DƏrslik baki 2008 ŞƏRTİ İŞARƏLƏr afesd ­Ərəb iqtisadi və sosial inkişaf Fondu / Arab Fund for Economic

mübahisələrin həlli qaydası
446. Dünya Ticarət Təşkilatı təsis olunmasından öncə GATT çərçivəsində (m.22-23) beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin həlli mexanizmi nəzərdə tutulurdu. GATT çərçivəsində mübahisələrin tənzimlənməsi

- ikitərəfli məsləhətləşmə;

- mübahisə tərəflərindən asılı olmayan müstəqil ekspertlərdən ibarət olan işçi qrupu (panels) mərhələlərini nəzərdə tuturdu.

Ekspertlər qrupunun vəzifəsini mübahisəyə baxarkən hər iki tərəf üçün məqbul olan həllin axtarılması təşkil edirdi. Buna müvffəq olmadıqda ekspertlər tərəflərin mövqeləri ilə tanış olduqdan sonra, onlar “GATT hüququ” ilə faktlara qiymət verilən məruzə hazırlayırdılar. Bu məsələ sonradan GATT Şurasında müzakirə predmeti olurdu və onun əsasında rəy hazırlanırdı. Müvafiq rəy zərərçəkən dövlətə hüquq pozan dövlətə qarşı əks tədbirlər görmək hüququ verirdi. Mexanizm dövlətləri barışdırmaq məqsədi daşıyırdı.

Havana Xartiyasından və Dünya Ticarət Təşkilatı hüququndan fərqli olaraq GATT-da arbitraj üçün əsas verən beynəlxalq iqtisadi mübahisələri tənzim edəcək normalar əks olunmamışdı. GATT-ın mübahisələrin tənzimlənməsi üzrə mexanizmi təkmil sayılmadığından və “uduzan” tərəf həmişə onun əleyhinə çıxdığı üçün Uruqvay raundunda yeni mexanizmin formalaşdırılması zərurəti yaranır.

447. GATT Şurasının GATT-da mübahisələrin tənzimlənməsi üzrə prosedur və qaydaların təkminləşdirilməsi haqqında Qəbul etdiyi Qərar Dünya Ticarət Təşkilatının təsis edilməsi haqqında Mərakeş Sazişinə 2-ci Əlavə kimi Mübahisələrin həlli üzrə prosedur və qaydalar haqqında Razılaşmanın (Understanding on Rule and Prosedures Gaverning Settlement of Disputes) qəbul edilməsinə zəmin yaradır. Mübahisələrin həlli üçün Dünya Ticarət Təşkilatı hüququna uyğun olaraq institutsion əsas kimi Dünya Ticarət Təşkilatının Baş Şurası tərəfindən nəzarət olunan Mübahisələrin həlli üzrə Orqan təsis edilir. Dünya Ticarət Təşkilatının təsis edilməsi haqqında sazişin 4-cü maddəsinə görə Mübahisələrin həlli üzrə Orqan daxili qaydalarını özü müəyyən etməklə yanaşı qərarları konsensus əsasında qəbul edir.

Mübahisələrin həlli üzrə Orqan mübahisələrin mexanizmlərinin məcmuundan ibarət sturuktur kimi çıxış edir. Qərarın qəbul edilməsi zamanı tətbiq edilən konsensus xüsusi qrupun və Apellyasiya üzrə Orqanın qərarlarından imtina edilmədikdə (neqativ konsensus yolu ilə) təmin edir.

Mübahisələrin tənzim edilməsi sisteminin əsas məqsədini çoxtərəfli beynəlxalq ticarət sisteminin təhlükəsizliyini və effektliyini təmin etmək təşkil edir. Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində mübahisə bir üzv-dövlətin digər üzv-dövlət tərəfindən aparılan ticarət və gömrük siyasətinin həmin dövlətin Dünya Ticarət Təşkilatı haqqında sazişdə əks olunan öhdəliklərə zidd olması qənaitinə gəldikdə yaranır. Tərəflər öz aralarında razılığa gələ bilmədikdə, iddiaçı tərəf Razılaşmaya müvafiq olaraq müstəqil orqana müraciət edə bilər. Iddiaçı tərəfin şikayətinin əsasını üzv-dövlətlərin öhdəliklərini pozması faktı təşkil etməlidir.

448. Mübahisələrin həlli üzrə mexanizm dövlətdaxili qanunvericilik mexanizminə münasibətdə üstünlüyə malikdir. Mübahisələrin həlli üzrə Orqanda üzv-dövlətlərin fiziki şəxsləri arasında və ya fiziki şəxslərlə dövlətlər arasındakı mübahisələrə baxılmır, lakin bu məsələ də istisna edilmir. Belə ki, bir sıra sazişlər (146,151,153) xüsusi şəxslər üçün müəyyən hüquq və vəzifələr nəzərdə tutur.

