§ 2. Temperamentin t.isnifati
V9
sinir sisteminin xassdteri
Temperament nozoriyyosi qodim tarixo malikdir. Onun mahiyyoti haqqinda
ilk tolim hələ е. о. V əsrdə əməlo golmişdir. Temperament haqqinda tolimlorin
tarixi no qodor zongin olsa da, müxtəlif dövrlordo insan orqanizminin aşağıdakı
bioloji sistem lori temperamentin osasi kimi iroli sürülmüşdür:
226
1.
H u m o r a l s i s t e m : antik dünyanın məşhur hokimi H i p p о
к r a 1
1
n (с. o. 460-377) tolimindo temperament qan, öd, qara od vo seliyin
bodondoki nisboti ilo olaqolondirilirdi.
2.
S o m a t i k s i s t e m : alman psixiatrı E. Кгеспкг. amerika
alimlori U. Şeldon vo S. Stivens tempcramenti insan bo-dəninin quruluşu ilo
izah edirdilor.
3.
S i n i r s i s t e m i ^ insanin temperamentini akademik İ . P.
Pavlov ali sinir foaliyyotinin (ASF) tiplori ilo izah edirdi. Sovct fizioloqlan
onlan son zamanlar hom do bcyin strukturlarinm xiisusiyyotlori ilo
olaqolondirirlor.
Qodim yunanlara (Hippokrat vo b.) orqanizmdo 4 ciir maye qan
450 (sanqvus), öd (xole), qara öd (mcleyna xole) vo selik (fleqma) molum idi.
Onlar belo güman edirdilor ki, insanlann davramşındakı fərqlər orqanizmdo
homin mayclərin müəyyən nisbətindon asılıdır. Guya orqanizmdo bu
mayclordon biri - ya qan, ya od, ya qara öd, ya da sclik, miiasir terminlorlo
desok, daha çox bioloji aktivliyo malik olur. Hansı mayenin üstünlük təşkil
etməsindon asdı olaraq adamın davranışında özünəməxsus xüsusiyyotlər
omolo golir. Qodim yunanlar bozi adamlann coşqun olmasını onlann
orqanizmində qanın, soyuqqanlı olmasini iso seliyin bioloji cohotdon daha
mühüm rol oynamasi ilo izah edirdilor. Onlar bu baximdan 4 temperament
tipini - s a n q v i n i k , x o l e r i k , m e l a n x o l i k
v o f l e q m a t i k tiplori forqlondirirdilor.
Ycri golmişkon qcyd edok ki, bu tcrminlorin talcyi uğurlu olmuşdur. Onlar
yarandıqlan gündən miiasir dövrə qodor sözün əsl monasında noinki psixologiya
elmi tarixində vətəndaşlıq hüququ qazanmış, hom do ümumişlək sözloro
çevrilmişlor.
Hal-hazırda temperament haqqındakı bu tosəvvürlər ancaq tarixi ohomiyyətə
malikdir: hor şeydon ovvol, qeyd ctmok lazımdır ki, orqanizmdo çoxlu miqdarda
honnonlar və mcdiatorlar vardır, yəni maycnin miqdarı 4 deyil, daha çoxdur.
Bundan başqa, indi ta-mamilo aydındır ki, onlar insanın davranışına bir başa
dcyil, dolayısı ilo - sinir sistemi vasitəsilə tosir göstərirlər.
Qodim yunanlar insanın təbii xüsusiyyətlərinin, onun beyin qurulusunun,
sinir sistemi xassələrinin bütün cəhətlərini kifayət qodor bilmirdilor. Lakin,
bununla belo, qeyd ctmək lazımdır ki, temperament haqqındakı bu təlim öz dövrü
üçün mühüm nailiyyət idi. Qodim yunanlar həlo о zaman psixi xüsusiyyətlərlə
orqanizmin xassələri arasındakı əlaqəni dahiyano surotdo göro bilmişdilor.
Uzun müddət, demək olar ki, XIX əsrin sonlarına qodor belə hesab edirdilor
ki, temperamentin yaranmasında qanın xassələri və ya qan dövranı sisteminin
xiisusiyyotlori xüsusi rol oynayır. XX osrin 20-ci illərindo temperamentin bioloji
əsaslannın şərhindo köklü dəyişikliklər baş verdi. E. Kreçmcr temperament
xüsusiy-yətlorini humoral sistcmlo deyil, insanın bodən qumluşunun
xiisusiyyotlori ilo izah etmoyə başladı. О, iddia cdirdi ki, guya hər bir bodon
quruluşu tipino müəyyən temperament xiisusiyyotlori uyğun golir. 40-cı illərdo
iso U. Şcldon vo S. Stivens temperamentin bədən quruluşu ilo əlaqosini daha
mürokkob sxem osasında şərh etmok üçün təşəbbüs göstərdilor. Biz XVII fosildo
bu fikirlori
451
29»
Oyanma
və ləngimənin
qüvvəsind görə
nisbətən ətraflı aydmlaşdıracağıq. İndi isə bir cəhotə diqqəti cəlb etmək istəyirik:
qanın kimyovi torkibi, daxili sekresiya vəzilərinin ifraz ctdiyi hormonlar, bədon
quruluşunun tipi və s. öz-özlüyündo bu və ya digər temperament xüsusiyyətinin
təzahürlərinə, az da olsa, tosir göstorir. Lakin onlann tcmperamento təsiri müəy-
yonedici xaraktcr daşımır vo daşıya da bilməz. Çünki psixika beynin, ali sinir
fəaliyyətinin xassəsidir. Bir halda ki, temperament tordi-psixoloji xüsusiyyətdir,
onu öz-özlüyündə qanın kimyəvi torkibi, daxili sekresiya vozilərinin ifraz etdiyi
hormonlar, bədən quruluşunun tipi ilo deyil, ancaq sinir sisteminin xassələri ilə
clmi şokildə izah etmək olar.
Tcmperamcntin sinir sisteminin xassələri ilə əlaqəsini elm tarixində ilk dəfə
akademik İ. P. Pavlov koşf ctmişdir. Biz burada kəşf sözünü təsadüfon
işlətmirik. 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin əvvəllorində İ. P. Pavlovun
tədqiqatlan sayosində temperamentin bioloji əsaslannın öyrənilmosi sahosində
helledici doyişikliklər baş vcrdi.
Akademik İ. P. Pavlov 10 ildon çox apardığı todqiqatlar nəticə-sində sinir
sisteminin üç xassəsini müəyyən ctmişdi. Həmin xassəlor aşağıdakılardan
ibarotdir:
1.
Oyanma vo ləngimonin q ü v v ə s i (bcyin qabığı hücey-rələrinin iş
qabiliyyətini, onların dözümlülüyünü müəyyən edir).
2.
Onlann m ü v a z i n ə t dorocosi (oyanma qüvvəsinin longimo
qüvvəsino müvafıqlik dərocosi vo ya onların tarazlığı).
3.
Oyanma vo ləngimonin mütohərrikliyi (onların bir-birini əvəzetmo
sürəti).
Sinir sisteminin xassələri bir-birilo qarşılıqlı olaqədədir. Onlar bir-birilə
özünəməxsus surətdə uzlaşır və s i n i r s i s t e m i t i p i n i (və ya ali
sinir fəaliyyəti tipini) müəyyən edir. Bır cohətə diqqət edin: biz indiyo qədər
temperament tipindon danışırdıq. İndi iso sinir sistemi tipi tcrminindən istifado
edirik. Onlar müxtəlif anlayışlardır: sinir sistemi tipi f i z i о 1 о j i ,
temperament tipi p s i x o l o j i anlayışdır.
Sinir sistemi tipi tenninini akademik İ. P. Pavlov toklif ctmişdir. Hal-
hazırda fiziologiyada vo psixologiyada geniş istifado olunan bu terminin cvristik
əhomiyyəti böyükdür. Temperament tipi sinir sistemi tipi əsasında formalaşır,
başqa sözlə, sinir sistemi tipi tempcramentin fizioloji əsasını təşkil cdir.
Akademik İ. P. Pavlov itlər üzərində apardığı todqiqatlar
452
Şəkil 45. Ali sinir fəaliyoti tipləri
osasında ali sinir fəaliyyəti tiplərinin təsnifatını yaratmışdır. O, birinci xassəyə
(oyanma və ləngimənin qüvvəsino) görə itlori qüvvətli vo zəif olmaq üzrə iki
yerə ayırır. İkinci əlaməto (oyanma vo ləngimənin müvazinət dərəcəsinə) görə
qüvvotli heyvanları yenə do iki yerə - müvazinotli və müvazinətsizlərə ayırır.
Qüvvətli vo müvazinətli hcyvanları iso üçüncü xassəyə (oyanma və longimənin
mütəhəiTİkliyinə) görə cold və asta tiplərə bölür. -(Bax: şokil 45.)
Beloliklə də, İ. P. Pavlov dörd əsas tip müoyyon ctdi. O, 1-ci tipi zirək, 2-
cini - sakit, 3-cünü coşğun, 4-cünü iso zoif sinir sistcmi tiplori adlandırdı.
Təsnifata görə, bu tiplorin aşağıdakı xassələri vardır:
qüvvətli, müvazinətli, cold, qüvvətli,
müvazinətli, asta.
