslanır («Əsrin Müqaviləsi». m. II). Kontrakt sahəsinə hüquqların verilməsindən başlayaraq ekoloji-texniki ekspertiza, maliyyə mənbələrinin təftişi, sərf olunan məsrəflərin hesablanması və s. məsələlər enerji resursları üzərində dövlət suverenliyi prinsipinə uyğun həll edilir. 9.7. Beynəlxalq enerji təhlükəsizliyi prinsipi 336. Milli təhlükəsizliyin elementlərindən biri kimi çıxış edən enerji təhlükəsizliyi iqtisadiyyatın, əhalinin enerji resursları ilə səmərəli və davamlı təminatını nəzərdə tutur. Enerji təhlükəsizliyi yalnız, cari dövr üçün deyil, həm də perspektiv inkişafı şərtləndirməlidir. Enerji təminatı, həm də tarixi bir kateqoriyadır. İnsanın mövcud olduğu tarix boyu bəşəriyyətin təşəkkül tapması və inkişafı enerjinin əldə edilməsi və istifadəsi və sıx bağlıdır. İnsanın tələbatı yalnız enerjinin əldə olunması şəraitində ödənilə bilər: enerji nə qədər əlverişli və asan əldə edilərsə, insanın həyat keyfiyyəti yüksək və ömrü uzun olar. Enerjinin insan həyatı üçün əhəmiyyəti o qədər yüksək olmuşdur ki, qədim xalqlarda enerjinin (odun) əldə edilməsinə mifık abidələr də həsr edilmişdir. Eyni zamanda mənbələrdə insan tərəfindən onun əldə edilməsi bəşəriyyətin ən qədim və uğurlu nailiyyəti hesab edilir. Müasir dövrdə enerji təhlükəsizliyinin daha qabarıq formada meydana çıxması əhalinin artımı ilə, resursların tükənmə tendensiyası ilə bağlıdır. Qlobal səviyyədə enerji təhlükəsizliynin humanitar aspekti həyat keyfıyyətinin tərəqqisi əsası kimi adambaşına istifadə olunan enerjinin miqdarı ilə sıx bağlıdır. Məsələn, hazırda Yer kürəsinin əhalisinin hər bir sakinininə gün ərzində 2 kVt-a yaxın enerji düşür. Halbuki, insanın həyat keyfiyyət norması 10 kVt saat gücü ilə səciyyələnir. Buna isə yalnız bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə (məsələn, ildə Norveçdə adambaşına 25 min kVt saat, İsveçdə 16 min kvt. Fransada 6 min kVt, İtaliyada 3 min kVt saat elektrik enerjisi hasil etməklə) nail olunub. XX əsrin 70-ci illərində baş vermiş enerji təchizatının (təhlükəsizliyinin) pozulması bütün dövlətlərin təhlükəsizliyi üçün enerji resurslarının əhəmiyyətini qiymətləndirməyin zərurətini gündəmə gətirdi. Enerji böhranından həmin bazarla əlaqəsi olan bütün dövlətlərin sosial-humanitar, iqtisadi sistemi ciddi sarsıntıya məruz qalmışdı. 337. Enerji təminatı bir qayda olaraq beynəlxalq sülh və təhlükəsizlik problemlərinə birbaşa təsir edir. Franstz müəlliflərindən Jan Tuskoz beynəlxalq enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsini beynəlxalq sülhün və inkişafın, beynəlxalq iqtisadi inkişafın əhəmiyyətli elementi kimi» qiymətləndirir. Hazırda istənilən iri siyasi (hərbi) münaqişə siyasiləşdirilmiş əmtəələrdən neft məhsulları, zənginləşdirilmiş uran ilə bağlı olur. Hələ XX əsrin 20-ci illərində Fransa Xarici İşlər Naziri A.Beranje Baş Nazir Jorj Klemansoya yazırdı ki, hakimiyyətə malik olmaq üçün neftə sahib olmaq lazımdır. Neft üzərində hakimiyyətə malik olan dövlət dənizlər, hava, kontinentlər və nəhayət, bu məhsuldan istifadə etməklə maliyyə gücü nəticəsində bütün dünya üzərində hakimiyyətə malik olacaq. Dünya bazarında neft məhsullarının və digər enerji resurslarının qiymətlərinin qaldırılması əmtəələrin bahalaşmasına səbəb olaraq tələbin azalmasına gətirib çıxarır. Nəticədə, maliyyə və investisiya bazarları sarsıntıya məruz qalır. Kredit və kredit sistemi ilə bağlı ümidsizlik, qeyri-sabitlik güclənməklə təhlükəli ərazilərdən kapitalın axınını sürətləndirir. Nəticədə ayrı-ayrı milli iqtisadiyyatlar və bütövlükdə, dünya iqtisadiyyatı problemlərlə üz-üzə qalır.