Mübahisələrin tənzimlənməsi mexanizmi (iştirakçıların məhdud sayı nəzərdə tutan sazişlər istisna olmaqla) Dünya Ticarət Təşkilatı paketinə daxil olan istənilən sazişdən doğan bütün növ mübahisələrə şamil edilir. Təsadüfü deyil ki, Mübahisələrin tənzimlənməsinin prosedur və qaydaları haqqında Razılaşmanın 2-ci Əlavəsində beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin xüsusi qaydaları ilə bağlı normaları əks etdirən Dünya Ticarət Təşkilatı paketi sazişlərinin (Sanitar və fitosanitar tədbirlərin tətbiq edilməsi haqqında Saziş, Ticarətdə texniki maneələr haqqında Saziş, Antidempinq tədbirləri haqqında Saziş, Xidmətlərlə ticarət haqqında Baş Saziş) və s. siyahısı göstərilmişdir.

449. Tənzimetmə prosedurlarının müxtəlifliyinə baxmayaraq, bütün mübahisələrə Mübahisələrin həlli üzrə Orqanda baxılır. Mübahisələrə baxılması mexanizmi iki mərhələdə

- Mübahisələrin həlli üzrə Orqan tərəfindən yaradılan xüsusi qrup (juri) çərçivəsində;

- Apellyasiya üzrə Orqan səviyyəsində həyata keçirilir.

Xüsusi qruplar və Mübahisələrin həlli üzrə Orqan işə iki aspektdə-faktların öyrənilməsi nöqteyi-nəzərindən və faktların sazişə uyğunluğu (hüquqi) nöqteyi-nəzərindən baxılır.

Jüri öz məruzələrində faktları müəyyən edərək təkliflər və tövsiyyələr verir. Bir qayda olaraq qanunsuz daxili tədbirləri Dünya Ticarət Təşkilatı hüququna uyğunlaşdırmaq tövsiyə olunur. Apellyasiya üzrə Orqan mərhələsində əsas məqsəd jüri tərəfindən təqdim olunan faktları və nəticələri təsdiq etmək və ya ləğv etmək, onlara hüquqi qiymət vermək və tədqiq etmək təşkil edir. Apellyasiya xüsusi qrupun – jürinin məruzəsi ilə məhdudlaşdırılır. Apellyasiya üzrə Orqan qərar qəbul etmir. O, yalnız Mübahisələrin həlli üzrə Orqana (Baş Şuraya) işin halları üzrə, tövsiyyələrini və zəruri hallarda təkliflərini əks etdirən məruzə təqdim edir. Beləliklə, Mübahisələrin həlli üzrə Orqan Apellyasiya üzrə Orqan tərəfindən məruzədə təklif olunan məsələlərə, onların qanuniliyinə nəzarət edir.

450. Mübahisələrin tənzim edilməsi zərərçəkən tərəfin şikayətinə əsasən onun hüquqlarının pozulması səbəbindən yaransa da, tənzimetmənin əsas məqsədi digər beymnəlxalq məhkəmə prosesində olduğu kimi pozulmuş hüquqların birbaşa bərpası deyil, Dünya Ticarət Təşkilatının təsisi haqqında Sazişə müvafiq olaraq, qarşılıqlı kompromisə gəlməklə beynəlxalq iqtisadi mübahisənin həllidir. Istənilən mübahisənin həllində olduğu kimi, Dünya Ticarət Təşkilatı sistemində də mübahisələrin ilkin həllində tərəflərin danışıqları nəzərdə tutulub.

451. Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tənzim edilməsi üçün prosessual mərhələlər müəyyən edilmiş və hər bir mərhələ müəyyən müddətlə məhdudlaşdırılmışdır:

- birinci mərhələ konsultasiya (danışıqlar) və vasitəçiliyi əhatə etməklə, 60 gün müddətilə məhdudlaşdırılır. Əgər konsultasiya nəticə verməzsə, tərəflər qarşılıqlı razılığa əsasən bu mərhələdə xeyirxah xidmətlər, barış proseduru və ya vasitəçilik kimi tənzimetmə üsullarından istəfadə etmək üçün Dünya Ticarət Təşkilatının Baş Katibinə müraciət edə bilərlər. Bu mərhələdə mübahisəni tənzim etmək mümkün olmadıqda, istənilən tərəf məsələnin həll üçün jürinin yaradılması xahişi ilə çıxış edə bilər.

