Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

§ I. Şiiur vo tofokkiir

Insamn hoyat foaliyyotindo onun psixikasi tam proses kin coroyan cdir. Ancaq şərti olaraq psixi inikasın iiç osas soviyyoal ayird edilir: 1) sensor-perseptiv proseslor; 2) tosovviirlor; \\ tofokkiir, yaxud intellckt soviyyosi.

Sonsor-perscptiv inikasın başlıca cohoti odur ki, varlığın oks ctdirilmosi real zaman daxilindo subyektlo obyektin bilavasito qarşılıqlı tosiri şəraitindo coroyan edir: insan hor hansi obyekti onun mövcud olduğıı yerdo vo onun hiss iizvlorino tosir etdiyi anda oks etdirir. Scnsor-pcrseptiv proscsloro yalniz sensor molumatlai deyil, hom do qorar qobul ctmok do daxildir. Bunlann inkişafı gedişində infonnasiyaların scçilmosi mcyarları doyişilir. Demoli, sensor proses cismin ani olaraq fotosurotinin çıxarılması deyil. burada cismin hom keçmiş, hom do gələcok inkişaf meyli do oks olunur. Bu, sensor-pcrseptiv soviyyodo do inikasın foallığıni dəlalət edir.

Psixi inikasin tosovviirlor morholosino bir sira psixi hadisolor]

326 pxoyyül, obrazh hafizo, ardıcıl, eydetik vo s. surotlor daxildir. Hosəvvürlor duyğu vo qavrayışların kölgəsi, onlann solğun suroti pcyıl, obyektiv gerçokliyin ümumiləşmiş surətləridir. Təsəv-(Vürlərdə əyaniliklo ümimilik çulğaşır. Çünki bu vo ya digor cisim (haqqinda tosovviir onun dəfolərlə qavramlmasi sayosindo təşəkkiil fair. Bununla da obyektlorin olamotlorinin sccilmosi, onlann poyişdirilməsi, birloşdirilməsi prosesi baş verir, təsadüfı ıilaınotlərdon uzaqlaşılır, daha xarakterik cohotlor tosbit olunur. Bu monada tosovviir bir qrup cisimdon oldo edilon «yigma», «toplu» juxotlordir. Tosəvvürlərin geniş mənzorəyə malik olmasi subyektin jnövcud şəraitdon kənara çıxmasına imkan vcrir. Yoni tosovviirlor soviyyosindo insanin qnostik (idrak) foaliyyotinin yeni novlori, [qaydalan öziinü biiruzo verir. Obyekt fıkron hissələrino parçalanır, »vahid bir tam kimi bir yero yığıhr, comlosdirilir. Bununla da [tosovviirlor psixi inkişafın yeni morholosi kimi qavrayışla jtofokkürü bir-birino bağlayan miihiim holqo rolunu oynayir. Iofokkür varlığın inikasının ali soviyyosidir. Bu soviyyodo [obyektiv rcallığın cisim vo hadisolori arasındakı miihiim olaqo vo miinasibotlor oks olunur.

Tofokkiir sosial cohotdon şortlənən psixi prosesdir. Hor bir fordin tofokkiirii insanlarm ictimai-tarixi tocriibosino istinad cdir, onun noticolorindon istifado cdir: tofokkiir sayosindo fordi tocriibo I boşəriyyətin oldo etdiyi zongin bilik ehtiyatına qoşulur. Çünki əqlı omoliyyatlar, proseslor, fəndlər vo s. comiyyotin tarixi inkişafında. .ictimai-tarixi tocrübədə təşəkkül edir. Odur ki, tofokkiir ali idrak prosesi kimi hadisonin golocok monzorosini vero bilir. Tofokkiir sayosindo insanin fikri prosesi bu giindon golocoyo vo ya oksino, golocokdon bu giino (eloco do keçmişə qayıtmaq) istiqamotindo poroyan edo bilor, foaliyyotin başlanğıc anından sonuna vo ya oksino, sonundan başlanğıc anına doğru coroyan edo bilor. Zaman \o mokanca təfokkürün bclo bir sərbost cərəyanı homin proseslorin I yiiksok somoroliliyi vo «qiidroti» ilo şortlənir. Tosadiifi deyildir ki, ali idrak prosesi olan tofokkiir bir sua elmlor torofindon araşdırılır.

Təfəkkürlə materiyanm qarşılıqlı olaqosi, təfokkürün kömoyilə varlığın dork edilmosi yolları vo imkanlan folsofo elmi torofindon araşdırılır.

Tofokkiiriin osas formalannin (mofhum, hökm vo oqli noticələrin) qanunauygunluqlan formal montiq, onun beyin mexanizmi iso fiziologiya elmi torofindon öyronilir. Kibernctika isə təfəkkürü informasiya prosesi kimi nozordon kcçirir. insanıajj fikri foaliyyoti ilo EHM-in işi arasındakı iimumi vo forqli cəhothnt araşdınr.

Tofokkiir psixologiyada daha gcnis aspektdo nozordo*, keçirilir. Psixologiyada tofokkiir dork edon subycktlo dork oluniui obyekt arasinda qarşılıqlı tosir prosesi, subyektin otraf alomo bolədləşməsinin apanci formasi kimi öyronilir. Yoni psixologiyada tofokkiir ilk növbodə idrak foaliyyoti kimi nozordon kcçirilir.

Tofokkiir bir idrak prosesi kimi insanin öz təlobatını ödəmefl üçiin otraf mühiti dəyişdinrıək iislubunu, qaydalarmi tapmaq, mosoloni holl etmok üçün yeni biliklor oldo etmok şoraitindo öziinü bünızə verir. Demoli, tofokkürün monboyi xarici obyckthl alomdir.