3. Coşğun tip - qüvvətli,
müvazinotsiz. zəif.
tipi
orqanizmin
təbii
xüsusiyyətidir. O, irsiyyətlo şortlonir, lakin doyişməz
dcyildir. Onlar inkişaf edir və həyat şəraitinin təsiri ilo, az da olsa, doyişirlər.
Temperament sinir sistemi tipinin davranış və rəftarda təzahürü
453 kimi meydana çıxır, yəni hər Cədvəl 9
bir temperament tipi miioyyon bir
sinir sistemi tipinə uyğun gəlir
(codvol 9)
Qarşıya bir sıra suallar çıxır:
sinir sistemi tiplori, demoli, hom do
temperament tiplori aneaq 4 tipdon
ibarot-dir? Bolkə clmo molum
olma-yan başqa tiplor do vardir?
İ. P. Pavlov belo hesab edirdi
ki, sinir sisteminin üç xassosi
osasinda 24 tip müoyyən edilo bilor.
O, bu cəhoti nəzoro alaraq miioyyon etdiyi 4 tipi ali sinir foaliyyotinin о s a s
t i p l o r i adlandırırdı.
Zirək tip
2. Sakit tip -
4. Zoif tip -Sinir
foaliyyoti
№
Ali sinir
Temperament
foaliyyoti tiplori
tipləri
I
Zirok
Sanqvinik
II
Sakit
Flaqmatik
III
Coşğun
Xolerik
IV
Melonxolik
Zoif
MüvazinM
dərəcəsinə görə
Mütahzrrikliyina
görə
İ. P. Pavlovun laboratoriyasinda ali sinir foaliyyoti tiplori sahəsindoki
tədqiqatlar itlər üzorindo aparılırdı. Onun bozi əmokdaşları homin todqiqatlarm
noticolorini cyniilo insanlara aid etməyə çaltşsalar da, bu toşobbüslor holo
insamn ali sinir foaliyyoti tiplori haqqinda osash tolim yaratmaq imkani
vcrmirdi.
50-ci illorin əvvəllərində böyük ohomiyyot kosb edon bu mosololori sovet
psixoloqlan (В. M. Tcplov, V. D. Ncbilitsin vo onlann omokdaşları) öyronmoyo
basladılar.
В. M. Tcplov vo V. D. Ncbilitsin, birinci növbədo, əsaslı tədqiqat
mctodikası işlodilor. müvafiq xassəlorin tizioloji mənasını aydınlaşdırmaq
moqsodiilo riyazi, mosolon, faktor tohlili mctodlanndan istifado etdilor. Onlar
sinir sisteminin molum xassolərirni öyronməklo yanaşı d i n a m i к 1 i к (beyin
qabi-ğında müvəqqoti rabitolərin yaranma sürətini vo yiingüllüyünü ifado cdir)
vo 1 a b i 1 i к (oyanma vo longimo prosesinin omolo-golmo vo kosilmo siirotini
sociyyolondirir) kimi yeni xassolor miioyyon cdir.
В. M. Teplov, V. D. Nebılitsin moktobinin todqiqatları göstordi ki,
qüvvə, dinamiklik, miitohorriklik vo labillik sinir sisteminin osas xassələridir.
Miivazinot dorocosi iso osas xasso deyildir; o, osas (qiivvo, dinamiklik,
miitohorriklik vo labillik) xassolori oyanma vo longimo prosesjorinin
nisbətinə göro sociyyolondirir. Bu baximdan osas xassolori xarakterizə
edorkon üç göstəricini nəzərə almaq lazımdır: a) müvafiq xassonin oyanmaya
görə indeksi; b)
454 onun ləngimoyə görə indeksi; v)
müvafıq xasso üzrə sinir proseslorinin
balansını xaraktcrizo cdon törəmə indeksi.
Beloliklo do, sinir sisteminin osas xassolorini (qiivvo, dinamiklik,
miitohorriklik vo labilliyi) qeyd olunan üç indcksə görə xarakterizo edondo 12
tip alınır.
Temperament tipi sinir sistemi ilo şərtlənir. Bu eksperimental surətdə sübut
olunmuş qanunauyğunluqdur. Lakin, bununla yanaşı olaraq eksperimental
todqiqatlar göstərir ki, sinir sistemi tipi ilo temperament tipinin olaqosi xotti
(mexaniki) xarakter daşımır. Bir torofdon, temperamentin miioyyon bir
xassosinin sinir sisteminin bir neçə xassəsindən, digor torofdon iso
temperamentin bir песо müxtəlif xassosinin sinir sisteminin bir xassəsindən asılı
olduğunu göstorən müxtəlif faktlar miioyyon edilmişdir. Buna görə do insanı
xarakterizo etmək üçün ali sinir foaliyyoti tipinin xassolorini öyrənmək holo
kifayot deyildir, hom do psixoloji todqiqat aparmaq vo temperamentin
xassolorini todqiq etmək lazımdır.
§ 3. Temperamentin xasstfari
Miiasir psixologiyada temperamentin osas formal - dinamik xarakteristikasi
kimi aşağıdakı xassolərino xüsusi diqqot yetirilir: i i m u m i a k t i v l i k -
temperamentin strukturunda xiisusilo böyük ohomiyyoto malikdir. Onun
mahiyyotini insanin özünü ifado ctmok, xarici aləmi soməroli surətdo
,mənimsəmək vo dəyişmək meyli təşkil edir. Temp, ritm, sürət, intensivlik,
plastiklik, dözümlülük vo s. iimumi aktivliyin osas göstəriciləridir. Süstlük,
ətalətlilik vo passiv seyrçilikdən tutmuş yüksək encrjilik vo daimi coşğunluğa
qodor iimumi aktivlik müxtolif tempcramcntli adam-larda müxtəlif dərocədo
özünü göstərir.
Həroki aktivlik do mahiyyot ctibarilo iimumi aktivliyin tərkib hissəsi kimi
meydana çıxır. Onda horəki (və xüsusilə nitq-hərokot) aparatla bağlı
kcyfiyyətlər osas yer tutur.
S o r u ş u l a b i l o r : ümumi aktivliklə yanaşı bir də ayrı-ca olaraq
hərəki aktivliyin forqlondirilmosi nə dərəcədə zəruridir? Temperament xassolori
içorisində hərəki aktivliyin xüsusi olaraq forqlondirilmosi onun əhəmiyyətindən
irəli golir. Hərəki sahə elə vasitodir ki, bütün fərdi çalarları ilo birlikdə psixi
halların daxili dinamikası onun köməyilo aktuallaşır. Horəki aktivliyi əzələ
horo-kətinin tezlik, qüvvə, kəskinlik, ritm, amplituda vo b. əlamətləri ilə
455
Kreçmer kimi şəxsiyyətin müxtəlif psixoloji kcvUyyotlorinin bədən quruluşu ilə
(somatotiplə) şərtlondiyini göstorirdi.
Beləliklo, E. Kreçmerlo U. Şcldonun nozoriyyolori mahiyyel etibarilə cyni
xaraktcr daşıyır, onlarda osasən bir mühüm fərq no- ] zərə çarpır. Bu da ondan
ibarotdir ki, E. Kreçmcr vo U. Şcldon 011 tədqiqatlarını müxtəlif üsullarla
apannışlar.
Г. krcçmerın sxcmi Qorb psixologiyasında müxtolif modifıka* siyalarda hələ
do totbiq olunur (К. Konrad. L Rız. Q. Ayzenk R.Knusman vo b.) Onlann hamısı
mahiyyot etibarilə şəxsiyyel^B formalaşmasını bioloji amillorlə aydınlaşdınr vo
sosial amillonn həlledici rolunu inkar cdirlər.
E. Kreçmcr və U. Şeldonun nəzəriyyələrinin başlıca solıvi nodıı idi? Onların
müəyyən ctdikləri faklları песо qiymotlondirmok olar'' Əlbotto, xaraktcrin bodon
quruluşu ilo sortlonmosı haqqındakl bclə təsəvvürlorin tamamilo osassız oldugunu
dcmok olma/ İnsanın psixi hoyatının dinamikasmda somatik (yunanca soma *l
bədən dcməkdir) amillorin, о cümlodon qanın kimyovi torkibinın. daxili sekresiya
vəzilorinin hasil ctdikləri hormonlann vo s.
j
müəyyən rolu vardır. Lakin bu,
mosolonin ancaq bir torofıni, horQ də həlledici olmayan torəfini təşkil edir.
Biologiyada, antropologiyada, tobabətdə insanın (eləco
dftl
hcyvanın) təbii
xassələrini ifadə ctmək uçün konstitusiya (latınca
constitutus - müəyyoo olunmuş,
davamlı qurıılu> dcmokdir) tcrminindon istifado
olunur. Psixologi* yada da bıı tcrmin honıın
mənada işlonilir.
Konstitusiya
tcrmmı
bir
cox
hallarda
dar
mo-
nada
bodon
quruluşu
tıpı.
qabitus (zahirı görkom), somatıp.
insanın
llzıkı
xüsusiyyətləri
kimi
ba>a
düşülür
ki,
bu
da
пм
solənin
şorhindo
müoyyffl
çətinliklor
yaradır.