- ikinci mərhələ xüsusi qrupların, jürinin təşkilini əhatə etməklə 30 gün məhdudlaşdırılıb. Jüri Mübahisələrin həlli üzrə Orqanın xüsusi qrupun təsis edilməsi barədə qərarından sonra, 30 gün ərzində Dünya Ticarət Təşkilatı Katibliyinin bu sahədə ixtisaslaşmış şəxslərin siyasından, mübahisənin tərəfi olan üzv-dövlətlərin razılığı ilə seçdiyi 3 (üç) nəfərdən ibarət tərkibdə təşkil edilir. Tərəflər arasında konkret şəxslərin seçilməsi barədə razılıq əldə edilməzsə, Dünya Ticarət Təşkilatının Baş Direktoru müvafiq şəxsləri özü sərbəst təyin edə bilər. Tərəflərin razılığı olmadan onların vətəndaşları qruplara daxil edilə bilməz. Bu zaman işin faktiki hallarını öyrənmək və qərar qəbul etmək üçün standart prosedurlar istifadə edilir. Lakin mübahisələrin tərəfi olan üzv-dövlətlər özləri başqa qaydalar, prosedurlar müəyyən edə bilərlər. Jürinin üzvləri şəxsi keyfiyyətə fəaliyyət göstərir və yurisdiksiyasında olduqları dövlətin iradəsinə tabe deyillər. Jüri dövlətin qabqcadan xəbərdar etmək şərti ilə onun yurisdiksiyasında olan istənilən şəxs və təşkilatlardan ala bilər. Mübahisədə maraqlı olan istənilən üzv-dövlət mübahisələrin həlli üzrə Orqana xəbərdar etməklə jüri tərəfindən baxılan prosesdə iştirak etmək hüququna malikdir. Jüri və ya xüsusi qruplarda müzakirələrin keçirilməsi bir neçə mərhələdən ibarət olur.

Ilkin dinləmələrdə öncə hər bir tərəf mübahisə barədə yazılı rəyini təqdim edir. Əvvəlcə, iddiaçı tərəf öz şikayətlərini əsaslarını təqdim edir, sonra isə digər cavabdeh tərəf şikayəti təkzib edən dəlil-sübutları şifahi şəkildə qrupun nəzərinə çatdırır. Birinci iclasda iddiaçı tərəf öz tələblərini irəli sürür, cavabdeh isə etirazlarını bildirir. Bu mərhələdə mübahisədə marağı olan digər üzv-dövlət də öz fikirlərini ifadə edə bilər.

Formal olaraq mübahisə prosesi jürinin işə mahiyyəti üzrə baxdığı ikinci iclasda təmin edilir. Əgər tərəflərdən hər hansı bir elmi və ya texniki məsələləri qaldırarsa, jüri ekspert və ya mütəxəssislərlə məsləhətləşə və ya konkret məsələnin həlli üçün ekspert qrupu yaradıla bilər. Bu mərhələdə jüri hesab etsə ki, mübahisə edilən məsələ Dünya Ticarət Təşkilatı sazişlərin tətbiq edilməsi şərtləri ilə uzlaşmır, o halda müvafiq üzv-dövlətə həmin tədbirləri sazişlərin müddəaları uyğunlaşdırmağı tövsiyə edir. Jüri eyni zamanda həmin üzv dövlətə tövsiyələri yerinə yetirmək üçün tədbirlər də təklif edə bilər. Jüri tərəfindən beynəlxalq iqtisadi mübahisə üzrə işə baxılması və məruzə təqdim edilməsi prosesi 6-9 ay ərzində keçirilməlidir, lakin xüsusi hallarda mübahisə baxılması prosesi 3 aya qədər azaldıla bilər.

Üçüncü mərhələ Apellyasiya üzrə Orqanda təzahür edir. Jürinin məruzəsi Mübahisələrin həlli üzrə Orqana təqdim edildikdən sonra əgər, tərəflərdən biri apellyasiya şikayət vermək barədə fikirini bidirməzsə, Mübahisələrin həlli üzrə Orqanda məruzə təsdiq edilir. Hər bir tərəf təqdim etdiyi məruzə üzrə Mübahisələrin həlli üzrə Orqanın təsis etdiyi Apellyasiya Orqanına şikayət etmək hüququna malikdir. Apellyasiya Orqanı –beynəlxalq hüququ və beynəlxalq ticarət sahəsində yüksək ixtisaslı şəxslərdən Mübahisələrin həlli üzrə Orqan tərəfindən 4 il müddətinə təyin olunan 7 nəfər üzvdən ibarət daimi orqandır. Apellyasiya Orqanının üzvləri öz funksiyalarını həyata keçirərkən vətəndaş olduqları dövlətin yurisdiksiyasına tabe olmurlar və Dünya Ticarət Təşkilatı heyətinin immunitet və imtiyazlarından istifadə edirlər. Apellyasiya Orqanında dinləmələr 3 üzvdən ibarət olan kollegiya tərəfindən həyata keçirilir. Apellyasiya prosesi Apellyasiya Orqanı tərəfindən nəticə və təkliflərlə bağlı jürinin qəbul etdiyi məruzə ilə yekunlaşır. Ümumi qaydaya görə, apellyasiya prosesi 60-90 gün ərzində yekunlaşdırılmalıdır. Bundan sonra Mübahisələrin həlli üzrə Orqan tərəfindən qərar elan edilir. Bu qərar tərəflər üçün məcburi hüquqi əhəmiyyət kəsb edir. Mübahisələrin həlli üzrə Orqan neqativ konsensus əsasında məruzəni ləğv edə bilər.

Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində Mübahisələrin həlli üzrə Orqan qərar və tövsiyələrinin dərha və tez bir zamanda yerinə yetirilməsi təşkilatın bütün üzvlərinin xeyrinə beynəlxalq iqtisadi mübahisənin effektiv həllinin tənzim edilməsinə yönəlib. Mübahisələrin həlli üzrə Orqan beynəlxalq iqtisadi mübahisələrin tənzimlənməsi üzrə qəbul edilən qərarın icrasına nəzarət funksiyasının da həyata keçirir. Istər jüri, istərsə də Apellyasiya Orqanı tərəfindən məruzənin qəbul edilməsindən sonra 30 gün ərzində Mübahisələrin həlli üzrə Orqan müşavirə çağırır. Əgər qərarın dərhal icra olunmasının mümkünsüzlüyü müəyyən edilərsə, Mübahisələrin həlli üzrə Orqan qərarın icra edilməsi üçün “ağlabatan müddət” müəyyən edir. Əgər müvafiq tərəf “ağlabatan müddət” rejiminə əməl etməzsə onda həmin tərəflər qarşılıqlı qəbul edilən kompensasiyaları, məsələn, iddiaçı üçün xüsusi maraq kəsb edən tarif güzəştlərinin tətbiq edilməsini müəyyən etmək üçün iddiaçı ilə danışıqlara getməlidir. Əgər 20 gün ərzində kompensasiyaların tətbiq edilməsi barədə razılıq əldə edilməzsə, iddiaçı tərəf Mübahisələrin həlli üzrə Orqandan Dünya Ticarət Təşkilatı sazişləri ilə cavabdeh münasibətdə təqdim edilmiş güzəştlərin və ya öhdəliklərin icra edilməsinin dayandırılmasını tələb edə bilər. Əgər iddiaçının tələbləri konsensus əsasında Mübahisələrin həlli üzrə Orqan tərəfindən rədd edilməzsə, müəyyən olunmuş “ağlabatan müddət” bitdikdən sora müvafiq orqan iddiaçı tərəfindən müvafiq tədbirlərin görülməsini sanksiyalaşdırılmalıdır. Əgər güzəştlərin və öhdəliklərin icra edilməsinin dayandırılması praktiki cəhətdən mümkün olmazsa, pozulmuş beynəlxalq iqtisadi hüquqların aid olduğu beynəlxalq müqavilənin tənzim etdiyi digər sahələrdə də güzəştlər dayandırıla bilər. əgər şərait çox ciddi olarsa və bu sahədə güzəştlərin dayandırılması praktik baxımından mümkün olmazsa və ya səmərə verməzsə, Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində əldə edilmiş digər sazişlərə əsasən tətbiq edilən güzəştlər dayandırıla bilər. Cavabdeh üzv-dövlətə qarşı tətbiq edilən replessiyalı müvvəqəti xaraqter daşımalıdır. Tədvbirlər cavabdeh tərəfindən müvafiq beynəlxalq qayda və öhdəliklərin pozulmasının tam dayandırılmasına qədər davam edə bilər. Bu zaman mübahisələrin həlli üzrə orqan qəbul edilmiş tövsiyə və qərarların icrasına nəzərət etməkdə davam edir və mübahisənin tam tənzimləyənə qədər məsələ onun gündəliyindən düşmür.

Qeyd etmək lazımdır ki, Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində mübahisələrin həlli mexanizmini məqsədini mübahisə tərəf kimi çıxış edən iddiaçı dövlətə dəymiş zərərin ğdənilməsi deyil (hərgah bu məsələ də təmin edilir), Dünya Ticarət Təşkilatı sazişlər sisteminin beynəlxalq ticarət dövriyyəsi üçün nəzərdə tutduğu qaydalara uyğun gəlməyən cavabdeh dövlətin qanunvericiliyinin dəyişdirilməsi təşkil edir. Mübahisələrin həlli proseduru və qaydaları haqqında Razılaşmanın 19-cu maddəsi Dünya Ticarət Təşkilatı orqanlarının üzv dövlətin qeyri qanuni tədbirlərin Dünya Ticarət Təşkilatı normalarına uyğunlaşdırılması üzrə tövsiyə vermək öhdəliyini təsbit edir. Bu zaman onlar həmin uyğunlaşdırmanın yollarını göstərmək hüququna malikdir. Hələ GATT qəbul ediləndə inkişaf etmiş dövlətlərdən ABŞ, Avropa İttifaqı üzvləri və d. dövlətlər davamlı olaraq kompensasiyanın verilməsinə qarşı çıxmışlar. Hesab edilir ki, gələcəkdə müvafiq qeyri-hüquqi tədbirlərin görülməsi üçün onların ləğvi kifayyətdir. Mübahisələrin həlli üzrə qruplarda (jüridə) ənənəvi olaraq “hökumət meyilli” və “qeyri-hökumət meyilli” qüvvələr iştirak edirlər. Birincilər daha arqumentli siyasi-praqmatik mövqedən çıxış edərək qeyd edirlər ki, problemin həllində məqsəd dempinq və kompensasiya tədbirlərin tətbiqində dəyən zərərin ödənilməsi deyil, müvafiq tədbirlərin istisnasını təmin etməklə beynəlxalq ticarətin liberal, proqnozlaşdırması mümkün olan tərzdə idarə edilməsi təşkil edir. Müvafiq tədbirlə istə inkişaf etmiş istərsə də inkişafda olan ölkələr tərəfindən tətbiq edildiyi üçün mütəmadi olaraq zərərin kompensasiyası üzrə ödəmələr bütövlükdə beynəlxalq ticarət dövriyyəsinin özünə neqativ xüsusiyyətlər vermiş olardı. GATT-ın Tokio (1979) raundunda qəbul edilmiş “razılaşmaya” uyğun olaraq keçirilmiş bir neçə jüri mübahisənin həlli üzrə qəbul etdiyi tövsiyəyə geriyə şamil edilən hüquqi qüvvə vermişdir. Başqa sözlə desək, tam retitusya prinsipinin (restitutio integrum) tətbiq etmişdir. Mübahisələrin həlli üzrə qruplar ilkin vəziyyəti bərpa etmək məqsədilə