Enerji resurslarının əldə edilməsi uğrunda müxtəlif dövlətlər arasında müharibə və hərbi konfliktlər (1973-cü il Ərəb-İsrail, daha sonra İran-İraq, eləcə də, I və II körfəz müharibələrinin), həmçinin dünya enerji bazarına çıxışı təmin edən beynəlxalq nəqliyyat marşrutlarını əldə saxlamaq, yeni nəqliyyat vasitələrinin inşasına yol verməmək (məsələn, RF-nin təşəbbüsü və dolayısı iştirakı ilə Ermənistan tərəfındən AR-in ehtimal edilən, potensial beynəlxalq enerji-tranzit dəhlizinin ələ keçirilməsi üçün AR-in 20% ərazisinin işğalı, həmçinin Avropa-Qafqaz-Asiya enerji dəhlizinin yaradılmasına maneə olmaq üçün Gürcüstan və AR ərazisində etnik konfliktlərin formalaşdırılması və s.) ilə bağlı fövqəldövlətlər arasında mübarizənin güclənməsi enerji təhlükəsizliyinə yeni məzmun verməkdədir. Enerji Xartiyası Konfransının Baş katibi olmuş P.Şyutteıie enerji resurslarının istifadəsi sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığı, xüsusən də, «tranzit dəhlizlərinin» yaradılmasını müvafiq regionun stabilliyinin və təhlükəsizliyinin təminat meyarı kimi qiymətləndirir. NATO-nun 2006-cı il (Riqa) sammitində amerikalı konqresmenlərdən biri belə fikir ifadə etmişdir ki, Təşkilatın üzvlərindən hər hansı birinin enerji təhlükəsizliyi pozularsa, biz qüvvə tətbiq etməklə onu bərpa etməyə hazırıq. Müvafiq mövqe ABŞ-ın energetıka qanunvericiliyinə əsaslanır. ABŞ-ın Milli energetika siyasəti üzrə Proqramında qeyd edilir ki, ABŞ-ın enerji və iqtisadi təhlükəsizliyi yalnız daxili və xarici enerji resursları ilə təchizatdan asılı deyil, bunun üçün ABŞ-ın ticarət müttəfiqlərinin təminatı da vacibdir.
T.Valde qeyd edir ki, enerji təhlükəsizliyi, təkcə neft təchizatı demək deyil, həmçinin qaz, kömür, uran və elektrik enerjisi təchizatı deməkdir. IAEA və xüsusən də, Avropa Birliyi üzvü olan ölkələr üçün enerji təhlükəsizliyi - sənaye ölkələrində əlverişli investisiya şəraitinin olması, depozit imkanları, daxili əlaqələndiricilərin, boru kəməri kimi fiziki infrastrukturun, elektrik enerjisi resurslarının nəqli və tranziti üzrə institusional şəraitin yaradılması deməkdir. J. Tuskoz enerji təhlükəsizliyinin həlli üçün daha qlobai problemlərin həllinin zəruri olduğunu bildirir. O qeyd edir ki, uzun müddət dünya iqtisadiyyatını sarsıtmış enerji probleminin həlli üçün enerji bazannm tənzimetmə metodlarını müəyyən etmək lazımdır. İlk növbədə, neft idxal edən ölkələrin borclarının, həmçinin beynəlxalq sferada prioritet məsələlərdən birinə çevrilən inflyasiya dövründə enerji daşıyıcılarının qiymətlərinin azaldılmasına çalışmaq lazımdır. Bu tədbirlər kompleks şəkildə, başqa sözlə, bu tədbirlər enerji resursları ixrac edən ölkələrin iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşunu artırmaq yolu ilə həyata keçirilməlidir. Nəhayət, problemin həlli zamanı sənayecə inkişaf etmiş ölkələr əldə edilmiş gəlirləri inkişafda olan ölkələrlə bölərək onları zərərlə buraxmamalıdırlar.
