Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 2. Temperamentin t.isnifati 
V9 
sinir sisteminin xassdteri 
 
Temperament nozoriyyosi qodim tarixo malikdir. Onun mahiyyoti haqqinda 
ilk  tolim  hələ  е.  о.  V  əsrdə  əməlo  golmişdir.  Temperament  haqqinda  tolimlorin 
tarixi no qodor zongin olsa da,  müxtəlif dövrlordo insan orqanizminin aşağıdakı 
bioloji sistem lori temperamentin osasi kimi iroli sürülmüşdür: 

226 
1.
 
H u m o r a l  s i s t e m :  antik dünyanın məşhur hokimi H i p p о 
к  r  a  1
1 
n  (с.  o.  460-377)  tolimindo  temperament  qan,  öd,  qara  od  vo  seliyin 
bodondoki nisboti ilo olaqolondirilirdi. 
2.
 
S o m a t i k   s i s t e m :   alman  psixiatrı  E.  Кгеспкг.  amerika 
alimlori  U.  Şeldon  vo  S.  Stivens  tempcramenti  insan  bo-dəninin  quruluşu  ilo 
izah edirdilor. 
3.
 
S  i  n  i  r  s i s t e m i ^   insanin  temperamentini  akademik  İ .   P. 
Pavlov  ali  sinir  foaliyyotinin  (ASF)  tiplori  ilo  izah  edirdi.  Sovct  fizioloqlan 
onlan  son  zamanlar  hom  do  bcyin  strukturlarinm  xiisusiyyotlori  ilo 
olaqolondirirlor. 
Qodim yunanlara (Hippokrat vo b.) orqanizmdo 4 ciir maye qan 
450 (sanqvus), öd (xole), qara öd (mcleyna xole) vo selik (fleqma) molum idi. 
Onlar belo güman edirdilor ki, insanlann davramşındakı fərqlər orqanizmdo 
homin mayclərin müəyyən nisbətindon asılıdır. Guya orqanizmdo bu 
mayclordon biri - ya qan, ya od, ya qara öd, ya da sclik, miiasir terminlorlo 
desok, daha çox bioloji aktivliyo malik olur. Hansı mayenin üstünlük təşkil 
etməsindon asdı olaraq adamın davranışında özünəməxsus xüsusiyyotlər 
omolo golir. Qodim yunanlar bozi adamlann coşqun olmasını onlann 
orqanizmində qanın, soyuqqanlı olmasini iso seliyin bioloji cohotdon daha 
mühüm rol oynamasi ilo izah edirdilor. Onlar bu baximdan 4 temperament 
tipini - s a n q v i n i k ,  x o l e r i k ,   m e l a n x o l i k   
v o f l e q m a t i k   tiplori forqlondirirdilor. 
Ycri  golmişkon  qcyd  edok  ki,  bu  tcrminlorin  talcyi  uğurlu  olmuşdur.  Onlar 
yarandıqlan gündən miiasir dövrə qodor sözün əsl monasında noinki psixologiya 
elmi  tarixində  vətəndaşlıq  hüququ  qazanmış,  hom  do  ümumişlək  sözloro 
çevrilmişlor. 
Hal-hazırda temperament haqqındakı bu tosəvvürlər ancaq tarixi ohomiyyətə 
malikdir: hor şeydon ovvol, qeyd ctmok lazımdır ki, orqanizmdo çoxlu miqdarda 
honnonlar  və  mcdiatorlar  vardır,  yəni  maycnin  miqdarı  4  deyil,  daha  çoxdur. 
Bundan  başqa,  indi  ta-mamilo  aydındır  ki,  onlar  insanın  davranışına  bir  başa 
dcyil, dolayısı ilo - sinir sistemi vasitəsilə tosir göstərirlər. 
Qodim  yunanlar  insanın  təbii  xüsusiyyətlərinin,  onun  beyin  qurulusunun, 
sinir  sistemi  xassələrinin  bütün  cəhətlərini  kifayət  qodor  bilmirdilor.  Lakin, 
bununla belo, qeyd ctmək lazımdır ki, temperament haqqındakı bu təlim öz dövrü 
üçün  mühüm  nailiyyət  idi.  Qodim  yunanlar  həlo  о  zaman  psixi  xüsusiyyətlərlə 
orqanizmin xassələri arasındakı əlaqəni dahiyano surotdo göro bilmişdilor. 
Uzun müddət, demək olar ki, XIX əsrin sonlarına qodor belə hesab edirdilor 
ki,  temperamentin  yaranmasında  qanın  xassələri  və  ya  qan  dövranı  sisteminin 
xiisusiyyotlori xüsusi rol oynayır. XX osrin 20-ci illərindo temperamentin bioloji 
əsaslannın  şərhindo  köklü  dəyişikliklər  baş  verdi.  E.  Kreçmcr  temperament 
xüsusiy-yətlorini  humoral  sistcmlo  deyil,  insanın  bodən  qumluşunun 
xiisusiyyotlori  ilo  izah  etmoyə  başladı.  О,  iddia  cdirdi  ki,  guya  hər  bir  bodon 
quruluşu tipino  müəyyən  temperament xiisusiyyotlori  uyğun  golir.  40-cı  illərdo 
iso  U.  Şcldon  vo  S.  Stivens  temperamentin  bədən  quruluşu  ilo  əlaqosini  daha 
mürokkob sxem osasında şərh etmok üçün təşəbbüs göstərdilor. Biz XVII fosildo 
bu fikirlori 
451 
29» 