• 
  dövlət tərəfindən həyata keçirilən fəaliyyətin qeyriqanuniliyini;
  
• 
  GATT normalarının pozulduğu anı ifadə etmiş;
  
• 
  Qanuni fəaliyyətin hüquq pozuntusuna əsaslanmaması prinsipindən (antidempinq,
  

kompensasion rüsumların qeyri-qanuniliyindən) çıxış edərək hüquq pozuntusunun bütün nəticələrinin aradan qaldırılması, o cümlədən, qeyri-qanuni tətbiq edilmiş rüsumun məbləğində zərərin ödənilməsinin tövsiyə etmişdi.

452. Müvafiq mövqe Beynəlxalq Daimi Ədalət Məhkəməsinin Çorzov fabrikinin işi üzrə “beynəlxalq hüququn istənilən öhdəliyin pozilması lazımi formada zərərin ödənilməsi vasitəsilə müşayiət edilir” prinsipinə əsaslanan qərarına söykənirdi.

Beynəlxalq ümumi hüquq üzrə zərərin ödənilməsi hüquq pozuntusunun bütün nəticələrinin mümkün olduğu qədər aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. Lakin beynəlxalq ticarət münasibətlərində ödəniləcək məbləğin, əldən çixmış ticarət imkanlarının həcmini müəyyən etmək əksər hallarda mümkün olmur. Buna misal olaraq, dövlət satınalmaları haqqında sazişi pozması ilə bağlı ABŞ-ın Norveçə qarşı iddiası qeyd edilə bilər. Hüquq pozuntusu Norveç hökumətinin konkurs qaydasını pozaraq işi özünün müəssisəsinə təqdim etməsilə bağlı olmuşdur. Mübahisələrin həlli üzrə Orqan Norveç hökumətini GATT normalarını pozmaqda təqsirli bilsə də, müəyyən problemlərin həlli aşıq qalır. Əvvəla, belə kateqoriya işlərdə zərərçəkmiş tərəflər qeyri-müəyyən qalır. Belə ki, nəzəri baxımdan Dövlət standartları haqqında Sazişdə iştirak edən istənilən dövlətin müəssisəsi konkurs düzdün keçirildiyi halda konkursun qalibi ola bilərdi; ikinci ABŞ müəssisələrinə verilən kompensasiya real zərəri bağlasa da, əldən çıxan mənfəət diqqətdən kənarda qalır; nəhayət və başlıcası, müvafiq halları təkrar etməmək öhdəliyi qəbul etməsinə baxmayaraq, ödənilən məbləğ minumu olduğu üçün Norveç hökuməti qeyri-hüquqi fəaliyyət üçün stimul əldə edir.

453. Pozulmuş ticarət dövriyyəsindən dəymiş zərərin hesablanmasındakı mürəkkəb vəziyyət Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində kompensasiyaya, digər sahələrdəki, məsələn, beynəlxalq investisiya hüququndakı retrospektiv xaraqterdə deyil (239), prespektiv xaraqterdə baxmağı tələb edir. Dünya Ticarət Təşkilatı hüququnda zərərin ödənilməsi beynəlxalq ticarəti məhdudlaşdırmamalı, əksinə, onu genişləndirməlidir. Müvafiq olaraq Dünya Ticarət Təşkilatı hüququnda ilkin yerdə restorasiya – qeyri – maddi vəziyyətin bərpası, məsələn, ticarət dövriyyəsinin məhdudlaşdıran qanunun, praktikanın ləğvi dayanır. Restitusiya isə natura formasında xüsusi hallarda (antidempinq və kompensasion rüsumlarla əlaqədar mübahisə zamanı) tətbiq olunur. Kompensasiya əks tədbir kimi tətbiq edilsə də, könüllülük prinsipinə əsaslanır. Belə ki, kompensasiya təqdim edilmədikdə müvafiq saziş üzrə güzəştlər dayandırılır. Güzəştlərin dayandırılması isə beynəlxalq iqtisadi – ticarət əlaqələrinin normal inkişafını təminatına yönəlir.