Tofokkürün xarici təsirlo şortlənməsi bilavasito sociyye daşımır. О fikri foaliyyotin daxili qanunaııyğunluqları vasitosilo hoyata kcçirilir. Daxili fikri foaliyyot hissi idrakin verdiyi molumatlan dəyişdirir. Homin molumatlar tofokkiirdo daha tam ve hortorofli borpa edilir, yoni tosir edon obyekt, gerçoklik fikron Ьофа edilir. Demoli, tofokkiir insanin muhitlo real qarşılıqlı tosiri prosesindo omolo golir vo homin qarşılıqh münasibətin adekval surotdo hoyata kecirilmosino xidmot cdir. Demoli, tofokkiiriin psixoloji todqiqinin başlıca qayosi fikri foaliyyotin zahin noticolorini sadoco olaraq tosbit etmoklo kifayotlonmoyorok, tofokkiir prosesinin özünü, onun daxili coroyanetmo qanunauyğun-luqlanni açmaqdan ibarotdir. Bununla da idrakin yiiksok soviyyeij olan tofokkiirlo şüur arasındakı qarşılıqlı olaqo vo asılılıq, eloco ilo onlardan hor birinin moxsusi cohotlori asanliqla aşkar cdilo bilor.

Şüur psixikanin insana moxsus olan on ali soviyyosidir. Onun meydana golmosi insanlarm istehsal foaliyyoti prosesi, ünsiyydl foaliyyoti, ictimai-tarixi hoyat şoraiti ilo bağlı olmuşdur. Odur ki. siiur sanki biitiin psixi hadisolorin inkişafının yckunudur. Ona göro do şüur psixologiyada on miihiim problemlordon biridir.

Ümumi psixologiyam ilk növbədo fordi şüur, onun inkişaf qanunları maraqlandırır. Bu, şiiurla tofokkiiriin kəsişdiyi osae nöqtədir. Hor ikisinin iimumi cohoti odur ki, onlar beyimn məhsuludur. varlığı oks etdirir vo insanin tarixi inkişafı prosesindo omolo golon, təşəkkül edon ideal inikasdır. Başlıca fərqləndirieı cohot odur ki. şüur ideal inikas kimi yalniz vo yalniz ictimai insana) moxsusdur. Demoli. tofokkiiriin kökü vo mənşoyi sanki şiiura ıbotən daha qodimdir, yoni tofokkiir bu vo ya digor soviyyodo yvanlar alomindo do özünü gostorir. Onun bioloji kökləri daha nnlikloro gedir. Əgər mosoloyo genetik cohotdon yanaşsaq, bkkür daha qodimdir, amma şüur nisboton sonra meydana golso , daha geniş vo daha əhatəlidir. Şüur ictimai-tarixi inkişafın hsuludur. Buna goro do fordi şiiur da ictimai şüurla qınlmaz qo vo miinasibətdə inkişaf edir, formalaşır. Çünki şüunın özii ■nsial mahiyyot daşıyan foaliyyot prosesindo inkişaf edir.

Şüuru bozon insanin malik olduğu biliklor mocmusu kimi do ■ah edirlor. Tofokkiir do biliyo istinad edir, lakin tofokkiir bilik ildo etməyin operasional (əmoliyyat) torəfıni təşkil edir. Demoli, Burla tofokkiir öz funksiyasına görə forqlonirlor.

Molumdur ki, biitiin psixi proscslordo koqnitiv (dorketmo), pnzimctmo vo kommunikativ (olaqo, rabito yaratmaq) funksiyalar pi vo ya digor dorocodo özünü biiruzo verir. Lakin fordi şüunın meydana golmosi vo inkişafı ilo homin funksiyalar keyfıyyətcə kni xiisusiyyotlor kosb etmişlər.

Koqnitiv funksiya yalniz şüur soviyyosindo sözün hoqiqi ■nonasinda dorketmo, yoni foal vo məqsədo yönəlmiş halda bilik pldoctmo funksiyasi kimi çıxış edir. Bilik şüurun mövcudluq formasıdır, şüur soviyyosindo bilik monahhq vo kateqorialhq

Äüsusiyyəti kosb edir.

Şüurun idarəetmə funksiyasi onun iradi səciyyo daşıması ilo Xarakterizo olunur. Yoni fordin davranışı onun iradosinin tozahiirii kimi hoyata keçirilir. Burada tonzimloyici rolunda fordin konimsomiş olduru ictimai hoyat normalan, qaydalan, prnsiplori çıxış edir. Bunlann osasinda davranışın «daxili mexanizmi» vo şoxsiyyətin miioyyon xassolori təşəkkül edir. Homin prosesdo foxsiyyot noinki comiyyot miqyasında mövcud olan maddi vo monovi modoniyyoto yiyolonir, hom do hor bir ford ictimai miina-libotlor sistemino qoşulur, öz davranış vo rəftarını tonzim edir. Fordin şüur səviyyəsi, ilk növbədə, homin miinasibotlor sistcmini no dorocodo dorindon başa düşmosindo, onun təloblərinə uyğun olaraq davranış vo rəftarını tonzim ctmok qabiliyyətində özünü biiruzo vcrir. Bu prosesdo tofokkiir daha çox mahiyyətəvarma, şüur iso tənzimetmo funksiyasim icra edir.

Şoxsiyyətin öziiniitənzim səviyyəsi yalniz mövcud oxlaq normalarını kifayot qodor dorindon dork ctmokdo deyil, ona uyğun olaraq öz davranış vo rəftarını qurmaqdadir. Bu morholodo şüur

insanin otraf alomo песо miinasibot boslomosinui. no soviyyc*] onu qobul ctmosinin osas göstoricisi kimi çıxış cdir. Yoni «mo#fl hoyatima monim miinasibotim monim suinunkiui »• (K.M.ııkJ

ideyası özünü aydin surotdo gostorir.