- yanacaq-enerji kompleksinin böhranlı vəziyyətə düşməsi: - iqtisadiyyatda kifayət qədər yüksək, daha çox enerji tutumlu «inkişaf» tendensiyasının mövcudluğu ilə fərqləndirmək olar. Müvafiq problemlərin həlli istiqamətində enerji təhlükəsizliyi iqtisadi-hüquqi kateqoriya olaraq həm ayrı-ayrı ölkələrin qanunvericilıyində, həm də beynəlxalq sənədlərdə özünün ifadəsinə malikdir. Ölkələrin milli enerji strategiyasında enerji təhlükəsizliyi - ölkənin, onun vətəndaşlarının, dövlətin, bütövlükdə, cəmiyyətin onlara xidmət edən iqtisadiyyatınm təhlükələrdən davamlı yanacaq və enerji təminatı ilə müdafləyə malik olması kimi qəbul edilir. Dövlətin enerji təhlükəsizliyinə xarici təhlükə bir qayda olaraq transmilli xarakterli problemlərlə bağlı olur. Enerji resursları olmayan dövlətlərin xarici resurslardan asılılığı, təbii ehtiyatları olan dövlətlərin isə dünya bazarına sərbəst çıxışının maneələndirilməsi qeyd edilə bilər. Bu mənada EXM xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müqavilədə qeyd edilir ki, bu müqavilənin məqsədini energetika sferasında qarşılıqlı təminatlandırma və mənfəət əsasında uzunmüddətli əməkdaşlığa kömək etmək üçün hüquqi çərçivənin yaradılması təşkil edir (m.2). Razılığa gələn tərəflər davamlı enerji təchizatı ilə bağlı infrastrukturun formalaşdırılmasını təmin etməlidirlər (m.7(2)). Enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı dövlətdaxili və beynəlxalq hüquqi aktların analizi enerji təhlükəsizliyi prinsipi (konsepsiyası) üçün - enerji mənbələrinin differensiasiyasını; - bərpa olunmayan enerji mənbələrinin istifadəsındən yeni və bərpa olunan enerji resurslarına keçidi: - iqtisadi təhlükəsizliklə ekoloji təhlükəsizliyin və sosial-humanitar inkişaf konsepsiyasmın uzlaşdırılmasını zəruri edir.
Beynəlxalq ticarət hüququnda nəzərdə tutulan liberallaşdırma prinsipi proteksionizm (latıncadan protestio-qapadılma, bağlanılma) və ya milli bazanın müdafiəsi prinsipinin əksi kimi bərqərar edilib. Beynəlxalq ticarətdə təzahür edən proteksionizm tendensiyaları enerji resurslarının beynəlxalq ticarətində daha qabarıq formada təzahür edir. Dünya ticarətində baş verən liberallaşma tədricən energetika sferasını da əhatə etməyə başlasa da bu sferada məzmun baxımından ciddi dəyişikliyə məruz qalır. Energetika sferasında liberallaşmanı ilk dəfə nəzərdə tutan beynəlxalq sazişlərdən biri kimi Avropa Enerji Xartiyası (AEX) çıxış edir. Xartiyanın məqsədləri bölməsində qeyd edilir ki, energetikanın liberallaşdınlması özündə: enerji resurslarının, maddələrinin, avadanlıq və xidmətin açıq və rəqabət tipli bazarını; enerji resurslarına, onların kəşfiyyatı və hasilatına kommersiya əsasında çıxışı; yerli və beynəlxalq bazarlara çıxışı; enerji xidmətləri, müvafiq avadanlıq və texnologiya ilə bağlı ticarətin qarşısında olan texniki, inzibati və d. maneələrin aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. AEX-in ardınca enerji resurslarının beynəlxalq ticarətində liberallaşdırma prinsipinə yerli məzmun verən Enerji Xartiyasına