454. Mübahisələrin tənzimi məcburi xaraqterlidir. Belə ki, Dünya Ticarət Təşkilatının bütün üzvləri Dünya Ticarət Təşkilatının təsis haqqında Sazişi imzalayıb, ratifikasiya etdiklərinə görə onun tələbələrinə əməl etməyə borcludurlar. Mübahisələrin tənzim edilməsi sistemi də Dünya Ticarət Təşkilatı sazişlərindən irəli gələn bütün mübahisələri əhatə edir. Buna görə də, beynəlxalq mübahisələrin tənzim üzrə digər sistemlərdən fərqli olaraq, Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində Mübahisələrin həlli üzrə Orqanın yurisdiksiyasını xüsusi qaydada tanımağa zərurət yoxdur. Dünya Ticarət Təşkilatı üzvlüyünə daxil olmaq haqqında Sazişdə məcburi yursdiksiyanın da qəbul edilməsi əks olunduğu üçün Dünya Ticarət Təşkilatına üzv olan dövlət avtomatik olaraq bu orqanın məcburi yurisdiksiyasını da tanınmış olur.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin əsas iştirakçıları fiziki şəxslər və transmilli korporasiyalar olsa da və bu münasibətlərin pozulmasından daha çox onlar zərər çəksələr də, Dünya Ticarət Təşkilatı hüququ çərçivəsində birbaşa olaraq Mübahisələrin həlli üzrə Orqana müraciət etmək hüququ onlara verilməmişdir. Müvafiq olaraq üzv-dövlətlər dövlətdaxili qanunvericiliyə uyğun olaraq fiziki və hüquqi şəxslərə onların hüquqlarının pozulduğu təqdirdə öz hökumətlərinə mübahisənin Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində həlli üçün müraciət etmə hüququ nəzərdə tuturlar. Dünya Ticarət Təşkilatı çərçivəsində mübahisələrin həlli mexanizmi

• 
  universal məcburi hüquqi xaraqterli olmaqla;
  
• 
  üzv-dövlətləri mübahisəli məsələlərlə bağlı bir tərəfli tədbirlərə əl atmamağa
  

öhdəlikli edir;

• 
  mübahisələrin həlli mərhələləri və qərarların icra edilməsi dəqiq prosessual
  

müddətlərlə məhdudlaşır;

- işə müvafiq üzv-dövlətin hüquqlarını pozulması barədə ərizə və həmin dövlətin müvafiq milli təsərrüfat sturukturu tərəfindən daxil olmuş məlumat əsasında başlanılmasını təmin edir;

- inkişafda olan ölkələrin spesifik maraqlarının qorunması mexanizmini yaradır;

- mübahisənin tam tənzimlənməsi üçün Mübahisələrin həlli üzrə Orqan tərəfindən fasiləsiz monitorinqi təşkil edir;

- tətbiq olunan repressali tədbirlərinin cərimə xaraqterli deyil, müvəqqəti kompensasiya xaraqterli olmasını nəzərdə tutur.

Müvafiq prosedur məhkəmə ədliyyəsi ilə inzibati ədliyyənin sintezi kimi xaraqterizə olunmalıdır. Mexanizminin avtoritetilə bağlı onu demək olar ki, yalnız birinci iki ildə 100-dən çox mübahisə həll edilmək üçün icraata qəbul edilmişdir. Iqtisadi potensialından asılı olmayaraq bütün dövlətlər Mübahisələrin həlli üzrə Orqanın qəbul etdiyi qərarları təmin edirlər. Xüsusən də, ABŞ-ın 2003-cü ildə Yaponiya, Avropa İttifaqının və Dünya Ticarət Təşkilatının digər üzv-dövlətlərindən ixrac edilən polada qoyduğu 30%-lik yüksək proteksionist (idxal) rüsumlarının ləğvi üzrə Orqanın qərarının təmin edilməsi qeyd edilə bilər.

12.1.9. İnvestisiya mübahisələrinin həlli Mərkəzi
455. beynəlxalq investisiya münasibətlərində də stabilliyin və təhlükəsizliyin təmin edilməsində həlledici məsələlərdən biri də meydana çıxa biləcək mübahisələrin davamlı həlli vasitələrinin təmin edilməsidir.