Tofokkiir varlığı oks etdirir, şüur soviyyosindo iso fl etdirilono miinasibot bəslənır, sanki onun şəxsm o/u \o ya comij yət üçün yaxşı vo ya pis, faydali vo ya ziyanh toroilori niiut] yonləşdirilir. Bu morholodo insamn dünyagoriişü. sorvot meyl inam vo oqidosi, maraq vo mcyllori sanki şüurda foks nöqteıij cəmləşir. Noticodo şiiur biitiin psixi hoyatin yekiinu, inkifl soviyyosinin göstoricisi kimi cms cdir Bu monada siiur özünf inteqrativ xassosini biiruzo verir. Elo buna goro do psixikanin kommunikativ funksiyasi siiur soviyyosindo daha koskin su_L inkişaf cdir. Belo bir funksiya olmadan iimumon şüur varlığın ı inikas formasi kimi mövcud ola bilmozdi. Kommunikativ funksil sayosindo noinki insanlarm bilik vo tocriibo miibadilosi, hom qarşılıqlı surotdo bir-birinin davranış vo rəftarını tonzim cinv miimkiin olur. Ona goro do kommunikativ funksiya sayosindo f« şiiur öz inkişafında comiyyotin keçdiyi inkişaf yolunu told ctmokdon azad olur. Kommunikativ funksiya insanin özünü dc etmosino zomin yaradir. Bu, şüurun başlıca cohotlorindon birid Çünki öziinü dork edon insan yalniz bir obyektiv varhq kimi özü idrak obycktinə çevinrıir, hom do ideal, monovi dünyasını da ө ctdirmoyə miivaffoq olur. Bu da ilk növbodə insanin tofokkii vasitosilo miimkiin olur.

§ 2. Tofokkiiriin mahiyyoti
Maddi alomin dork edilmosi duyğu vo qavrayışdan başl Lakin idrakin bu ilk morholosindo gercokliyin cisim vo hadisol arasındakı miirokkob vo çoxcəhətli olaqo vo asihhqlar, onl mahiyyoti oks etdirilo bilmir. Hissi idrak morholosindo xarici t bilavasito insan şüurunda konkret cisimlorin obrazlan yaranmasına gotirib çıxarır. Homin obrazlar fordi səciyyə daşıy Bu monada hissi idrakin vcrdiyi molumat heç do homişo dorin diizgiin olmur. Burada hissi idrak matcriallarına əsaslanan tofə miistosna ohomiyyot kosb cdir.

Tofokkiir, cisim vo hadisolorin mahiyyotinin, onlar arasir*

330

bqo vo asihhqlarin insan şüurunda ümumiloşmiş vo vasitoli asindan ibarot olan idrak prosesidir.

Duyğular vo qavrayış tofokkiiriin monboyidir. Bozon belo an edirlor ki, hissi idrak qurtardiqdan sonra varlığının montiqi tdo dork edilmosi başlanır. Yoni ovvolco duyğu prosesi baş ib qurtanr, bundan sonra tofokkiir foaliyyoto başlayır. Bu, doğru ildir. Çünki elo hissi idrak prosesinin özündo do fikri omoliyyat hlil, torkib, miiqayiso və s, iştirak edir. Demoli, duyğu ve vrayışın verdiyi matcriallar olmadan tofokkiir foaliyyoti do mkiin deyildir. Ancaq tofokkiir daha miirokkob psixi prosesdir. Tofokkiir prosesindo insan qanunauyğun olaqolori tosadiifi lOİərdən ayird edir: ayir-ayn hallardan iimumi hallara keçir, ni varhğı ümumiləşmiş halda oks etdirir. insan mohz tofokkiir sayosindo gerçokliyi daha dorin, tam vo iq dork cdir. Tofokkiiriin köməyi ilo bilavasito qavramlmayan im vo hadisolor do dork olunur. Mosolon, atomun torkib solorini bilavasito qavramaq miimkiin deyildir. Halbuki insanlar u bilirlor. Bu, vasitoli bilikdir. Beloliklo, tofokkiir varlığın itoli inikasıdır.

Varlığın vasitoli mikasi bir sira hallarda zoruri olur. Bclo ki, /on bizim analizatorlanmiz ayn-ayn cisim vo hadisolori oks irmok iqtidannda olmur (mosolon, ultrasoslori oks ctdiro Imirik), yaxud iimumon miivafiq analizator olmur (mosolon, "anda rcntgen şüalarını tutan, oks etdiron miivafiq analizator xdur). Bozon do bu vo ya digor cisim, hadisoni prinsip etibarilo lavasito oks etdinuok miimkiin olduğu halda, miiasir şəraitdo u biz edo biImirik, ciinki hadiso keçıniş tarixi dövrlordə baş işdir (mosolon, arxcologiya, paleontologiya vo ya tarixi isolor bu qobildondir). Ayn-ayn hallarda iso bilavasito dork ok miimkiin olduğu halda, о somoroli hesab edilmir. Mosolon, safənin ölçülməsi, cismin tcmperatur xassolorinin toyin lmosi vo s. Bu zaman muxtolif vasitolordon - cihazlardan Tado olunur. Noticodo idrak imkanlan genişlənməklə, onun kvathq dorocosi do artir. Hom do çox zaman cisim vo hadisolor sındakı olaqo vo miinasibotlor asanliqla sezilo bilmir, onlar iirokkob vo qapali olur. Bunu acmaq iiciin muxtolif fikri oliyyatlardan istifado olunur. Yoni fikri omoliyyatlar: tohlil, kib, miiqayiso, ümumiləşdirmə vo s. sayosindo idrak hadisodon iyyəto doğru coroyan cdir. Başqa sözlə, tofokkiir sayosindo

331

insan hissi idrakdan məntiqi idraka doğru hərokət edir Щ cisimlorin, hadisolorin miihiim olamotlorini, hom do bo bilavasito dork edilmosi miimkiin olmayan xassolorini, o" arasındakı qanunauyğun əlaqələri, başlıca miinasibotlori etdirir. Bununla da tofokkiir idrak prosesindo miihiim rol oyna idrakin hiidudlanm genişlondirir, duyğu vo qavrayışın köməyi oldo edilon tocriibo hüdudundan kənara çıxmağa imkan v Demoli, tofokkiir cisim vo hadisolorin iimumi qanunlanm oks e ron biliklor sistemino istinad edir.