Hu
.
coholi
nozoro alaraq in«h<
Şok.l 50. Insanın funksıonal (a) və
nm
ümum]
vo
xüsusi
k(>n|
morfolojı (b) konstıtusıyası
titus.yasm. forqlondirirli
490 (V.M.Rusalov vo b.) Ümumi
k o n s t i t u s i y a dedikdo,
orqanizmin bütövlükdə fərdi-tipik
xassolərinin məcmusu, bütün fıziki vo
fizioloji xassələrinin funksional vəhdəti
nəzərdə tutulur. X ü s u s i
k o n s t i t u s i y a n ı isə
aşağıdakı iki əsas sinfə bölürlor:
a)
morfoloji konstitusiya;
b)
funksional konstitusiya.
Şəkil 50-də insanın konstitusiyasının sxematik təsviri verilmişdir.
Morfoloji konstitusiyanı nəzərdən kcçirərkən mikrofıziki vo makrofiziki
konstitusiyanı fərqləndirmok lazımdır. Mikrofiziki konstitusiya insan
orqanizminin bütün hüceyrələrinə xas olan fıziki olamotlərin (onlann ölçüsü,
nisbəti vo s.) məcmusundan ibarotdir. Burada söhbot, hər şeydon əvvəl, bütün
hüceyrəlor, bütün orqanizm üçün vahid olan xromosom toplusundan gedir. Hal-
hazırda müasir elcktron tcxnikası sayəsindo mikrofiziki konsti-tusiyanı da
öyrənmok mümkün olmuşdur.
Makrofiziki konstitusiya iso makromorfoloji əlamətlərdən və ya
orqanizmin cismani əlamələrindən - insanın somatotipindən, morfotipindən -
fizioloji ibarotdir. Xüsusi konstitusiyanın bu növü (yəni bədon quruluşu) onun
digər növlərindən bir cəhətdən xüsusilo fərqlənir: o, bütövlükdə orqanizmin
asanlıqla müşahidə olunan hissəsidir. Təsadüfı dcyildir ki, insanın konstitusiyası
anlayışmda məhz bədən quruluşu, somatotip xüsusi уег tutur.
Funksional konstitusiya, şübhəsiz ki, daha böyük əhəmiyyətə malikdir; 50
№-li şokildon göründüyü kimi, buraya neyrodinamik, fizioloji və biokimyəvi
konstitusiya daxildir. Onların içərisində neyrodinamik konstitusiya xüsusi rol
oynayır: orqanizmin mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi tam şəkildə məhz neyrodinamik
konstitusiya vasitəsilə təmin olunur. Lakin buna baxmayaraq insanın konstitu-
siyasını öyrənən alimlər uzun müddət orqanizmin neyrofizioloji xassolərino
laqcyd yanaşmışlar. E. Kreçmerin və U. Şeldonun tipoloji tədqiqatlan buna misal
ola bilor. Onlar neyrofizioloji amilləri nəzərə almadan şəxsiyyətin psixi
xassələrini bilavasitə onun somatik xaraktcristikaları ilə müqayisə etməyə,
xaraktcrin olamətlərini birbaşa insanın bədən quruluşu ilə izah ctməyə
çalışmışlar. E. Kreçmer və U. Şeldonun metodoloji baxımdan əsas səhvi də
məhz bundan ibarət idi.
Elm tarixində akademik İ. P. Pavlovun ən böyük xidməti isə elə onda idi ki,
o, insanın temperament xassələrinin formalaş-
491
masında
neyrofizioloji
(sinir)
amillərin həlledici rol oynadığını ilk dofo
olaraq
əsaslandırdı.
Sovet
psixologiyasinda Pavlov moktobi osasinda
diinya psixologiya elmini zonginləşdirən
yeni istiqamot (В. M. Teplov, V. D.
Nebılitsın, V. S. Merlin vo b.) formalaşdı
vo fərdi-psixoloji fərqlərin öyrənilməsi
sahəsində əsl pcrspektivhn açıldı.
Bir cəhətə diqqot yetirək: akademik İ. P. Pavlovun, eləcə do B. M.
Teplovun və onun əməkdaşlannın tədqiqatlarında sinir sisteminin xassələrindən
Neyrodinamik
a)
Fizioloji
Biokimyəvi
Cismani
b)
Xromosom
Ümumi konstitusiya
xarakterin deyil, yalnız temperamentin - psixi fəaliyyətin dinamik xususiyyətlorinin
asılı olduğu sübut edilmişdir. Sovct alimləri xarakterin sosial amillərlo şortlondiyini
göstorir-dilər. Halbuki E.Kreçmer vo U. Şeldon istor temperamentin, istərsə do
xarakterin bilavasitə bodənin quruluşundan asılı olduğunu iddia cdirlər.
Xarici ölkolərin diferensial psixologiyasinda xarakterin bioloji amillərlə
şərtlənməsi haqqinda fikirlər uzun muddət hakim olmuş, fərdi-psixoloji
xususiyyətlərin şəxsiyyətin həyat tərzindən, onun sosial-iqtisadi və mədəni inkişaf
şəraitindən asılı olması inkar cdilmişdir.
Rus alimləri (V. S. Merlin və b.) insanın fərdi-psixoloji xassolorini sistem
nozoriyyosi baxımında öyrənirlər. Onlar bu isti-qamətdə aşağıdakı sistemləri
fərqləndirirlər:
1.
Orqanizmin fərdi xassolori sistemi:
a)
biokimyəvi xassələr;
b)
ümumisomatik xassələr və neyrodinamik xassələr (sinir sisteminin
xassolori).
2.
Fərdi psixi xassolərin sistemi:
a)
psixodinamik xassələr (temperamentin xassolori);
b)
şoxsiyyətin psixi xassolori.
3.
S o s i a l - p s i x o l o j i fərdi xassələr sistemi:
a)
sosial qrup vo kollektivlordo sosial rollar;
b)
sosial-tarixi ümumiliklərdə (etnik qnip, xalq) sosial rollar. Bu tədqiqatlar
insanin fordi-psixoloji xassolorini sistemli
şəkildə öyrənmək imkanı verir. Beləliklə do, bir torofdon, temperamentin
mahiyyotini, digor torofdon, temperamentlo xarakterin qarşılıqlı əlaqəsini, nəhayət,
xarakterin sosial şortlorini aydınlaşdırmaq üçün böyük perspektivlor açılır.
Bədən quruluşunun xarakterin formalaşmasındakı rolu haqqındakı məsəlo ilo
əlaqədar olaraq bir cəhəti do qeyd etmək la/ımdır. Biz yuxarıda karliklərin boyu
haqqinda danışarkon bu
492 mosələyə oslindo diqqoti cəlb etmiş vo insanda bioloji amillərin sosial xarakter
kəsb etməsini göstərmişdik. Bodən quruluşu ilə əlaqodar olaraq həmin məsələni
belo formulə etmək olar: insanlar özlorinin zahiri görkəmi, fiziki siması etibarilə
bir-birlorindən koskin surətdə fərqlənirlər. Astenik, atletik və piknik tipli adamları
müqayisə etsək, bu cəhəti aydm görə bilorik. Yaş, cins, sağlamlıq vəziyyoti və s.-
don asıh olaraq insanlar fiziki simanı, zahiri görkəmi müxtəlif meyarlarla
qiymətləndirirlər.
Qarşıya sual çıxır: insanin zahiri görkəminə ətrafdakı adamların münasibəti
onun xarakterinin formalaşmasında bu vo ya digər dərəcodo rol oynaya bilirmi?
Qeyd etmək lazımdır ki, bu yeni məsələdir. E. Kreçmer və U. Şeldon bədən
quruluşunun xarakterin formalaşmasmda rolunu aydınlaşdırarkən psixoloji
cəhətdən maraqlı olan həmin məsələyə toxunmamışlar. Müasir psixologi-yanın
nailiyyotləri həmin məsələləri yeni faktlar əsasında aydın-laşdırmaq imkanı vcrir.
Bəzi tədqiqatlann nəticoləri ilə tanış olaq.
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, adamların bədon quruluşuna münasibəti
eyni deyildir. Bir tədqiqat zamanı II, IV vo VI sinif şagirdlərinə onlarla
həmyaşıd olan oğlan və qızların üç səpkidə -arıq, kök vo normal bədən
quruluşunda təsvir olunmuş şəkilləri toqdim olunmuşdu. Şagirdlərə həmçinin 56
sifət - söz (yaraşıqlı, gözəl və s.) yazılmıs siyahı verilmiş və şəkilləri həmin sifot
-sözləro əsasən xarakterizo etmək təklif olunmuşdu. Şagirdlərin, demək olar ki,
hamısı kök fiquraya monfi münasibot bəsləmiş, nonnal bədən quruluşuna daha
çox üstünlük vermişlər.
Bundan başqa, psixoloqlar şagirdlərin dostlarını müəyyən ctmiş, onların
bir-birlorinin bədən quruluşlarma miinasibətlərini müqayisoli şəkildə nəzərdən
keçirmişlər. Bu zaman maraqh faktlar molum olunmuşdur. Məsələn, müəyyən
edilmişdir ki, tədqiqatm birinci hissəsindo kök fiquralı şəklə müsbət münasibət
bəsləyən şagird əslində kök həmyaşıdlan ilo dostluq edir. Bu onunla bağlıdır ki,
adamlar tanış adamla tanış olmayan adamların bədən quruluşunu eyni mcyarlarla
qiymətləndinnirlər.