Xarici investisiyaların müdafiəsi və mübahisələrin həlli prosedurunun təsis edilməsi problem olaraq XX əsrdə inkişaf etmiş dövlətlərlə inkişafda olan dövlətlər arasında qözğın diskussiyaların mövzusu olmuşdur. Nəticə etibarilə hər hansı beynəlxalq və ya xarici arbitraj prosedurunu qəbul etməyə inkişafda olan dövlətlərin “Kalvo doktirinası” və “Hall formulasına” əsaslanan qərb təminat modeli meydana gəlmişdir (185,186). Birinci konsepsiyanın təsiri ilə XX əsrin 70-ci illərində xarici investisiya mübahisələrinin arbitraj həllinin müstəsna olaraq milli yuridiksiyaya tabe etdirən BMT-nin məlum (YBİQ-nin müəyyən edilməsi üzrə Proqram və Bəyannaməsi, həmçinin Dövlətlərin iqtisadi və hüquq vəzifələri Xartiyası) sazişləri qəbul edilir. Bu sazişlərin qəbulunu sürətləndirən amillərdən biri Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf Bankının təşəbbüsü ilə hazırlanmış və 1965-ci ildə qəbul edilmiş Dövlətlər digər dövlətin şəxsləri arasında investisiya mübahisələrinin həlli haqqında Vaşinqton Konvensiyasına uyğun olaraq İnvestisiyaların həlli üzrə beynəlxalq Mərkəzin (İnternational Center For Settlement of İnvesment Disputes-ICSID) təsis edilməsi olmuşdur.

456. XX əsrin 60-cı illərində transmilli arbitraj praktikası xarici investisiya mübahisələrinin həllinin qeyri-milli sistemlərinin formalaşdırmağa başladığı zaman belə bir fikir, mövqe qəbul edilməkdə idi ki, xarici kapital qoyuluşunun səmərəli müdafiəsi üçün dövlətdənkənar arbitraj proseduru yaradılmalıdır. Bunu həmin dövrdə bağlanan arbitraj qeyd-şərtləri də təsdiqləyir. Transmilli arbitraj mexanizmlərinin təsis edilməsi istəyi xarici investorun qəbul edən dövlətin ərazisində özünün əmlakının milliləşdirmədən və həmçinin analoji tədbirlərdən qorumaqla bağlı olub. Xarici investorun qəbul edən dövlətdə qeyri-bərabər hüquqi vəziyyəti bir tərəfdən, müxtəlif hüquqi siyasi rejimli dövlətlərdə mülkiyyət hüquqlarına olan münasibətlə bağlı olurdusa, digər tərəfdən isə, ənənəvi olaraq xarici kapitallar qeyri-normal münasibətdə yaranırdı. Xarici investisiyaların hüquqi rejimi üçün ümumi xaraqterik hal ondan ibarətdir ki, qəbul edən dövlətin ərazisində sahibkarlıq fəaliyyəti təminatlandırılmalıdır. Qəbul edən dövlətin qanunvericilik yurisdiksiyasında olan xarici investor inzibati tədbirlərdən sığortalanmalı, həmçinin meydana çıxa biləcək mübahisələrin ədalətli həllinə nail olmalıdır. Mübahisələrin dövlətdaxili həlli vasitələri isə buna imkan vermir. Buna görə də, bağlanan beynəlxalq kontraktlarda əksər halda istər məhkəmə, istərsə də qanunvericilik yurisdiksiyası beynəlxalq mexanizmlərə və beynəlxalq hüquq qaydasına tabe edilir (106).

Qeyd etdiyimiz kimi xarici kapital qoyuluşu sferasında yaranan mübahisələrin həlli vasitəsi kimi 19650-ci il Vaşiqton Konvensiyası əsasında İnvestisiya mübahisələrinin həlli üzrə beynəlxalq Mərkəz təsis edilmişdir. Beynəlxalq hüququn mübahisələrin dinc yolla həlli prinsipinə əsasən meydana gələn Vaşiqton Konvensiyası beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığı daha da genişləndirmişdir. Konvensiya 46 dövlətin iştirakı ilə hazırlansa da, bağlandıqdan sonra qısa müddətdə onun hüquqi qüvv əkəsb etməsi bir daha onun xüsusi əhəmiyyətindən xəbər verir.

Konvensiyanı hazırlayanlar belə bir məqsəd güdmüşlər ki, investisiya mübahisələrinin əhəmiyyətli hissəsinə obyektivliyi, qərəzsizliyi və tərəfsizliyi təmin etmək üçü milli məhkəmələrdə deyil, beynəlxalq Mərkəzdə baxılmalıdır. Müvafiq mübahisələrin ICSID-ə verilməsi üçün, Konvensiyaya görə, investisiya kontraktları, sazişləri əsasında mümkün olmalıdır. Buradan belə bir nəticə hasil olunur ki, mübahisələrin həlli məqsədilə Mərkəzə müraciət etmək könüllü xaraqter daşıyır və müvafiq prosedur mövcud mübahisələrin həlli üzrə qrumlardan biri kimi çıxış edir. Lakin Konvensiyanın analizi belə deməyə əsas verir ki, Konvensiyada nəzərdə tutulan arbitraj proseduru heç də könüllülük prinsipinə əsaslanmır. Belə ki, dövlətlərin Konvensiyada iştirakının mütləq şərtlərindən biri odur ki, dövlət xüsusi investorla bağladığı kontrakta özünün təşəbbüsü ilə arbitraj qeyd-şərti edə bilməz. Başqa sözlə desək, Konvensiyaya görə, investisiya kontraktında arbitraj qeyd-şərtini formalaşdırmaq hüququ dövlətə deyil, xüsusi investora məxsusdur. Məhz bu məsələni nəzərə alaraq bir çox inkişafda olan dövlətlər Konvensiyanı imzalamağa meyilli olmamışlar.