Hissi idrakin materiallan osasinda varlığın vasitoli ümumiləşmiş inikasmdan ibarot olan tofokkiir idrakin yuk pilləsini təşkil edib, gələcəyi görmək imkanı verir. Tofokkiir nitqi vohdotdodir. O, dil materiallan osasinda maddiloşir. Molumdur k^: dil bilavasito fikrin gcrçokliyidir. Adam öz-özüno fikirloşondo başqasının fikrini bilmək istəyondə do, öz fıkrini şərh cdondo miitloq dildon istifado edir.

Söz maddi cisim vo hadisolori ümumiləşmiş şokildo ifado с siqnallarıdır. Cisimlorin özlorinə - birinci siqnallara nisbə sözlər - ikinci siqnallar varhğı daha iimumi şəkildo oks etdirir. İ. Pavlov gostorir ki, nitq siqnalları ümumiloşdirməyo imkan vcrir; da mohz insana moxsus olan ali təfokkürü toşkil edir.

Tofokkiir prosesi fizioloji cohotdon insanin baş-be yarımkürələri qabağının tohlil-torkib foaliyyoti ilə olaqodar Burada insana moxsus olan söz qiciqlandiricilarimn tohlil edilm onlara miivafiq miivoqqoti rabitolorin yaranmasi miihiim oynayir. Tofokkiir prosesindo biitiin bcyin qabığı iştirak & xiisuson do beyin qabığındakı nitq morkozləri söz siqnallarimn etdirilmosindo miihiim rol oynayir.

Nitqlo tofokkiir vohdotdodir, lakin onlar eyniyyot toşkil etmir. Nitq tofokkiir prosesinin özü deyil. Bir fikri ifado etmok iiciin adam muxtolif dillordon istifado edo bilor. Nitqdon miixtolif sözlor həmişo köhnəlib çıxır, lakin fikrin ifado fomıası - montiqi quruluşu о qodor do köklü surotdo doyişilmir. Nitqdo işlonon sözlor homişe onlann hoqiqi, dorin mozmununu oks ctdirmoyo do bilor. Mosolon. kiçik uşaq öz nitqində müxtolif ifadolordon istifado edir, lakin onlann hoqiqi mozmununu holo dork etmir. Nitqin qrammatik quruluşu mövcuddur, bu cohotdon o, fikrin montiqi ifadosindon forqlonir. Nitqdon hami eyni dorocodo istifado edo bilmir. Toloffü/ xüsusiyyəti, montiqi vurğu vo s. ilo eyni nitq vahidino başqa fikri

332 mozmun vermok olar. Eloco do eyni fikri muxtolif sözlərlə ifado Itmək mümkündür.

-Tofokkiiriin miihiim xiisusiyyotlorindon biri do odur ki, o, duyğu, qavrayış vo tosəvvürloro nisboton çox geniş əhatəyə ma­likdir. Molumdur ki, «Tosəvvür hərəkəti bütünlükdə qavraya bilmir, mosolon, 1 saniyodo 300 000 km surotli horokoti qavraya bilmir, tofokkiir iso qavrayir vo qavramahdir (V.İ.Lenin). Bu tofokkiiriin miicorrodlik xiisusiyyoti ilo bağlı olub, onda varlığın daha diizgiin vo dorin dork edihnosini sortlondirir. Çünki •Tofokkiir konkretdən abstrakta yüksəlirkən, - ogor о diizgiin Höfokkürdürsə... - həqiqətdən uzaqlaşmayıb, ona yaxınlaşır. M a t e r i у a, təbiət qanunu abstraksiyası, doyor vo i. a. abstraksiyasi, bir sözlə, biitiin elmi (cofong deyil, diizgiin, ciddi) ibstraksiyalar tobioti daha dorin, daha diizgiin, daha dolğun oks etdirir» (V.İ.Lenin).

Tofokkiir do şiiur kimi ictimai-tarixi sociyyə daşıyır. Onun noticolori insanlarm tarixi təcriibəsində öz oksini tapir. Çünki insan tofəkkürü ilk növbədə cisim vo hadisolorin iimumi vo miihiim elamotlorini, eloco do qanunauyğun olaqo vo miinasibotlorini oks etdirir. insamn bclo bir idrak foaliyyoti noticolori tofokkiiriin lormalarinda totbiq olunur.

Tofokkiir məqsədəyönəlmiş idrak prosesidir. Adam likirloşorkon miioyyon bir moqsodlo düşünür, qarşıya çıxan mosoloni, suah holl etmoyo çahşır.

Foaliyyotin hor bir növü: omok, tolim, oyun miioyyon suahn, (mosolonin, vozifonin hollini tolob edir. Tofokkiir bu toloblorin lödənilməsi, həmçinin hor bir foaliyyotin planlaşdırılması vo yerino \eiuilmosi üçün zəruridir. Aydındır ki, tofokkiir olmadan şagirdlor heç bir tolim materiahm dorindon dork etmozlor; onlan sadoco olaraq qavrayar, mahiyyotini iso bilmozlor. Buna goro do tolim tprosesindo şagirdlərin təfokkürünün inkişaf etdirilməsi böyük ehəmiyyətə malikdir.
§ 3. Təfəkkürün əsas formalan

İnsanın idrak foaliyyoti miirokkob vo çoxcəhətlidir. Mosolon, tofokkiiriin noticolori özünü təlekkürün lormalarinda - mofhumlar, Ihökmlor vo oqli noticolordo biiruzo verir vo ya maddiləşir. Ilk nozordo tofokkiiriin formalannin tofokkiir psixologiyasina

333 aidiyyoti yoxdıır, bunları daha çox məntiq clmi araşdırmalı Lakin formal məntiq onlann əmoləgəlmə və inkişaf şoraiti ıl»t maraqlanmır, məntiq elmini osason tofokkiiriin noticolori. hu/ıf məhsulları maraqlandırır. Halbuki fikri foaliyyotin çox mülııim tərəfini fikri proses təşkil edir. Homin fikri proses noticosindo, onun yekunu olaraq bu vo ya digor adamda mofhum, hökm, oqll notico təşəkkül edir. Bunlar tofokkiiriin formalandir.