Müqavilənin (EXM) 3-cü maddəsində qeyd edilir ki, Tərəflər kommersiya qaydaları əsasında beynəlxalq bazarlara çıxışı təşviq etmək və bütövlükdə energetik material və məhsullarm rəqabət və açıq bazarının inkişafı məqsədilə əməkdaşlıq edirlər. Müqavilənin 6-cı maddəsi rəqabətə həsr edilməklə bu sahədə energetika təsərrüfat fəaliyyətində rəqabət üçün maneələrin azaldılmasını (1), antirəqabət davranışı təmin edəcək qanunların qəbulu və icrasını (2), bu sahədə kifayət qədər təcrübəsi olan ölkələrin digərlərinə yardım etmələrini və s. nəzərdə tutur. AEX-dən fərqli olaraq EXM-in hüquqi məcburi xüsusiyyəti onu qəbul etmiş ölkələrin energetika hüququna da əhəmiyyətli təsir etmişdir. AR-in Energctika haqqında 1998-ci il Qanunun 3.2 maddəsi bütün istehlakçıları enerji ilə səmərəli və etibarlı təchiz edəcək infrastrukturun və yeni iş yerlərinin yaradılması, energetika sahəsində fəaliyyət növləri üzrə rəqabət və minimal inhisar şəraitinin yaradılmasına istinad edir. EXM-də ticarət; kapital qoyuluşunun təşviqi və müdafıəsi və d. bölmələrdə energetika sferasında liberallaşdırma prinsipi daha da dəqiqləşdirilir. EXM-də təsbit edilən energetikanın beynəlxalq ticarətinin liberallaşdırılması qarşılıqlı mənfəətə, ayrıseçkiliyin istisnasına, rəqabət prinsiplərinə əsaslanan vahid dünya energetika bazarınm yaradılmasına gətirib çıxarmalıdır. EXM-in GATT-dan əsas fərqi ondan ibarətdir ki, yalnız beynəlxalq ticarətdəki maneələrin aradan qaldırılmasını deyil, həm də daxili energetika bazarlarına sərbəst çıxış hüququnu ifadə edir. Dünya energetika bazarının formalaşdırılmasında liberallaşdırma prinsipinə münasibət də özünün fərqliliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bir qrup mütəxəssislər liberallaşdırmanın iqtisadi inkişafa və təhlükəsizliyə gətirib çıxaracağını bildirirsə, digərləri liberallaşdırmanın əsasən regional xarakterinin idxalçı ölkələrlə ixracçı dövlətlər arasında əks inteqrasiya meyillərinin genişlənməsinə səbəb olacağını bildirirlər. Şübhəsiz ki, hər hansı bazarda liberallaşma prinsipinin tətbiqi daha yüksək təchizat və təhlükəsizlik məsələsinin həllinə yönəlir. Bu zaman həyata keçirilən tədbirlərə kompleks aspektdə baxılmalıdır. Ümumi analiz belə bir fakta yönəlir ki, liberallaşdırma prinsipi istehsalçılarla (hasilatçılarla) istehlakçılar arasında əks inteqrasiya meyillərini sürətləndirə bilər. Belə bir tendensiyanın qarşısını almaq üçün vahid energetika bazarının təminatı baxımından ayrı-ayrı dövlətlərin energetika bazaıiarında ayrı-seçkiliyin ləğvi təmin edilməlidir. Energetika bazarının liberallaşdırılması bir tərəfdən, vahid bazarın formalaşdırılmasına xidmət edirsə, digər tərəfdən, enerji resurslarının qiymətindəki inhisarı ləğv etməklə qiymətlərin sərbəstləşməsinə gətirib çıxaracaq. Həmçinin meydana çıxan əlavə resurslar investisiya formasında tələb və təklifın təhlükəsizliyini təmin etməlidir. Liberallaşdırma nəticəsində energetika infrastrukturuna EXM-də də nəzərdə tutulduğu kimi üçüncü şəxslərin çıxış hüququ təmin edilməlidir. Bu zaman tariflərin müəyyən edilməsi müstəqil milli tənzimləyici orqanlar vasitəsilə həyata keçirilməli; şaquli-inteqrasiya olunmuş xidmət göstərən