Lakin, bununla bclo, müxtəlif bədən quruluşlu adamlar haqqinda adi şüur
səviyyəsində olsa da müxtəlif stereotiplər mövcuddur. Bu stereotiplor, bir
torofdon, bizim başqa adamlarla münasibətlə-rimizdə oks olunur. Digor
torofdon iso özümüz haqqındakı təsəv-vürlərimizin formalaşmasma təsir
göstərir. Bir sıra haliarda, məsə-lən, şagird kollektivində oğlan vo qızlardan hər
hansı birinə «uzundraz», «gombul», «törə», «cırtdan» vo s. kimi ləqəblər
493
qoyulduqda, bu cəhot xüsusilə aydın nəzərə саф1г. Oğlan və ya qızın zahiri
görkəmində özünü göstərən һəг hansı bir fıziki qüsur onun üçün psixoloji məna
kəsb cdir. Şagird başqa adamların - istor həmyaşıd yoldaşlannın, istorsə do
yaşlılann, xüsusilə valideynlərin vo müəllimlərin özünün zahiri görkəminə
reaksiyalannı həssas-hqla fərqləndirdikco, onun davranışında müəyyən
dəyişikliklor müşahidə olunur. Uşağın özünə verdiyi qiymətlər dəyişilir. Bu
əsasda da onda müəyyon xarakter əlamətləri (utancaqlıq və s.l əmolə gələ bilər.
Şikost, eləcə də xəsto adamlarda özünomoxsus xarakter olamotlori az müşahidə
olunmur.
Biz ауп-ауп hallarda belə faktlara rast gəlsok də, onlann mahiyyəti aydındır:
bədən quruluşu öz-özlüyündə xarakter əlamət-lərini bilavasitə müəyyən etmir və
edo də bilməz. Əgər insanda bədən quruluşu ilə əlaqədar olaraq hər hansı bir
xarakter əlaməti əməlo gəlirsə, bu, ancaq ətrafdakı adamlann müvafıq bodon
quruluşuna münasibəti ilə, yəni sosial amillərlə izah oluna bilor. Xarakter ictimai-
tarixi mahiyyət daşıyır və onun formalaşması sosial amillərlə şərtlonir.
3. Psixiatriyada fərdi xarakterin öyrənilməsi ənənələri və psixopatiyanın
növləri
Psixopatlar-ağır xarakterli adanılardır. Bu zaman pozğunluqlar insanın
intellckti ilo deyil, emosional-irado səviyyəsindo əток» gəlir və öz əksini onun
xarakterində tapır.
Psixopatlarda özünü göstərən xarakter əlamətlərinin bil çoxunu adi adamlarda
da müşahidə etmək olar. Lakin həmin ola-mətlər psixopatlarda elo güclü ifado
olunur və mürəkkəb forma-larda uzlaşır ki, onları təsvir etdikdə gözümüz
qarşısında ağıı xarakterli adamlann portreti canlanır: onlar ətrafdakı adamlarla heç
noyin üstündo dalaşır, öz hoyat yoldaşına, uşaqlanna, tanış və qo-humlarına, iş
yoldaşlanna əsassız təloblor verir, onlara tabe olmur, özünü başqalarından yüksok
tutur, tomkinli aparmır, heç nədən özündon çıxır.
Psixopatiya və ona bənzər pozğunluqlar XIX əsrin əvvəl-lərindən etibarən
müxtəlif psixiatrlar tərəfındən təsvir olunmağa başlanmışdır. Bu dövr üçün
səciyyəvi cəhət ondan ibarətdir ki, homin pozğunluqlar, bir tərəfdən, ayrıca bir
nozoloji (yunanca nosos - xəstəlik, logos - anlayış, təlim) fonnada birloşdirilmodı\
ı
494
^ ^üxtəlif adlarla təsvir olunurdu, digər torəfdən, prosessual lıklərdən hələ
dəqiq forqləndirilmirdi.
v-**iw«eu иө|ə dəqiq forqləndirilmirdi
S;
ıt^o
əsr
'
n
ikinci yarısından başlayaraq
xüsusi olaraq . ^ Patiyaya həsr olunmuş müxtolif əsərlər meydana çıxır. Bu l^rl
məşhur rus psixiatrlan S.S.Korsakov, V.X.Kandinski və b. "^l-^rinin xüsusi
əhomiyyətə malik olduğunu ayrıca qeyd etmək
^.y
tun
dünyada psixiatriyaya həsr olunmuş ilk monoqrafıyanı
r
^
əm
^
1118
psixiatrı və
psixoloqu V.M.Bexterev yazmışdır. H^.
11
psixopatiyaya həsr olunmuş
monoqrafıyası 1886-cı ildə şəhərində nəşr olunmuşdur. . Y'M.Bexterev psixoloq
kimi geniş foaliyyot göstərirdi. Məlum
ilk
h
kım
'' °'
,886
'
CI
i l d ə Kazan şəhərində Rusiyada
JV^iONOld laboratoriya yaratmışdı. V.M.Bexterevin psixopatiya «
!
nda
monoqrafıyasının isə nəinki elmi, horn do böyük praktik ^iyyəti var idi. *
•
n
Dun
unla bclə, psixopatiyanın klinik dinamikası
I
М^'
ə
'
əп
uzu
n müddət
işlənilməmiş qalmışdı. Bu problemin öyro-^.^ösində məşhur sovet psixiatn
P.B.Qannuşkinin böyük xidmot-
Ч
v
ardır. O, «Psixopatiya hallannın klinikası, onların statikası, k^^ikası,
sistematikası» (1993) adlı məşhur monoqrafıyasında bu ^lcmi ilk dofo olaraq ətraflı
təhlil ctmişdir. P.B.Qannuşkin psi-
- i r -
--
1
У
ашп
1 əsas növlərinin dinamikası (inkişafını, mərhələlərini) öyrənmişdir.
Onun todqiqatları əsasında əmolə golmiş dina-Pnnsip hal-hazırda psixiatriyada gcniş
istifado olunur. Psixo-V 'Vanın öyrənilmosində V.A.Qilyarovski, O.V.Kerbikov,
'O^yasişşev, Q.E.Suxareva, N.İ.Felinskaya və b. böyük rol İH.^rnışlar.
P.B.Qannuşkin - O.V.Kerbikovun diaqnostik meyarlan ^sinki psixopatiyanm, horn
də xaraktcrin aksentuasiyasının də-Ч rnüoyyən edilməsi üçün böyük praktik
əhəmiyyətə malikdir... Һ
К
,
|
öir məsələyə diqqət yetirək: psixopatiya uzun müddət
lat
^
ar
tər
^findən öyrənilmişdir. Bərqərar olmuş ənənələrə ^U^' °' P
s
'
xo
'°g'y
an,n
deyil,
psixiatriyamn predmeti hesab olun-§dur. Əеөг heladirsjv müasir psixologiyanın bu
problemlə
nuasır
r^^uur. Əgər belədirsə, .
r
aqlanması no ilə əlaqodardır? Ц Əvvəlco, ümumi bir məsələni qeyd edək. Tarixən
bclə bir ç^l^
Vv
ür yaranmışdı ki, psixiatrlar xəstələri, psixoloqlar isə psixi
ə
tdən
sağlam adamlan öyrənirlor. Elmi-texniki toroqqi dövrün-belo düşünmək əslində
məsələnin mahiyyətini sadələşdir-kdən, bəlke do təhrif etmokdən başqa bir şey
dcyildir. Bu gün
495
Ч
məsələni belə həll ctmək olmaz. Həmin elmlərdən һəг birinin sj dəcə olaraq öz
tədqiqat üsulları, öz tədqiqat sahəsi vardır. Psixoloq istər sağlam, istərsə do xostə
adamın psixi proses vo xassolorini öyrənir, psixiatr isə patsientin vəziyyotini
klinik cohətdən təhlil edir və onun üçün müalicə təyin edir. Son zamanlar
psixoloqlar psixoterapiya seansları keçirməkdə, müalicə prosesində patsientin
ruhi vəziyyətini öyrənməkdə və s. həkimlərə yaxından kömək edirlər. Burdenko
adına Neyro-cərrahiyyə İnstitutunda xəstəlorin psixoloji baxımdan müayinə
olunması sahəsində zongin təcrübə əldə edilmişdir. Başqa sözlə, miiasir
psixologiya öz səlahiyyətiıv daxil olan ənənəvi problemlori öyrənmoklə yanaşı
hom də tobab praktikasına maksimum dərəcədo yaxınlaşır. Bu cəhət tibb
psixologiyanın inkişafına ciddi təkan verir.
Ikinci vo ən başlıca cəhət isə ondan ibarətdir ki, psixopatiya, sözün əsl
mənasında, psixi xəstəlik kimi xarakterizo olunmur. O, inkişafın düzgün
getməməsi ilə bağlıdır. Təsadüfı deyildir ki, psixopatiyanın klinik strukturuna
hallyusinasiya, sayıqlama, kom-ağıllılıq vo digor psixotik simptomlar daxil
deyildir.