Psixologiya fordin tofokkiir prosesini öyrənir, yoni miioyyon edir ki, hor hansi fikir песо vo no iiciin omolo golir, inkişaf edir. Ona goro do tofokkiir proseslorinin coroyan etmosinin qanunauy-ğunluqları psixologiyada xiisusi olaraq todqiq edilir. Demoli, tofok kiiriin formalan hom do psixologiyanin öyrənmo obyektidir. Ho­min formalar iso iicdiir: mofhum, hökm, oqli notico vo ya istidlal

Cisim vo hadisolorin iimumi vo m ii • hum о 1 a m о t 1 о r i n i n inikasindan ibarot olan tofokkiir formasina mofhum deyi­lir.

Moftium həmişo sözlərdo ifado olunur. Onlar muxtolifdir. Ümumi, fordi, konkret, mücərrod mofhumlar vardir.

Ümumi mofhumlar miioyyon cisim vo hadisolor qrupunun miihiim vo iimumi olamotlorini oks etdirir. Mosolon. şagird, miiollim, bitki, şəhər vo s.

Fordi mofhumlar ayn-ayn cisim vo hadisolorin iimdo xiisusiyyotlorini oks etdirir. Bakı, dahi şair Nizami, Mars fordi mofhumlardir.

Konkret mofhumlar gercok cisimlorin miihiim olamotlorinin inikasindan ibarotdir. Mosolon, qələm, maşın, kitab

vo s.

insan tofokkiiriiniin obyekti konkret cisim vo hadisolor deyil, onlann keyfiyyotlori, xassolori do olur. Bu halda homin kcyfiyyot vo xassolor fikron cismin özündən tocrid edilib, miistoqil surotdo düşünülə bilor. Bu ciir yaranan mofhumlara miicorrod mofhumlar deyilir. Mosolon, xoşbəxtlik, sürət, qüvvə, yaxşıhq, pislik, achq, qarahq vo s. Mofhumlar aid olduqlan cisimlorin miihiim olamotlorini oks etdirib, bir-birino oxşayan cisim vo hadisolorin iimumi, müştərək xiisusiyyotlorini gostorir. Misal iiciin insan mofhumunu götürok. Molumdur ki, yer uzorindoki insanlarm hor biri öz boyu, rəngi, çokisi, monovi keyfiyyotlori vo s. etibarilo başqalarından forqlonir. Bununla belo,

Ibmlarin hamisi iiciin iimumi vo miihiim olan bir sira olamotlor ■dir. Xiisusi bədon quruluşuna, omok vo danışıq qabiliyyətinə, fckkiiro malik olmasi, həmçinin ictimai varliq olmasi insanin ■hum olamotloridir. Demoli, miihiim olamot dedikdo, elo zoruri phusiyyotlor nozordo tutulur ki, onlarsiz cisim vo hadiso mövcud Il bilmoz.

Uşaqlar çox zaman bu miihiim olamotlorin nodon ibarot üğunu diizgiin bilmir vo buna goro do danışıqlarında qeyri-Iqiqliyo yol verirlor. Mosolon, «Апа» mofhumu haqqinda uşağın Hkn ilo tanış olmaq iiciin ona: «Апа kimdir?» - suah verilso, ■xminon belo cavablar ahnar: «Апа adama yemok verin>, «Апа Mama süd verin>, «Апа mchribandın>, «Апа adamı çox istoyin>. ftemoli, ana mofhumunun miihiim olaməti uşağa aydin deyil, yoni Һ holo bu məıhuma yiyələnməmişdir? Bu mofhuma yiyolonib, шпа - öz uşağı olan qadındır» fikrinə golincoyo qodor uşaq fcüoyyən inkişaf yolu keçir.

Mofhumlar beynin miirokkob foaliyyoti noticosidir. Mofhumlar, maddi alomin cisim vo hadisolori haqqinda insoriyyotin inkişaf prosesindo oldo etmiş olduğu biliklorin əsasını bfkil edir. Hor bir yeni nəsil keçmiş nəslin hazırlamış olduğu Hiotlııımlar sistemi ilo rastlaşır, onlara yiyolonir, sonra iso, cisim vo Lklisolorin yeni miihiim olamotlorini aşkar etmok hcsabina, onlan pnginloşdirir, dəqiqloşdirir. Mosolon, müasir insanlarm istifado ■diklori molekula, atom vo s. mofhumlan başqa mona kosb cimisdir. Bir zaman atom cismin on kiçik vo bölünməz hissosi kesab edilirdiso, indi onun torkibindo neytron, proton, pozotron ■imi hissolor olduğu aşkar edilmişdir. Bununla da homin ■udhumun mozmunu doyişilmiş, doqiqləşmişdir.

Tolim zamani obyektiv alomin qanunauyğunluğunu oks ctdiron ко insan tocriibosinin noticolorini ümumiləşdiron miioyyon elmi [anofhumlar vo onlar arasındakı olaqo şagirdə ardıcıl olaraq iyrodilir. Mosolon, IV sinifdə şagirdlorə sklet, onurğa, döş qəfosi, fcololor, qan, ürok vo s. haqqinda molumat verilir. Noticodo, tnlarda homin iizvlor haqqinda sado mofhumlar yaranir. Tolim •sindo şagird mofiiumlan monimsomoklo kifayotlonmir, İKÜnün idrak təcrübosini genişləndirib dorinloşdirmək iiçiin bu kazır. mənimsənilmiş mofhumlardan bir material kimi istifado edir. Molhumlann mozmununu monimsəmək üçün şagirdlər miioyyon mhklor oldo etmolidirlor. Bundan başqa, onlann montiqi tofokkiirii

inkişaf cəhətdon müvafıq səviyyədə olnıalıdır. Holo kıcıi məktobyaşlı şagirdlərdə müollimin köməyi ilə miixtolif mofhuml*] («cv heyvanları», «vəhşi hcyvanlar» , «yırtıcı «hcyvanlar» ve Л yaranmağa başlayır. Mosələn, III sinifdə müəllim «\'ohşi qııslam, bohsini keçərkən uşaqlar qızdquş, bayquş, yapalaq, qırgı vo lacın kimi yırtıcı quşlarla tamş olurlar. Bu əsas iizorindo onlarda müvalid tosovviirlor yaranir. Miiollim bu təsəvvürləri tohlil cdir, haqqinda danışılan quşların oxşar vo forqli olamotlorini uşaqlara çatdınj Şagirdlər öyrənirlər ki, yırtıcı quşlar başqa xırda qusları vo momolı heyvanları ovlayırlar, onlar çox siirotlo uçur vo şığıyırlar. Beloliklo, miivafiq mətrıum yaranir.