kompaniyaların hüquqi və funksional baxımdan ayrılması reallaşdırılmalıdır. Energetika bazarının liberallaşdırılması ilə məşğul olan Aİ Komissiyası bu sahədə daha geniş formada tədbirlər nəzərdə tutub. Hesab edilir ki, hüquqi və funksional baxımdan ayrılma üçüncü şəxslərin həmin bazarda ayrı-seçkiliyə məruz qalmaması üçün kifayət deyil. Bir müəssisədə həm satışın, həm də nəqliyyatın cəmlənməsi investisiya çatışmazlığı riski yaradır. Müvafiq monopolist şirkətlər yeni infrastrukturun yaradılmasında maraqlı olmadığından təchizatın təhlükəsizliyində də maraqlı olmurlar. Bu qənaət Aİ Məhkəməsinin SİOT işi üzrə məlum qərarında da ifadə edilib. Nəqliyyatın və satışın ayrılması yeni infrastrukturların tikintisinə, investisiya qoyuluşuna marağı artırmalıdır. Bu halda nəqliyyat-şəbəkə infrastrukturunu idarə edən operatorun bu və ya digər əmtəə sahibini şəbəkədən istifadə zamanı ayrı-seçkiliyə məruz qoyması üçün stimul da istisna edilir. Şaquli inteqrasiya olunmuş müəssisələrin mülkiyyətinin ayrılması və müstəqil operatorun idarəçilik sisteminə qarşı belə bir arqument də irəli sürülür ki, bu zaman təklif və tələbin düzgün planlaşdırılması riski yaranacaq. Müstəqil operator heç də həmişə düzgün qiymətləndirilməyən bazar siqnallarından çıxış etməklə təklifın inkişafı haqqında tam təsəvvürə malik olmayan idarəçiliyi həyata keçirməli olacaq. Digər tərəfdən, idarəetmə şəbəkələrində qaydaların formalaşdınlması üçün milli müstəqil tənzimləyici şəbəkə təsis edilməlidir. Hərgah daha geniş struktur dəyişikliyi də təklif edilir. Rəqabət işləri üzrə komissar N. Kroes mülkiyyətin ayrılması üçün yalnız tənzimləyici üzrə tədbirləri deyil, struktur dəyişikliyinə zərurət olduğunu bildirir. Rəqabətə əsaslanan vahid energetika şəbəkəsi energetika böhranlarının qarşılıqlı üstələnmə əsasını, enerji resurslarmın qiyməti yüksəldikcə daha az təminatlı istehlakçılann müdafıəsini təmin etməlidir. Dünya energetika bazarında liberallaşdırma prinsipinin davamlı tərəfdan kimi çıxış edən Aİ enerji resurslarınm ticarətində rəqabət və sərbəstliyi özünün milli bazarı ilə məhdudlaşdırmayıb daha geniş formada bu istiqamətdə diplomatik fəaliyyətdədir. Belə ki, 2005-ci ilin oktyabrında Cənub-Şərqi Avropa ölkələri ilə (Afinada) imzalanmış Energetika Birliyi haqqında Sazişə görə Baikan yarımadasınm 8 ölkəsi də Aİ-nin energetıka siyasətinə daxil olmuşlar. Hazırda Aİ-nin vahid energetika sıyasəti 30-dan çox dövlətə şamil olunmaqdadır. Qeyd edilən Birliyə üzvlüklə bağlı Türkiyənin danışıqlar aparması, Moldova, Ukrayna və Norveçin qoşulma istəyi və onların müşahidəçi statusu, həmçinin Aİ ilə Aralıq dənizi energetika ölkələrinin əməkdaşlıq forumu Avrasiya və Afrika energetika bazarında Aİ-nin hüquq normalannın (acquis communautaire) liberallaşdırma ilə təsiri genişlənməkdə olan bir prosesdir. Mərkəzdə Aİ dayanmaqla enerji resurslarının beynəlxalq ticarətində liberallaşdırma prinsipi Azərbaycan Respublikası, Orta Asiya (Qazaxıstan, Türkmənistan, Özbəkistan), RF, Latın Amerikası, Karib hövzəsi ölkələri ilə əməkdaşlığın da əsasını təşkil etməkdədir. Aİ tərəfindən daha fəal təşviq edilməsinə baxmayaraq müvafiq prinsip bəzi üzv ölkələr tərəfindən