457. Konvensiyada ifadə edilən əhəmiyyətli məsələlərdən biri investisiya mübahisələrinin anlayışının təsbit edilməsidir. İnvestisiya mübahisələri razılığa gələn dövlətlərlə digər razılığa gələn dölətlərin şəxsləri arasında

- xarici investisiya münasibətlərindən yaranan;

- razılığa gələn dövlətlə xarici investor arasında;

- investisiya kontraktı üzrə öhtəliyin pozulmasına görə konpensasiyanın həcmi və şərtləri, tərəflərin hüquq və vəzifələrinin mahiyyətinə aid hüquqi mübahisələr kimi qeyd edilir (m.25).

VaşinqtonKonvensiyası investisiya mübahisələrinin anlayışını ümumi məzmunda təsbit edir. Hesab edilir ki, konvensiya layihəsini hazırlayanlar daha konkret investisiya mübahisəsi anlayışının milli qanunvericiliyin öhtəsinə buraxıblar. Bu fikir konvensiyanın 25-ci maddəsinin 4-cü bəndində təsdiqlənib. Qeyd olunur ki, dövlətlər Konvensiyaya uyğun olaraq investisiya mübahisələrini Mərkəzi proseduruna uyğun olaraq həllinə razılıq verərkən Mərkəzin baxacağı və ya baxmayacağı mübahisələrin kateqoriyaları barədə həmin qurumu məlumatlandıracaqlar.

İlk baxışdan belə bir fikir yarana bilər ki, dövlətlər daxili qanunvericiliyində xarici kapital qoyuluşu ilə bağlı müəyyən kateqoriya mübahisələri Mərkəzin yurisdiksiyasından çıxara bilər, Lakin xarici investor bu halda qeyri-əlverişli investisiya mühitinə görə, umumiyyətlə, kapital qoyuluşunda maraqlı olmayacaq, Konvensiya mübahisələrin həlli ilə bağlı dövlət məhkəmələrinə müraciəti və dölət məhkəmələrinə müraciəti və dövlət immunitetini istisna etsə də, müyyən kateqoriya mübahisələrin arbitraj baxışına verilməsindən dövlətlər üçün istisna hüququ nəzərdə tutur. Dövlətlər öncədən Mərkəzə, onun arbitrajında baxılması mümkün olan və yaxud müəyyən kateqoriya mübahisələrin Mərkəzin arbitraj yurisdiksiyasında olmaması ilə bağlı məlumat göndərə bilər. Bir çox ölkələr müvafiq hüquqlardan istifadə etmişlər. Məsələn, Çin qanunvericiliyi ICSID-ın arbitraj yurisdiksiyasını yalnız milliləşdirmə və ya ekspropriasiyadan dəymiş zərərlə bağlı tanıyır. Səudiyyə Ərəbistanı (dünyanın ən varlı neft ölkələrindən olaraq) bütün neft mübahisələrini ICSID-in yurisdiksiyasından çıxarıb. Ayrı-ayrı ölkələrdə dövlətdaxili qanunvericiliyin ICSID-ə istinad etməsi mübahisənin həlli üzrə yurisdiksiyanın tanınması üçün kifayət etməməsi ilə bağlı mübahisələr də olmuşdur. Hesab edilir ki, qanunvericiliyin Konvensiyaya istinadı daha dəqiq ifadə edilməlidir “Oazis Piramid” işi üzrə iddiaçı Misirin “İnvestisiyalar haqqında” 1988-ci il Qanununa istinad etsə də, (Qanunda qeyd edilir ki, investisiya mübahisələrinə bu qanuna uyğun olaraq Vaşinqton Konvensiyası kontekstində baxılacaq), hökumət bildirmişdir ki, Konvensiyanın tətbiqi yalnız arbitraj prosedurunu deyil, həmçinin barışıq proseduru da nəzərdə tutduğundan arbitraj yurisdiksiyası üçün xüsusi razılıq olmalıdır. Lakin həm bu işdə, həm də digər işlərdə Mərkəzin Arbitraj Tribunalı qanunvericiliyin konvensiyaya istinadını kifayətedici arqument kimi qəbul etmiş və işi icraatına qəbul etmişdir.

Bir qayda olaraq dövlətdaxili qanunvericilik aktları da investisiya mübahisələrinə anlayış verməkdə maraqlı olmurlar. Dölətlər əksər hallarda investisiya mübahisələrinin dairəsini qarşılıqlı olaraq ikitərəfli sazişlərlə müəyyən edilir.