Psixopatiya endogen (irsi) amillərin və müxtəlif xəstoliklorin (baş-beyin
zodələri, infeksiya, intoksikasiya vo s.) nəticəsi kimJ əmələ gəlir. ünu törədən
əsas səbəblərdən biri do tərbiyo işindo yol verilən nöqsanlar, mühitin mənfı
təsirləri ilo bağlıdır.
Aydın məsələdir ki, eyni bir uğursuz ailədə böyüyən uşaqların hamısında
psixopatik inkişaf müşahidə olunmur. Eyni mühitdə, eyni bir ailodo hom sağlam
uşaqlar, hom də müxtəlif tipli psixopai lar böyüyürlər. Mühitin mənfı təsirləri
ancaq müəyyən şoraitdfl (xroniki somatik xəstəlik zamanı, cinsi yetişmədə
uyğunsuzluq ol duqda, fıziki defcktlər olduqda vo s.) psixopatiyanın ənıələ gəlıno
sində mühüm rol oynayırlar. Xarakterin aksentuasiyası zəminiml.. psixopatiya
xüsusilə asanlıqla əmələ golir. Bura onu da əlavo d mək lazımdır ki, psixopatiya
endogen vo b. amillərlo şortləndikck-belo, onun ağırlıq dərocosi ycnə də mühitin
təsirləri ilo
тиəууөи
olunur. Hansı halda mühit psixopatiyanın əmələ gəlməsini
şərtloıı dirir? Tərbiyə işindo yol verilən hansı nöqsanlar psixopatiyanm
dinamikasında xüsusilə mühüm rol oynayır? Psixopat uşaqlaın xarakterinin
xüsusiyyətlərini песо nəzərə almaq olar? Bu
zamafl
ailə psixoterapiyası və ya
tibbi-pedaqoji korreksiya hansı tələbloı.. cavab verməlidir? Mühüm praktik
əhəmiyyətə malik olan bM sualların aydınlaşdırılması onlann məhz psixoloji
cəhətdon təhli olunması şəraitində mümkündür.
496
Psixopatiyanın müxtəlif tiplori vardır: cədvəl 13-də onlardan bəziləri üçün
səciyyəvi olan əlamətlər göstərilir.
Bəzən soruşurlar ki, psixopatiya hallan uşaqlar arasmda da özünü
göstərirmi? Burada suala təkco cavab vermək hələ kifayət deyildir. Hom do
nozorə almaq lazımdır ki, psixopatiyanın formalaşmasının ilk mərhələləri məhz
uşaqlıq dövrüno təsadüf edir. Yeniyetməlik yaşı dövründə iso onun bir çox
təzahürləri spesifık məna kəsb edir.
Əhalinin hər 10 000 nəfəri içərisində üc yeniyetmə oğlanda, bir yeniyetmə
qızda psixopatiya halları müşahidə olunur. Oğlanlarda on çox epileptoid və
şizoid, eləco də kipertim və səbatsız psixopatiya tiplərinə təsadüf edilir.
Yeniyetmo qızlarda isteroid, epileptoid vo b. psixopatiya tiplori daha сох
müşahidə olunur. Üzvi psixopatiya hallanna yeniyetmo qizlarda iki dəfə az
təsadüf edilir.
Psixopatiyanın profilaktikasinda psixoterapevtik vo psixofor-makoloji
müalicə ilo yanaşı düzgün tərbiyə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Psixopatiyanın tiplori
Tiplərin əsas əlamətləri
Şizoidlor
Tsikloidlər Epilcptoidlər
Asteniklər
Psixasteniklər
Paronoyyal psixopatlar
lstcrik psixopatlar
Səbatsız psixopatlar
Üzvi psixopatlar
Adamlardan qaçırlar, fıkirlorini, niyyətlərini başqalanndan
gizlədirlər, heç kəsin halına yanmırlar, ancaq hər şeydən
asanlıqla inciyirlər.
Əhvallan tez-tez (bir neçə saatdan, bəzən isə gündo və ayaşın)
dəyişir,
tfrat dərəcədə əsəbidirlor, bu zaman onlarda kədər, qorxu, nifrət,
tərslik, qəddarlıq kimi hallar əmələ gəlir, dava-dalaş salmağa
meyl edirlər.
Ürəyinazikdirlor, çox həssasdırlar, asanhqla osəbiloşirlər, lakin
qətiyyətli deyillor.
Hoyəcanlı olurlar, təşviş keçirirlər, öz qüwələrinə inanmırlar,
fıkirli olurlar, hər şeydən şübhələnirlor.
Tors, inadkar, cqoistdirlor, öz qüwələrinə inanırlar vo özlorini
yüksək qiymətləndirirlər.
Nəyin bahasına olursa-olsun ətrafdakı adamların diqqətini
özlərinə cəlb etmoyə çalışırlar, hadisələrə qiymət verorkən onlan
öz xeyirlorinə ınüvafıq olaraq istodiklori kimi təhrif cdirlər,
adamlarla ünsiyyət zamanı ədabazlıq cdirlər, özlərini tobii
aparmırlar.
Zəif xarakterlidirlor, bir şeylə dərindən maraqlanmırlar,
ətrafdakı adamlann asanlıqla təsiri
#
altına düşürlor.
Ağıllarında anadangolmə q&urlar olur, məktəbdo yaxşı oxuya
bilirlər, lakin öz biliklərini tətbiq etmək, toşobbüs göstərmək
lazım gəldikdə, səy göstərsələr də, səmərəsiz olur. Özlorini "adam
içində" apara bilirlər, ancaq şit, bayağı sözlər işlodirlər.
Cədvəl 13
4. Şəxsiyyətin təlim-tərbiyəsi işində fərdi xususiyyətlərin tohlili və nozərə
alınması
İctimai praktikanm müxtəlif sahələrində (sənaye, kənd təsərrüfatı, maarif,
sohiyyə vo s.) fordi xüsusiyyətlərin tohlili vo nəzərə alınması psixologiyanın
tətbiqi problemləri içərisindo xüsusi yer tutur. Gone nəslin təlim-tərbiyəsi işində
iso onun əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Psixologiya vo pedaqogika tarixi ilə
tanış olsaq, bir cəhəti aydın görə bilərik. Zamanın görkəmli alimləri uşaq
tərbiyəsindən danışarkən diqqəti həmişo f ө r d i у a n a ş m a məsəlolorino eolb
etmişlor.
Fərdi yanaşma mühüm psixoloji-pedaqoji prinsipdir. Həmin prinsipə görə,
təlim-tərbiyə işində hər bir uşağın fərdi xiisusiyyotlori zəruri surətdo nəzərə
alınmalıdır. Tutaq ki, şagird fleqmatikdir. Müəllim ona sual vermişdir. Şagird isə
dorsini yaxşı öyrənmişdir, lakin suala dərhal cavab verə bilmir: gözlərini harasa
dikib fikirləşir. Bu nə ilə əlaqədardır? Temperament haqqındakı söhbotləri
xatırlayaq: fleqmatik tempcramentli uşaqlar astagəldir. Bu cəhət öz əksini onlann
idrak fəaliyyətində do tapır. Fleqmatiklər adətən long fikirləşirlər (təkrar edirik:
«ləng fikirloşmək» heç də «pis fıkirləşmək» demək deyildir. Moktobdo biz
özünün yüksək ağlı ilə fərqlənən çoxlu fleqmatik şagirdə rast gəlirik). Gəlin indi
də dərsdə yaranmış yuxandakı situasiyanı nozərdən kcçirək. Müollim sual verib,
fleqmatik şagird cavab vermir. digər şagirdlər isə «mən deyim», - deyə əl
qaldınrlar. Belo hallarda müəllim nə etməlidir? Təcrübəsiz müəllim fleqmatik
şagirdi dərhal danlayır, onu «dərsini oxumamaqda» toqsirləndirir. sualın cavabını
başqa şagirdlərdən soruşur. Bu, psixoloji baxımdan kobud səhvdir. Belo hallar bir
песо dəfə təkrar olunduqda, tədricən fleqmatik şagirdin müəllimə, təlimə, özünə
münasiboti dəyişir... Təcrübəli müəllim iso belə şagirdə fkkirləşmək imkanı verir.
O, «Faiq dərsini yaxşı öyrənib. Suala özü cavab verəcək» - deyə ol
498
qaldıran şagirdləri sakitləşdirir,
köməkçi suallarla fleqmatik şagirdə kömək
edir. О da suala ətraflı cavab verir. Bu о
demokdir ki, tocrübəsiz müəllim fleqmatik
şagirdə fordi yanaşa bilmədi, halbuki
təcrübəli müəllim onun temperament
xüsusiyyətlərini nəzərə aldı və şagirdə
fərdi yanaşdı.
Fərdi yanaşmadan hom tolim, hom də tərbiyə işindo geniş istifado olunur.