tam realizə edilmir. Belə ki, Almaniya, Fransa, İspaniya kimi, iri enerji istehlakçıları energetika bazarını tam açmamışlar. Energetika sferasında dövlət suverenliyi bu sahədə xidmətin əsasən milli şəxslərə həvalə edilməsinə səbəb olur. Lakin qloballaşan iqtisadi sistem və enerji resurslarına artan tələbat, ümumi ekoloji problemlər effektivliyi yüksəldən və ayrı-seçkiliyi istisna edən vahid energetika bazarının təsis edilməsini zəruri edib. Aİ çərivəsində qəbul edilən son Direktivlər (2003, 2005) də qeyd etdiymiz fikri təsdiqləməkdədir. Liberallaşdırma prinsipinin məzmunu bir sıra terminlərdə təzahür edir. Xüsusən də, «Şəffaflıq», «açıqlıq», «effektivlik», «rəqabət» kimi anlayışlar məcburi hüquqi qüvvə kəsb etməsələr də mütəmadi olaraq dövlət başçılarmm siyasi görüşlərinin də müzakirə obyektinə çevrilməkdədir. «G 8»-in 2006-cı il Qlobal enerji təhlükəsizliyinin Sankt-Peterburq sammitində də qlobal enerji təhlükəsiziıyinin təminatı üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən enerji resurslarının istehsalı, tranziti, nəqli, satışı, xidmətlər, istifadəsində bazarların rəqabət, açıqlıq, şəffaflıq, effektivlik prinsipləri bəyan edilib. «G 8»-in qəbul etdiyi sənəd yumşaq hüquq məzmunu kəsb etsə də bəyan edilən bütün bəndlərdə qlobal energetika təhlükəsizliyinin təminatında liberallaşdırma prinsipi bu və ya digər formada təsbit edilib. Xüsusən də: - enerji resursları siklinin bütün mərhələlərində adekvat və stabil beynəlxalq investisiyalar cəlb etmək məqsədilə kontraktların gözlənilməsi üzrə öhdəlikləri nəzərdə tutmaqla şəffaf, ədalətli, stabil və effektli: hüquqi çərçivənin və tənzimləmə sisteminin yaradılması; - tələb və təklifin təhlükəsizliyi və energetika sferasında qarşılıqlı asılılığın gücləndirilməsi məsələləri üzrə bütün maraqlı tərəflər arasında fıkir mübadiləsi və dialoqun inkişafı; - enerji resurslarının nəqli vasitələrinə, nəqliyyat xətlərinə sahəvi və coğrafı bazarlara, enerji mənbələrinə, enerji daşıyıcılarına çıxışda tələb və təklifin alternativləndirilməsi; - strateji ehtiyatların planlaşdırılmasının kordinasiyası, o cümlədən fövqəladə vəziyyətin nəticələrinin ləğvi zamanı birgə fəaliyyət; - inkişafda olan dövlətlərin kasıb əhali qruplarının enerji probleminin həlli və s. ifadə edilmşidir. Əksər hallarda bu və ya digər beynəlxalq forumlarda qəbul edilmiş fəaliyyət proqramları, o cumlədən beynəlxalq təşkilatların yumşaq hüquq normaları sonradan həmin sferada müvafıq subyektlər üçün daha bərk normalara transformasiya edilir. Beynəlxalq maliyyə bazarlarında olduğu kimi energetika bazarlarında da fəaliyyətin yönəldilməsində G-8-in qaydaiarı. siyasi razılaşmaları mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin çərçivədə qəbul edilən qayda və razılaşmalar beynəlxalq praktikaya çevrilir. Bu mənada həmin sammitdə qəbul edilmiş Qlobal energetika təhlükəsizliyinin fəaliyyət Planında təsbit edilmiş priortetlər xüsusi əhəmiyət kəsb edir. Qeyd edilir ki, qlobal energetika sisteminin effektli fəaliyyəti üçün azad, rəqabət xarakterli və acıq bazariarm mövcudluğu həyati əhəmiyyətli məsələdir. Tələb və təklifə münasibətdə məsuliyyətli siyasətin təmin edilməsi. öncədən müəyyən