Əsas mosolo, məfhumlann şagirdləro monimsodilmosidir. Bu, müəllimin məharətindən asılıdır. Mosolon, fərz edok ki, müolliıtt məfhumlarda ümumilik dorəcosinin miixtolif olduğıınu şagirdləii başa salmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Bunun üçiin o, ya/ı taxtasına «iiçbucaq» sözünü yazır və altından «itibucaqlı» yazır va şagirdlordən daha no kimi üçbucaqlar olduğunu soruşıır, onların vcrdikləri cavablarda yazılır. Beloliklo, miiollim şagirdlori belo bir nəticəyo gotirir ki, üçbucaq itibucaqlı, korbucaqlı üçbucağa vo ftJ nisboton daha iimumi mofhumdur.

Şagird ümumiləşdinnəsinin bir sira forqli cohotlori vardir. Bozon uşaqlar miihiim əlamətlər ovozino, ikinci doroeoli əlamətlorə istinad edirlor. Bu halda mofhumlarm mozmunu qeyn-miihiim olamətlər hesabına gcnişlənir. Mosolon, kiçik moktobyash şagirdlər, yalniz uça bilmok olamətinə göro, həşoratları da quşlaı cərgəsinə qoşurlar.

Mofhumlarm monimsonilmosindo onlann ohato daires⁵ məhdudlaşdırmaq halına da tosadüf edilir. Mosolon, uşaq göbəl; bitki hesab etmir.

Əgor cisimlərdəki miihiim əlamətlor uşaqlara aydin de ^? onlar bu cismin başqa cisimlo oxşarlığını, iimumi cohotini bilmirlor. Mosolon, quşlar məfhumunu mənimsoyərkən uşaqlar toyuqların homin dəstəyə aid olduğunu unudurlar. Onl fikrinco, quş ancaq göydə uçandır. Demoli, nozoro almaq lazımdıı ki, kiçik məktəbyaşlı şagirdlorin cisimlərdoki miihiim olamotlori ayırması onlann idrak tocrübəsindon asılıdır. Mohz bu tocriibonin azlığı nəticəsidir ki, I—II sinif şagirdləri mofhumlan monimsJ yərkon, başlıca olaraq, zahiri olamotlori osas götüriirlor; konkret molhumlan ilk dofo monimsoyon zaman onlar cismin voziiosini,

336 bnunla görülən işi göstərirlər. Mosolon, «günəş, inək, quş nədir?» ■ualına I-II sinif şagirdlori adoton belo cavab verirlər: «Günəş tzdırır, istidir», «inək süd verir», «quş uçun> və s. Bunlar göstərir kı. uşaqların ümumiləşdirməsi qavrayış çərçivəsindon о qodor də konara çıxmır. Başqa sözlə, uşaq bilavasito qavramlan əlamətlərə latinad edir, bilavasito müşahidə edo bilmodiyi olamotlori isə uııııımiləşdirmokdə çətinlik çokir. Miiollim cismin miihiim •lamətlorini miihiim olmayan əlamətlərdon forqləndinrıoyi şagirdə ©yrətməlidir.

Tolim prosesindo şagirdlorin mofhuma no dorocodo yiyələndiklərini yoxlamaq üçün tərif vcrdirmək də məqsədəuy-fkundur. Ancaq nozoro almaq lazımdır ki, şagirdlər çox zaman mofhumu bilir, onunla fikri omoliyyat icra edir, lakin ona torif vcrməkdə çətinlik çəkirlər. Demoli, şagirdləro məflıuma torif vcrməyi öyrətmək lazimdir. Molumdur ki, torif vermok molhumun mozmununu açmaq, yeni onun mozmununu omolo getiron iimumi ve miihiim əlamətlori göstərmək demokdir. Məsəlen, şagird kvadrata tərif vermək üçün onun dördbucaqlı olduğunu, düz bucaqlara ve bərabər teroflero malik olduğunu bılmolidir. Yoni torif vcrerkon oraya cismo xas olan, lakin onu heç euro sociyyelondirmeyon ikinci dərəceli elamotleri daxil etmok olmaz. Torif qisa vo aydin ifado olunmahdir. Şagirdlər hor bir mofhuma torif verorken: a) cismin, hadisonin hansi qrupa, hansi novo, qanuna vo s. aid olduğunu; b) onlann forqlondirici olamet-lorini göstərmolidirlor.

Bu morhololordon sonra şagirdlərin meflıuma şüurlu surotdo yiyolonib-yiyolenmodiklorini toyin etmok iiciin onlann homin mofhumdan omoli surotdo песо istifado etdiklorino diqqot yetirmok lazimdir.