Tərbiyə işində fordi yanaşma iki cəhətdən xüsusilə vacibdir. Birincisi, biz
uşağa fordi yanaşmaqla onun özünəməxsus xüsusiyyotlərə malik olan şoxsiyyət
kimi inkişaf etməsi üçün psixoloji cəhətdən əlverişli şorait yaradınq. İkincisi,
uşağm fərdi xüsusiyyətlərini nozərə almadan ona göstərilon pedaqoji təsir adətən
istənilən nəticəni vermir. Müəyyən edilmişdir ki, pedaqoji təsir həmişə uşağın
psixoloji xiisusiyyotlori ilə şərtlənir. Bu о demokdir ki, pedaqoji tosirin xarakteri
vo somorosi tokco onu obyektiv xiisusiyyotlori ilo deyil, hom do uşağın homin
tosiri песо qavraması (qobul etmosi) ilo miioyyon olunur. Xahiş, torif,
cozalandirma vo s.-nin bütün uşaqlara eyni səviyyədə təsir etməməsini do,
birinci növbodə, mohz bununla izah etmok lazımdır.
Torbiyə işində fordi yanaşmanın mahiyyoti ondan ibarotdir ki, torbiyonin
iimumi məqsodləri nəinki uşaqlann yaş vo cinsi xiisu-siyyotlorino, hom do fordi
xüsusiyyətlərinə müvafıq olaraq kon-kretləşdirilir. Təcrübə göstərir ki, tərbiyə
işində uşaqlann fordi xiisusiyyotlori nəzərə alınmadıqda və ya düzgün nəzərə
alınmadıq-da, hotta ən somoroli təsir vasitələri belə öz əhəmiyyətini itirir.
Təlim işində do fərdi yanaşma zəruridir. Son zamanlar pedaqoji
psixologiyada bu cəhəti ifadə etmək üçün xüsusi termindon - « t ə l i m i n
f o r d i l ə ş d i r i l m ə s i » termi-nindən istifado olunur.
Təlimin fərdiləşdirilməsi no demokdir? Proqram materialını şagirdlorin
hamısı eyni dorəcədə mənimsəməlidir. Bəs, bu mühüm vəzifəni sinifdo müxtəlif
şagirdlərlə iş şəraitində песо yerino yetir-mək olar? Hər şeydən əvvəl,
«müxtəlif» sözünə diqqət yetirək. Doğrudan da, hər bir sinif inkişaf, hazırlıq,
mənimsəmə səviyyəsi müxtəlif olan şagirdlərdən ibarotdir. Onlar özlərinin
təlimə münasibəti, diqqət vo ya hafizənin xiisusiyyotlori, maraqlan və s. ilo də
bir-birindən forqlənirlər. Bu şəraitdə müollimlər bir çox hallarda orta xətt
seçirlor onlar dərsdə bütün didaktik məsəlolərin həllində bir növ orta şagirdi
nəzərdə tuturlar. Həmin müəllimlər belə güman edirlər ki, bu yolla həm
«güclü», həm «orta», hom di «zəif» şagirdlər dərsi asan başa düşə bilərlər.
Halbuki bclo olduqda, «güclü» şagirdlorin inkişafı süni surətdə ləngidilir, «zoil
şagirdlər isə xroniki surətdə tolimdə geri qalırlar. Onu da qeyd edək ki, «orta
şagird» anlayışı da qcyri-dəqiqdir. Axı, bu qrupa daxil edilən şagirdlərin özləri
də əslındə müxtəlif xüsusiyyotləre malikdirlər.
Təlimin fərdiləşdirilməsi prinsipi «orta şagirdi» dcyil, şagirdlərin hamısını
və hər birini nəzoro almağı tolob edir.
H u
zaman sinifdə frontal iş fərdi işlə üzvü
surotdə əlaqələndirılıı tolim prosesində hor bir şagirdin fərdi xüsusiyyətlori
nəzərə alımı yəni fərdi tapşırığın çətinlik dərəcəsini artırmaq, şagirdl
. u ı
kollcktiv işo cəlb etmək, əlavə ədəbiyyat vo tapşırıqlar venııok yolu ilə təlim
prosesi fərdiləşdirilir.
Fərdi yanaşmanın bir-birilo qarşılıqlı olaqədə olan iki torəl vardır. Onlar: a)
şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətlərinin tohlili vo b) təlim-tərbiyə işində psixoloji
cohətdon diizgün no/oro alınması məsəloləri ilə bağlıdır.
Uşaqların fərdi xüsusiyyotlorinin öyronilməsi üçün müxtəlü tədqiqat
üsullarından - müşahido, ekspcriment vo s. istifado окинм Müəllim və
tərbiyəçilor üçün uşaqları təbii şəraitdo - dərsdə, sintl yoldaşları ilə ünsiyyət
prosesində, ictimai-faydalı əmokd# öyrənmok xüsusilo zoruridir. Uşaq
şəxsiyyətinin bütün mühüı cəhətlərini əhatə edən psixoloji-pedaqoji
xarakteristikalann onlaf üçün böyük əhomiyyəti vardır. Psixoloji-pedaqoji
xarakteristikani adətən sinif rəhbəri tərtib edir və homin sinifdə dərs dcyen
müəllimlərin hamısı ilo birlikdə onun müzakirosini təşkil cdır Pcdaqogikada buna
p e d a q o j i k o n s i l i u m deyilir.
Uşaqların fərdi xüsusiyyətlorini tohlil cdorkon hanıı məsələlərə diqqət
yetirmək lazımdır? Müollim şagirdlərin yaş-cin| xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla,
onlann həm da fordi psixoloji xüsusiyyətlorini-qabiliyyətlərini. temperamentini.
xaraktcrini \ diqqotlə öyrənməlidir. Fordi xüsusiyyotlorin lormalaşmasıııı
şortlondirən amillər xüsusilə ətraflı tədqiq olunmalıdır. yanaşma ancaq bu zaman
səməroli ola bilər.
500
V HİSSƏ İNSAN İNSANLAR ARASINDA
XVIII FƏSIL ÜNSİYYƏTİN
PSİXOLOGİYASI
1. Ünsiyyətin xüsusiyyətləri
Hələ qədim zamanlardan insanlara məlum idi ki, uşaqlann çoxu yctim
evində tez ölür. 1760-cı ildo ispan yepiskoplarından biri öz gündəliyində
yazmışdı: «Yetim evindo uşaq kədorli olur və onlann bir çoxu kodor çəkdiyi
üçün ölür». Çünki onların ünsiyyət tələbatı ödonilmir.
XIX əsrin sonu - XX əsrin ovvollorində - dünyanın müxtolif ölkəlorindo
xüsusi və dövlət yctim cvləri şəbokəsinin genişləndiyi bir şoraitdə belə faktlar
diqqəti xüsusilə colb etmoyə başladı. Kiçikyaşlı yetim uşaqlar arasında, xüsusilə
onlann həyatının ilk aylannda və ilindo, ölüm hadisəsi çox idi. Sag qalan uşaqlar
isə özlorinin ümumi fıziki vo psixi inkişafına görə homyaşıdlanndan kəskin
surətdə geri qalırdılar: 3 yaşında onlar, demək olar ki, danışmır, tərbiyoçilorin
sözünə baxmır, özlorini həddindən artıq passiv vo ya oksinə, aqressiv aparırdılar.
İkinci dünya müharibəsi illərində isə belə hallar daha geniş miqyasda
müsahidə olunurdu. R. Spitsin 1945-ci ildə nəşr olunmuş kitabında bir uşaq
evində yaranmış dranıatik monzorə belə tosvir olunur: birinci iki ildə uşaqların 37
faizi tələf olmuşdu. Sağ qalmış 21 uşaqdan on kiçiyi 2, böyüyü isə 4,1 yaşında
idi. Onlardan 5 ın>fori hərokət ctməyi vo oturmağı bacarmırdı, ancaq 3 nəfori
köməksiz otura bilirdi, 8 nəfori başqa adamların köməyilə, 5 nofori M müstoqil
surotdo gəzə bilirdi, 12 uşaq özü qaşıqla xörək ycməyi, 20-si isə geyinməyi
bacarmırdı. Onların hamısının nitqi ınkişaf ctmomişdi: 21 uşaqdan 6-sı tamaınilə
danışmır, 12 nofəri |2-5 söz təloffüz cdir, yalnız bir nofəri cümlo qura bilirdi.
Pediatrlara və uşaq psixiatrlanna da belo hallar yaxşı bolli idi: onlar
müşahidə ctmişdilər ki, ana və atasından, bacı və
501 qardaşlanndan ayrılıqda xəstəxanada müalicə olunan kiçikyaşlı uşaqlar
fiziki və psixi cəhətdən normal inkişaf etmirlər. Bu faktların
ümumiləşdirilməsi əsasında elmdə «qospitalizm» (fransızca hospital -
xəstəxana demokdir) termini əmələ glmişılıı Q о s p i t a 1 i z m dedikdə,
yetim uşaqlann, eləcə do anasındaıı. atasmdan və b. aynlıqda xəstəxanada
mualicə edilən uşaqların fiziki və psixi inkişafında özünü göstərən
xüsusiyyətlər nəzərde tutulur.
Uşaqlarda belə xüsusiyyətlərin əməlo gəlmosini no ilo izah etmək olar?
Psixoloqlann böyük əksəriyyəti qospitalizm hadiso sinin tohlili əsasında praktik
işçilərin diqqətini kiçik uşaqların fi/ıkı vo psixi inkişafında yaxın adamlarla
unsiyyətin roluna colb etmişlər. «Ünsiyyət defısiti» - adamlarla kontaktın azlığı
və ya olmaması uşağın inkişafına dramatik surətdə mənfı təsir göstorir.