edilən effektli vergiqoyma rejimlərinin və tənzimetmənin yaradılması və möhkəmləndirilməsi, şəffaflığın yüksəldilməsinə cəhdlər - bütün bunlar qlobal energetika təhlükəsizliyinin təminatında əhəmiyyətli rol oynayırlar. Energetika sferasında liberallaşdırma prinsipindən çıxış edən fəaliyyət Planı ayrı-ayrı milli tənzimetmə sistemiərinin təkmilləşdirilməsi üçün müvafiq beynəlxalq sazişlərə, o cümlədən Enerji Xartiyasmın prinsiplərinə istinad edir. Bu da öz növbəsində EXM-in energetika sferasında rəqabot prinsipinin daha geniş miqyasda tətbiqini, onun hüquqi qüvvəsiniu tanınmasını şərtləndirir. RF istisna olmaqla əksəriyyəti enerji resursiarı idxal edən «G-8»-in üzvləri və RF liberallaşdırmanın müəyyən mənada ixracı, inkişafda olan dövlətlər üçün problemlər də yaradacağını nəzərə alaraq hasilat sferasına ciddi investisiya qoyuluşu zərurətini də ifadə etmişlər. Energetika sektorunda təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün dünya miqyasında 2030-cu ilə kimi bir neçə trill. ABŞ dollan məbləğində investisiya qoyuluşunun tələb edildiyi və bunun da əhənıiyyətli hissəsinin inkişaf etməkdə olan Ölkələrin təlabatına yönəldilməsi zərurəti qeyd edilib. Beləliklə, dünya energetika bazannda liberallaşdırma prinsipinin genişləndirilməsi yalnız hasilatçı dövlətlərdə infrastrukturun paralel müdafiəsi tədbirləri ilə həyata keçirilməlidir. Digər tərəfdən, liberallaşdırmanın gətirəcəyi sərbəst bazarda həmin Ölkələrin xidmət şirkətlərinin də çıxış etməsinə imkan verilməlidir. Bunun üçün idxalçı ölkələrdə də mövcud olan məhdudiyyətlər, o cümlədən Avropa İttifaqının üzv Ölkələrində karbohidrogenlərin hasilatı, idarəçiliyi sferasında xarici investorlar üçün nəzərdə tutulan məhdudiyyətlər tam ləğv edİiməlidir. Dünya energetika bazarında liberallaşdırma prinsipinin tətbiqində ilk tədbirlər istehlakçı (idxalçı) dövlətlər tərəfindən təmin edilməlidir. Belə olan halda ixracçı dövlətlərin müəssisələri (investoıiarı) həmin ölkələrdə müəyyən mövqeyə sahib olduqdan sonra enerji resurslarına malik olan ölkələrin daxili bazarında liberallaşdırma həyata keçirilə bilər. Başqa sözlə, liberallaşdırma prinsipinə əsaslanan müqavilə tərəfləri üçün qarşılıqlıq prinsipinin formal məzmunu deyil, maddi hüquqi məzmununa çalışılmalıdır. Bu zaman ayrı-ayrı dövlətlərin təsərrüfat subyektləri üçün nəzərdə tutduğu formal bərabərlik faktiki iqtisadi məzmunda təzahür etməlidir. İnvestisiya münasibətlərində olduğu kimi, energetika münasibətlərində də qarşılıqlıq prinsipinin formal növündə təqdim olunan üstünlüklərindən bazarda daha yüksək təcrübəsi, peşəkar heyəti, infrastrukturu olan şirkətlər faydalanır. Həmin xüsusiyyətdə isə bir qayda olaraq inkişaf etmiş idxalçı dövlətlərin müəssisələri çıxış edir. Hətta eyni inteqrasiya qurumlarında olan dövlətlər arasında bu yönümdə problemlər istisna edilmir. Buna nümunə kimi NAFTA çərçivəsində ABŞ və Kanada arasında elektroenergetika bazarının liberallaşdırılmasından əsasən ABŞ şirkətlərinin faydalanması qeyd edilə bilər. Belə ki, həmin prinsipə əsaslanan ABŞ Energetika Komissiyası amerikalı elektroenergetika istehsalçılarının Kanada bazarında enerji satışının məcburi şərti kimi