H ö к m , varlığın cisim vo hadisolori arasinda miioyyen olaqo vo münasibotin olub-olmadığını iqrar vo ya inkar etmokden ibarotdir. Hökm cismin, hadisonin bu ve ya diger cohetini oks etdirir. «Azorbaycan tobii sorvotlorlo zongindir.» Burada tobii sorvotlorin zonginliyi ilo Azorbaycan arasinda miioyyon olaqo olduğu oks etdirilir.

ilökm dil materiallan osasinda ifado olunur. Onun osas ifado vasitosi qrammatik ciimlodir. Her hansi hokmii ifado edon cümlədo üç osas iinsiir vardir: 1) subyekt, yaxud miibtoda - haqqinda müəyyən fikir yürüdülən gcrçok cisim; 2) p r e d i к a t, yaxud xəbər - cisim haqqinda söylənən fıkir; I məfhumlar arasinda işlədilən iqrari və ya inkari b a ğ 1 а у ı с i. Mosolon, «Nizami Gəncəvi dahi Azərbaycan şairidir». Bu hökmdə, «Nizami Gəncəvi» subyckt, dahi Azorbaycan şairi ifadosi predikat, «dın> isə subyektlə predikatı əlaqəlondirən bağlayıcıdır

Umumi, xüsusi v о fərdi hökmlor vardır «Bütün quşlar uçur» ümumi, «Bəzi quşlar suda üzür» xüsusi, «Bu quş gözeldİD> isə fərdi hökmdür.

Hökmlər iqrarivəinkari olur. «ТәхәууШ insana məxsusdur» iqrari, «hcyvanlarda şüur yoxdun> inkari hökmdür.

Cisimdə hər hansı bir sifətin iqrar və ya inkar edilməsinin səciyyəsinə görə şərti, təqsimi və qəti hökmläi vardır.

Hər hansı bir fıkrin həqiqiliyi hökmdə söylənilmiş şərtlərdon asılıdırsa, bu, ş ə r t i h ö к m adlanır. Mosolon, «Əgər şagird müntəzəm surətdə çalışarsa, dərslərindən geri qalmaz».

Təqsimi hökmlərdə hər hansı cismo aid olan bir песө xüsusiyyət iqrar və ya inkar edilir. Məsələn, «Akif ya birinci, ya" ikinci, ya da üçüncü sinifdo oxuyur».

Hökm cisimdə bu və ya başqa bir əlamətin olduğunu şortsiz. danışıqsız iqrar və ya inkar edirsə, о qəti hökm hesab olunur. Mosolon, «Bakı Xəzər dənizinin sahilində yerləşir», «Materiyasız hərəkət yoxduD>.

Insanlar həmişə öz hökmlorinin doğru olub-olmamasıni< yoxlamağa çahşırlar. Bu cohotdon hökmlərin üç növünü xüsusilH qeyd etmok lazimdir. Buraya mümkünlük, gerçəklik vfj zərurot hökmləri daxildir.

Mümkünlük hökmiində, cisimlo onun əlamot vo ya keyfiyyəti arasındakı olaqo ehtimal kimi başa düşülür. «Bolkə bu gün hava tutuldu, yağış yağdı», «01a bilsin ki, başqa planetlərdə hoyat vardır». Bu hökmlərdə deyilən olamət cisimdə ola da bilər, olmaya da. Belo hökmlərin həqiqiliyi təcrübə ilə yoxlanıhr.

Gerçəklik hökmü cisimlo, onun xassosi. sifoti arasındakı əlaqəni oks etdirir. Mosolon, «Bu gün hava tutqundur», «Üzeyil Hacıbəyov milli operamızın banisidin>.

Zərurət hökmü cisim vo hadisələrlə onlann olamotlori arasinda mövcud olan zoruri əlaqələri oks etdirir. Bu, hökmiin on yiiksok formasi hesab olunur. Çünki zərurət hökmlori tobiot vo comiyyot qanunlan haqqinda elmin son sözünü qeyd edir. Mosolon, «Ycr

338 |önəş ətrafında firlamr», «Ayda hoyat yoxdun>. Dcyilonlordon iydin olur ki, mümkiinlük hökmü ola biləcəklori, gerçəklik hökmii olanlan, zərurət hökmü iso hökmon olmalıları oks etdirir. Bu da lofokkürün təşəkkül etməsində miihiim rol oynayır.

Hökmün bütün növlərinə adam birdən-birə yiyəlonmir. İnsanın flbrdi hoyat prosesindo hökmlor sadə fonnalardan mürəkkəbə doğru tədriclə inkişaf edir. Buna tolim prosesi ciddi tosir gostorir. Mosolon, birinci sinif şagirdləri miixtolif cisim vo ya hadiso haqqinda holo tok-tok faktlara istinad edorok miihakimo yiirüdürlər. Onlann fikrinco, hor bir hadiso bir sobobdon iroli golo bilor, cisim vo hadisonin muxtolif xiisusiyyotlorinin ola bilmosi holo onlara kifayot qodor çatmır. Buna göro do şagirdlərdə on çox gcrçoklik hökmləri özünü gostorir. Bu cohot tolim prosesindo nozoro ahnmahdir.

Molumdur ki, tolim zamani şagirdlərə fıkirlorini miioyyon tiimlolorlo diizgiin ifado etmoyi öyrədirlər. Hor ciimlo iso miioyyon fikri, hökmü bildirir. Demoli, şagirdin qurduğu ciimləlor üzorində müollimin apardığı iş böyük ohomiyyoto malikdir. Bu halda şagirdlərdə öz fıkirlərini diizgiin ifado etmok bacarığı inkişaf cdir. Lakin bu vo ya digor qrammatik qaydanı şərh ctmok iiciin tagirdin qurduru ciimlolorin mozmunca obyektiv varlığa uyğun golib-gəlmədiyi bozi müəllimləri az maraqlandırır. Onlar osas mcyar olaraq ciimlonin qrammatik cohotdon diizgiin olmasını götüriirlər. Çox zaman şagirdlər yalniz kitabdakı niimunolori tokrar edir, ya da çox sado, bosit ciimlolor qururlar; belo cümlələr iso bilik clitiyatim zənginloşdirmir. Tocriiboli miiollim şagirdloro mohz hansi mövzudan vo ya hansi sahodon misal gətirməyi söyləyib, onlan istiqamotlondirir. Bu halda şagirdlorin təfəkkürü məzmunlu material osasinda inkişaf edo bilor, hom do bu material varlığı diizgiin oks etdinnolidir. Elo hökmün do sociyyovi xiisusiyyoti hoyati diizgiin oks etdirmosidir. Demoli, hökm о zaman hoqiqi ola bilor ki, onun mozmunu obyektiv gerçokliyə uyğun golsin. Bozi halda miiollim şagirdin yazı işində gözəl sözlərlə ifado olunan, qrammatik cohotdon solis, lakin heç bir aydin tosovviir yaratmayan hökmlərin üstündən sükutla keçir ki, bu da sohvdir.