Heyvanlar arasında böyümüş uşaqlara aid faktlan da bura əlavo etmək
lazımdır. Bir cəhəti do qeyd edək: insan uzun müddət tok qaldıqda da onun
psixikasında köklü dəyişikliklər baş verir.
K. Marks holo vaxtilə qeyd ctmişdir ki, «fordin inkişafı onun bilavasitə və
ya dolayısı ilə ünsiyyətdə olduğu bütün başqi fərdlərin inkişafı ilə şərtlənir».
Ünsiyyət nədir? Həmin sualı aydınlaşdırmaq üçün biz ünsiyyətə tərif
verməliyik. Ünsiyyətin isə hamı tərəfındən cyni dərəcədə qəbul edilən ümumi
tərifi yoxdur. Psixoloqlardan birinin hesablamasına göro, həlo 1969-cu ilə
qədərki dövrdə təkco ingilıs dilində olan ədəbiyyatda ünsiyyətin 96 tərifı məlum
idi.
Sovet psixologiyasinda da ünsiyyətə müxtəlif toriflor verilmişdi(_Qnlardan
biri ilə tanış olaq: iki və daha çox adamın münasibətləri aydınlaşdırmaq və
ümumi nəticə əldə etmel məqsədilə öz səylərini əlaqələndirməyə və
birləşdirməyə yönol dilmiş qarşılıqlı təsirinə ü n s i y y ə t deyilir. Ünsiyyotm
predmeti başqa adamdan ibarotdir. К. Marks başqa adamı «ən bö» yük sərvət»
adlandırırdı. O, yazırdı ki, insan homişə «başqa ins.m kimi ən böyük bir
sərvətə...» toləbat hiss edir. Ünsiyyət təlobaU insan təlobatları içorisində xüsusi
yer tutur.
L. S. Vıqotski ünsiyyət tələbatına uşağın psixi inkişafının əsai vo
hərəkətverici qüvvosi kimi xüsusi əhəmiyyət verirdi. < > göstorirdi ki, uşağın
xarici aləmə, hotta ən sadə münasibəti d* başqa adama münasibət vasitəsilə oks
olunur.
Körpənin һөг bir tələbatı inkişaf prosesindo todricən onun üçün başqa
adama, insanla tomasa, onunla ünsiyyot tolob
502 çevrilir. Ünsiyyət tələbatı sonrakı yaş dövrlərində də uşaq şoxsiyyətinin
inkişafında mühüm rol oynayır. Yeniyetmə ictimai-oxlaqi münasibət normalannı
ünsiyyot prosesindo monimsəyir. Yaşlılıq hissi və meylinin reallaşmasında da
ünsiyyət sahəsi mühüm rol oynayır.
İnsanlar nəyin namino ünsiyyətə girirlər? Bu suala cavab vcrmək üçün hər
bir konkret halda ünsiyyətin motivlərini psixoloji baxımdan ətraflı təhlil etmək
lazımdır. Biz fəaliyyətin motivlərini öyrənərkən bu sahədo özünü göstərən
ümumi qanunauyğunluğa diqqəti cəlb etmişdik: fəaliyyətin motivi onun
predmetino uyğun gəlir. Ünsiyyət do belədir: onun motivləri də başqa adamla
əlaqə-dardır. Lakin bununla bclə xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ünsiyyətin
motivləri son dərocə mürəkkəb xarakter daşıyır. İnsanın təkcə kiminlə və песо
söhbət etməsi faktına əsasən ünsiyyətin motivlori haqqinda fıkir söyləmək
birtərəfli olardı.
Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Onların içorisində nitq
(mülahizə, sual, cavab, replika və s.) xüsusi уег tutur. Ünsiyyətin
e k s p r e s s i v - m i m i k v a s i t o l ə r i do mühümdür: təbəssüm,
tors baxış, mimika, əl və bodonin ifadoli hərəkətləri, vokal mimikası - bunlardan
һəг birinin ünsiyyət prosesindo öz yeri vardır. Ünsiyyətin ə ş y a v i -
h ə r ə k i v a s i t o l ə r i n i n do rolunu qeyd etmok lazımdır. Onları
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) ünsiyyət məqsodilə istifado olunan
lokomotor vo əşyavi hərəkətlər, eləcə də poza; b) başqa adama yaxınlaşma,
ondan uzaqlaşma, noyi iso vermok və ya uzatmaq, onu özünə doğru çəkmək və
ya özündən itoləmək və s; v) etiraz.
Hor bir baxış və ya təbəssüm öz-özlüyündə deyil, ancaq kommunikativ
funksiya daşıdıqda, ünsiyyət vasitəsinə çevrilir. Ekspressiv-mimik jestlərlə
əşyavi-hərəki jestlərin ünsiyyət prosesindo rolu da eyni deyildir. Təbəssüm, baxış
və s. ünsiyyət situasiyasına müvafiq olaraq insanin emosional vəziyyotini ifado
edir. Əşyavi-hərəki jestlər isə mahiyyət etibarilə ünsiyyət aktının ayn-ayrı
elcmentlorini təsvir edir. Ozünün bu xüsusiyyətinə görə əşyavi-hərəki jestlor
insanlann bir-birilə qarşılıqlı tosiri prosesindo daha mühüm rol oynayır.
Ən ümumi şəkildo ünsiyyət situasiyasının iki tipini fərqləndirmək olar.
Onlara b i r g ə f ə a l i y y ə t d ə ü n - s i y y ə t v ə ş o x s i
( ş ə x s i y y o t o m o x s u s ) ü n s i y y o t d e y i l i r .
503
Unsiyyot fəaliyyətlə aynlmaz vəhdətdir. Adətən fəaliyyəti S-O; ünsiyyəti
iso S-S (subyekt-subyekt) - düsturu ilə təsvir etmişdik.
Halbuki ünsiyyət fəaliyyətin - əтөк, təlim, oyun vo s. zəruri tərkib hissəsidir.
Bu fəaliyyət sahələrinin һəг biri ancaq qarşılıqlı təsir şəraitində mümkündür: əgər
fəaliyyət və ünsiyyətin vəhdətini nəzərə alsaq, S-O və S-S düsturları ilo
kifayotlənə bilmorik Onlan qarşılıqlı əlaqədə aşağıdakı kimi
s
^j'
s
о ifadə edə bilərik.
Birgə fəaliyyət şəraitində insanlann bir-birilo ünsiyyoti no ilo müəyyən
olunur? Onun on başlıca xüsusiyyətləri hansılardır?
Yuxarıdakı düstura diqqət yetirsək, bu suallara asanlıqla cavab verə bilərik.
Birgə foaliyyot şəraitində ünsiyyət funksional xarakter kosb edir, yəni onun
mövzusu birgə foaliyyotin obyekti ilo müəyyən olunur. Bu zaman birgə
fəaliyyəti həyata keçirmək üçün yolların axtarılması ünsiyyətin əsas məqsədini
təşkil edir.
Bir sıra hallarda iso insanlar bir-birinə birgə foaliyyotin obyekti haqqında
deyil, һəг hansı bir adam, onun münasibətləri haqqında informasiya verirlər.
Bəzon adamın özü ünsiyyətin mövzusuna çevrilir: o, başqalarına özü haqqında
danışır. Adamların şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı münasibətlərə aid müxtolif
hadisələri öz aralannda müzakirə etməsi hallarına da az tosadüf olunmur. Belə
unsiyyətə ş ə x s i ü n s i y y ə t deyilir.
Şəxsi ünsiyyəti ən umumi şokildə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:
s
2
--- s
3
S,
Burada Sj - haqqında danışılan,
S 2
- danışan,
S 3
- məlunıat alan şəxsdir.
Birgə fəaliyyətdə unsiyyət «situasiyanın obrazı» (birgo foaliyyot iştirakçılan
arasında «rolların» funksional bölgüsü haqqındakı təsəvvürlər do bura daxildir)
ilə tənzim olunur. Halbuki şəxsi ünsiyyot daha çox «müsahibin obrazı» ilə
şərtlənir. Şəxsi ünsiyyətin mövzusu da, forması da, birinci növbədə, mohz
onunla müəyyən olunur.
Unsiyyətin baş tutması üçün onun mövzusu müsahiblər üçün müəyyən
əhəmiyyət kəsb etməlidir. Başqa sözlə, şəxsi unsiyyot təkcə informasiyanın
(mövzunun) mozmunu ilə deyil, daha çox
504 onun müsahiblər üçün əhəmiyyoti ilo
müəyyən olunur. Bundan asılı olaraq eyni
bir
mövzu
müxtolif
formalarda
(müzakirə, təhlil və s. kimi) ifadə oluna
bilər.
Şəxsi
ünsiyyot
adətən
həmsöhbətlərin bir-birinin təfəkkür torzi,
dünyagörüşü, daxili aləmi haqqındakı
təsəwürləri ilə tənzim olunur. Eyni bir
ünsiyyət şəraitində eyni bir adamın biri
ilo zarafat etməsi, başqası ilo rəsmi tonda
danışması məhz bununla bağlıdır.