müsbət mənada əks-qarşılıqlıq nəzərdə tutmuşdur. Başqa sözlə, xidmət, satış qiymətləri və şərtləri ekvivalent olmalıdır. Əslində eyni iqtisadi inkişaf səviyyəli və eyni inteqrasiya üzvləri arasında qarşılıqlıq prinsipi liberallaşdırmanı ləngidən faktor kimi qiymətləndirilməlidir. Energetika bazarında liberallaşdırma məqsədilə qarşılıqlıq prinsipinin tətbiqinə birtərəfii qaydada baxılmalıdır. Dövlətlər özünün daxili qanunvericüiyinə uyğun olaraq inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq energetika bazarının liberallaşdırmalıdır. Başqa sözlə, bu halda qarşılıqlıq birtərəfli olmaiıdır. Beynəlxalq müqavilə qaydasında dövlətlər energetika bazarmı liberallaşdırmaq istəyərkən qarşılıqlıq prinsipini və ya onun elementi kimi qarşılıqlı mənfəət prinsipini istisna etməlidir. Belə mexanizm əksər halda beynəlxalq təşkilatlar çərçivəsində fəaliyyət göstərməkdədir. Liberallaşdırma prinsipi vahid bazar ideologiyasma xidmət etdiyindən bu zaman ayrı-ayrı subyektlərin hüququnun ilk öncə harmonizasiyası, daha sonra isə unifıkasiya problemi qoyula bilər. Müasir dövrdə enerji resurslan ixrac edən öikələrin beynəlxalq energetika bazarlarında investisiya maraqlarını təmin edəcək daha ciddi, real mexanizmlərə zərurət duyulur. Bu mənada EXM üzrə hazırlanan yeni Əlavə Müqavilə bu problemi həll edə bilər. EXM-in bu gün mövcud olan liberallaşdırma mexanizmi də təklif və tələbin təhlükəsizliyini tam əhatə etmir və yaxud da «energetika həlqəsinin» müxtəlif səviyyələrində olan ölkələrin maraqlarını tam əks etdirmir. 2006-cı il Enerji Xartiyasının Konfransında da RF nümayəndəliyi tərəfindən EXM-də boşluq kimi uzunmüddətli kontrakt institutunun gücləndirilməsi ilə bazarların liberallaşdırılması arasında qızıl orta xəttin tanınması, istehsalçı, istehlakçı və tranzit ölkələrin maraqlarınm balanslaşdırılması, təklifin və tələbin təhlükəsızliyinin təşviqi bir daha qeyd edilmişdir. İstər universal səviyyəli (GATT-ın enerji resurslarının ticarətinə tətbiq edilməsi mümkün olduğu qədər), istərsə də regional beynəlxalq sazişlər (Avropa Energetıka Xartiyası. MDB iştirakçı-dövlətlərinin elektroenergetika sistemlərinin paralel işinin təmini haqqında 1998-ci il (Moskva) Müqaviləsi; MDB iştirakçı-dövlətlərinin elektrik enerjisi və gücünün tranziti haqqında 2000-ci il (Moskva) Sazişi və s. energetika sferasında liberallaşdırma prinsipinin mənbəsi kimi çıxış edirlər. Müvafiq beynəlxalq hüquq normaları liberallaşdırma prinsipini energetika sferasında dövlətlərarası əməkdaşlığın xüsusi (spesifik) prinsipinə çevirməkdədir. Eyni zamanda bir sıra digər prinsiplər, o cümlədən enerji resurslarının ticarət və ya təchizat kontraktlarında ayrı-seçkiliyə yol verməmək: enerji şəbəkələrinə üçüncü tərəfə sərbəst çıxış hüququnun verilməsi; daxili istehlak bazarında şəffaflığın təmin edilməsi üçün transparentliyin təmini; enerji daşıyıcılarının tarifləri haqqında istehlakçıların məlumat almaq hüququ qeyd edilməlidir. Lakin daha önəmli prinsip kimi istehsalçı, inkişafda olan bazarlara preferensiya prinsipi bazarın gələcək liberallaşdırılmasının əsas şərti kimi qəbul edilməlidir. Yüklə 2,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|