Şagirdin iroli sürdüyü hökmlorin olaqoli, ardıcıl, osasli olmasina, elmi cohotdon diizgiinliiyiino diqqot yetirihnolidir.

Tofəkkürün fonnalarindan biri do i s t i d 1 a 1 vo ya о q 1 i I n о t i с о d i r. Artiq, qeyd edildi ki, cisim vo hadisolor arasındakı

339 olaqəlori ifadə edən hökmlər ya doğru, ya da yanlış ola bilor. Bır sira hallarda hökmün doğru və ya yanhş olmasi bilavasito qavrayış noticosindo müəyyonləşdirilir. Mesolon, «Bu gün hava ço| istidir», «Bu parça qırmızıdın>, - kimi hökmlor bilavasitə aşkar olur. Lakin bir çox hallarda hökmün doğru vo ya yanlışhgınt bilavasitə müşahidə ilə müəyyənləşdirmok miimkiin olmur. müoyyən hökmün doğruluğıınu əqli əməliyyat vasitosiilə sübut ctmək lazim golir. Hər hansı hökmiin doğınluğu başqa hokmlorın diizgiinlüyündən noşət edirsə, belə təfəkkür formasma i s t i d 1 a I və ya ə q 1 i n ə t i с о deyilir. İstidlal obyektiv alom hadisolorinin molum olaqolori osasinda namolum olaqolorim bilmokdon ibarot olan tofokkiir formasidir.

Əqli nəticonin iiç növü var: induksiya, deduksiya, təşbih.

induksiya, ayn-ayn faktllar, hallar iizorindo apanlan miişahidolor osasinda iimumi notico çıxarmaqdan ibarot olan. xüsusidən iimumiyo gcdon oqli noticodir. Bu qayda ilo oldo edilon iimumi notico biitiin hallara, hotta müşahido edo bilmodiklorimizo do şamil edilir. İnduksiyanın köməyi ilo şagirdlor fizikanın, kimyanın, təbiətşiinaslığın, ictimai inkişafın vo s. qanunlarını mənimsəyirlər. Qızıl, gümüş, mis, dəmir vo çuqunun yüksok temperaturda oridiyini müşahidə cdib belo bir iimumi notico çıxanrlar ki, metallar yüksək tcmperaturda əriyir. Bu. induktiv istidlaldır.

Deduksiya, molum olan iimumi müddoaya osason miioyyon xiisusi hallar haqqinda notico çıxanııaqdan ibarot olan, umumidon xiisusiyo gedon oqli noticodir. Riyazi tcoremlorin isbati on cox dcduktiv yolla gedir. Mosolon, üçbucaqda verilmis bucagin digor bucaqdan böyük olduğunu isbat etmok iiciin belo bir dcduktiv istidlal qurulur. İsbat cdilmişdir ki, üçbucağın böyük təroli qarşısında duran bucaq böyük olur. Bu bucaq da böyük tərolin qarşısında durur. Demoli, bu bucaq о biri bucaqdan böyükdür.

T ə ş b i h zamani hadisolor arasındakı qismən oxşarlıq osasinda notico çıxarılır. Demoli, təşbih iki cismin, iki hadisonin bu vo ya başqa cohotdon bir-birino oxşamasına osaslanaraq, homin cisim vo ya hadisonin başqa cəhotlərdən bir-birino oxşaması hökmünün çıxanlmasından ibarot oqli noticodir. Təşhih xüsusidon-xiisusiyo gcdon istidlaldır. Mosolon, Yerin vo Marsm fiziki quruluşundakı oxşarlıq osasinda Marsda da hoyatin olmasi

340

fhtunalini iroli siirürdülər. Təşbih сох da etibarh oqli notico hesab

bdilo bilmoz. Onun noticosi bozon doğru, bozon do yanlış olur.

Təşbihin düzgünlüyü miiqayiso edilon cisim vo hadiso laqqmda biliyin genişliyindən, dərinliyindən, miiqayiso üçiin

Jotürülən əlamotlərin miihiim olmasindan, onlar arasındakı forqləri

fcrindon dork etməkdon asılıdır.

Əqli nəticənin göstərilən növləri birdən-birə təşəkkül etmir. Buna uşağın həyat təcrübəsi vo təlim-tərbiyosi ciddi tosir gostorir. Miişahidolor göstərmişdir ki, kiçik uşaqlar tək-tok faktlan mıişahido edib, onlarda olan oxşar cəhotlori ayıraraq iimumi-

Hoşdirməyi bacarırlar. Bununla uşaqları ayn-ayn faktlardan iimumi fcticəyə gətirmok mümkündür. Bu halda qanun və noticələr şagirdə başa diişülmədən əzbərlədilmir, şiiurlu surotdo mənim-

flodilir. Buna göro moktobdo fonləri clə tədris etmok lazimdir ki, şagird hor bir noticəni, qanunu sadoco ozborləyib yadda

'iaxlamaqla kifayətlonməsin, onları özünün canlı müşahidolərino

[esasən çıxardığı nəticələr kimi mənimsəsin.

Şagirdin cisimlo, hadisə ilə tanışhğı daha çox induktiv yolla арапһг. Yoni şagird cismin, hadisonin ayn-ayn hallarmi müşahidə ctmokdon iimumi noticoloro, iimumi anlayışlara golir. Sonra iso oxşar cisim vo hadisolori öyrənmək iiciin artiq molum anlayışlardan, noticolordon başlayıb materiah otrafli öyronməyə, miieorroddon konkreto, umumidon xiisusiyo keçir. Bununla da etraf varlığı dorindon dork edir. Lakin bu proses özbaşına gctmir, bunun iiciin miiollimin xiisusi soy göstonnəsi vacibdir.