Şəxsi ünsiyyətin adətən iki səviyyəsini fərqləndirirlər. Birinci səviyyədə
ünsiyyət iki (və ya üç) adamın vasitəsiz toması kimi meydana çıxır və emosional
xarakter daşıyır. Lakin tədricən emosional ünsiyyət şəraitində adamlar öz
nöqteyi-nəzərlərini izah etməyə, müdafıə etməyə, bir-birlərinin fikirlərini,
əməllərini və s. müəyyən mövqedən qiymətlondirməyə başlayırlar. Bu, şəxsi
ünsiyyətin ikinci səviyyəsidir. İnsanların istər bir-birini, istərsə də özlərini dərk
ctməsində şəxsi ünsiyyətin ikinci səviyyəsi xüsusilə mühüm rol oynayır.
Müasir psixologiyada ünsiyyətin üç tərəfıni - kommunikativ, interaktiv və
perseptiv tərəflərini fərqləndirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir.
Ü n s i y y ə t i n f o r m a s i y a m ü b a d i l o s i k i m i .
Ünsiyyət prosesində iştirak edon adamlardan biri, tutaq ki, A. hor hansi bir
məsolə haqqinda B-yo infonnasiya verir. Birinci adama (A.-ya)
k o m m u n i k a t o r , ikinciyo (B.-yo) iso r e s i - p i e n t deyilir.
informasiya nəzəriyyəsi baxımından bu prosesi sxematik şəkildə belo ifado
etmok olar: K-İ-R (kommunikator -informasiya - resipicnt). Əgər biz məsələyə
psixoloji cohotdon yanaşsaq, birinci növbədə, qeyd etmoliyik ki, bu sxem
unsiyyot prosesinin yalmz formal torofini - informasiyanin песо verilməsini əks
etdirir. Halbuki kibernetik sistemlordon forqli olaraq unsiyyot prosesindo
informasiya nəinki verilir, həm do o, unsiyyot prosesinin özündə formalaşır,
dəqiqləşir, inkişaf edir. Bundan başqa, K-İ-R sxcmində kommunikatorla (K)
rcsipicntin (R) münasibəti əslində subyekt-obyekt (S-O) münasibəti (biri
məlumatı verir, digəri iso onu qəbul edir) kimi nəzərdə tutulur. Halbuki unsiyyot
prosesindo adamlar subyekt kimi iştirak edirlər. (Bildiyimiz kimi, ünsiyyətin
sxemi belədir: S-S). Bu о deməkdir ki, unsiyyot prosesi nəinki kommunikatorun,
horn də resipientin fəallığı şəraitindo baş verir. informasiya mübadiləsi onlann
bir-birinə münasibətilə şərtlənir, yəni kommunikator informasiya ve-rərkən
özünün məqsədini və ya motivlərini nəzərə almaqla yanaşı
505 həm də resipientin məqsədini, motivlərini və s. nəzərə almalıdıı Nəinki
kommunikator, həm də resipient üçün informasiyanın əhəmiyyəti də
mühümdür. Psixoloji baxımdan bu olduqca maraqlı məsələdir: insanlar ünsiyyət
prosesindo təkcə informasiya mübadiləsi ilə məhdudlaşmırlar, onlar həmin
informasiya osasındi hom do ümumi noticə (məna) çıxarmağa səy göstərirlər.
Bu iso yalnız belo bir şəraitdə mümkündür ki, informasiya sadəcə olaraq qəbul
edilməsin, hom də başa düşülsün, dərk olunsun.
Təsadüfı deyildir ki, ünsnyyət prosesindo kommunikatoı resipientə təsir
göstərdiyi kimi resipient do kommunikatora tosil göstərir. informasiya mübadiləsi
prosesindo onlann arasıml.ı yaranmış münasibət tipinin özü müəyyən mənada
doyişilir.
Öz-özlüyündə informasiyanm iki (təhrikedici vo təsbitcdici) tipini
fərqləndinnək olar.
Təhrikedici informasiya əmr, məsləhət, xahiş formasında ifado olunur. Onlar
resipientin hor hansı bir horokətini müxtolif formalarda (təhriketmə,
qadağanetmə vo s.) stimullaşdırmavı nəzərdə tuturlar. Təsbitedici informasiya isə
molumat formasuul.ı meydana çıxır.
i n f o r m a s i y a q a r ş ı l ı q l ı t o s i r k i m i . İnsanlar
birgə fəaliyyət prosesindo müxtəlif formalarda əlaqə vo münasibotloro girir,
oməkdaşlıq cdirlor. Qarşılıqlı təsir dcdikdə, bu cəhəti nəzərdə tuturlar.
Hər şeydən əvvəl, «qarşılıqlı» sözünə diqqət yetirok. Əgoı tosir
qarşılıqlıdırsa, bu о demokdir ki, həmin proscsdə on azı ıkı adam bir-birilə
ünsiyyətdədir: onlar nədə isə bir-birinə könıok ctmok, nə haqqındasa məsləhət
almaq, dərdini bölüşmok, nədə iso razılığa gəlmək və s. üçün bir-birlərinə
müraciot edirlər. İki misalla tanış olaq: a) anasının xoş sözlorino qulaq asa-asa
uşaq gülüm sünür, mehriban-mchriban anasına baxır vo golib başını onun dizləri
üstünə qoyur; b) qonşu otaqdan səs gəlir. Uşaq sosə qulaq asır və üzünü
pəncərədəki akvariuma sarı çevirir. O, diqqəÜİ akvariumdakı qızıl balıqlara
baxır...
Birinci halda uşaq hotta bir söz deməsə belo, ünsiyyot aktı göi
qabağındadır: biri danışır, о biri isə öz hisslori və horəkotlorı ıl.» ona cavab
vcrir. İkinci halda isə biz artıq ünsiyyətdən danışa bilmərik; o, uşağın idrak
foaliyyoti ilə əvəz olunmuşdur.
Qarşılıqlı tosir prosesindo söz, hiss və hərəkət özünoməxsui şəkildə birləşir.
Bu zaman ünsiyyət birgo foaliyyotin təşkilifH xidmət edir. Təsadüfı deyildir ki,
ünsiyyət tələbatı, insanlann bır-
506 birinə söz demək tələbatı elə omok prosesinin özündə əmələ gəlmişdir.
Ü n s i y y ə t i n s a n l a r ı n b i r - b i r i n i q a v r a -
m a s ı p r o s c s i k i m i . Ünsiyyət prosesindo insanlar Ыг-birlərinə
molumat verərkən, tosir göstərərkən hom do bir-birlərini qavrayırlar. Sosial
persepsiya ünsiyyət prosesinin somoroli olmasinin başlıca şərtlərindən biridir.
Ünsiyyətin kommunikativ, intcraktiv vo perseptiv toroflori bir-birilə
vohdotdodir. Onlann birini о birisindon aynliqda tohlil etmok olmaz.
Bununla olaqodar olaraq biz bir cəhəti dəqiqləşdirməliyik. Golin, ovvolco
ünsiyyətin tərifı ilo bir do tanış olaq; torifdo ünsiyyət... qarşılıqlı tosir prosesi
kimi xarakterizo olunur. Bu iso tosadiifi deyildir: qarşılıqlı tosir ünsiyyətin
nüvəsini təşkil edir. Ünsiyyotin birinci (informasiya miibadilosi) vo üçüncü
(insanlann bir-birini qavramasi) toroflori mohz buna xidmot edir.
tnsanlar K. Marksın göstərdiyi kimi, «... Birgo fəaliyyət üçün vo öz
fəaliyyətini qarşılıqlı mübadilə etmok üçün miioyyon surətdə birləşmədən
istehsal edə bilməzlər. İstehsal etmok üçün insanlar miioyyon əlaqə və
münasibətlərə girirlər vo yalnız bu ictimai əlaqə və münasibətlər vasitəsilə
onların tobiətə tosiri mövcud olur, istehsal mümkün olun>. Bclə bir əlaqə və
münasibət məhz ünsiyyət sayəsində yaranır.
Məsələnin belə qoyuluşu hom də ünsiyyətin b a ş
1
ı с a funksiyalarını
aydınlaşdırmaq imkanı verir. Yuxarıdakı tərif əsasında onlardan ikisini xüsusilə
qeyd etmək lazımdır: a) i n s a n l a n n b i r g o f о a
1
i у у ə t i
n i n t ə ş k i l i (torifdo bu funksiya belo xarakterizo olunur: «ümumi
nəticə əldə ctmək məqsodilə səyləri olaqələndinnək və birləşdirmək»); b)
ş ə x s i у у ə t
1
о r a r a s ı m ü n a s i b ə t
1
ə r i n f o r -
m a l a ş m a s ı v o i n k i ş a f ı (yəni tərifdəki sözlərlə desək,
«münasibətləri aydınlaşdırmaq moqsədilə qarşılıqlı təsir»).
Psixologiyada ünsiyyət qarşılıqlı tosir prosesi kimi təhlil olunarkən onun
ünsiyyətin digor toroflori ilə vəhdəti vacib prinsip kimi nəzərə alınır.
507 2. Ünsiyyət, insanların qarşılıqlı
təsiri və qarşılıqlı münasibətləri
Dostları ilə paylaş: |