 
Oyanma 
və  ləngimənin 
qüvvəsind görə 
nisbətən ətraflı aydmlaşdıracağıq. İndi isə bir cəhotə diqqəti cəlb etmək istəyirik: 
qanın kimyovi torkibi, daxili sekresiya vəzilərinin ifraz ctdiyi hormonlar, bədon 
quruluşunun tipi və s. öz-özlüyündo bu və ya digər temperament xüsusiyyətinin 
təzahürlərinə, az da olsa, tosir göstorir. Lakin onlann tcmperamento təsiri müəy-
yonedici  xaraktcr  daşımır  vo  daşıya  da  bilməz.  Çünki  psixika  beynin,  ali  sinir 
fəaliyyətinin xassəsidir. Bir halda ki, temperament tordi-psixoloji xüsusiyyətdir, 
onu öz-özlüyündə qanın kimyəvi torkibi, daxili sekresiya vozilərinin ifraz etdiyi 
hormonlar, bədən quruluşunun tipi ilo deyil, ancaq sinir sisteminin xassələri ilə 
clmi şokildə izah etmək olar. 
Tcmperamcntin sinir sisteminin xassələri ilə əlaqəsini elm tarixində ilk dəfə 
akademik  İ.  P.  Pavlov  koşf  ctmişdir.  Biz  burada  kəşf  sözünü  təsadüfon 
işlətmirik.  20-ci  illərin  sonu  -  30-cu  illərin  əvvəllorində  İ.  P.  Pavlovun 
tədqiqatlan  sayosində  temperamentin  bioloji  əsaslannın  öyrənilmosi  sahosində 
helledici doyişikliklər baş vcrdi. 
Akademik  İ.  P.  Pavlov  10  ildon  çox  apardığı  todqiqatlar  nəticə-sində  sinir 
sisteminin  üç  xassəsini  müəyyən  ctmişdi.  Həmin  xassəlor  aşağıdakılardan 
ibarotdir: 
1.
 
Oyanma  vo  ləngimonin  q  ü  v  v  ə  s  i  (bcyin  qabığı  hücey-rələrinin  iş 
qabiliyyətini, onların dözümlülüyünü müəyyən edir). 
2.
 
Onlann  m  ü  v  a  z  i  n  ə  t  dorocosi  (oyanma  qüvvəsinin  longimo 
qüvvəsino müvafıqlik dərocosi vo ya onların tarazlığı). 
3.
 
Oyanma  vo  ləngimonin  mütohərrikliyi  (onların  bir-birini  əvəzetmo 
sürəti). 
Sinir  sisteminin  xassələri  bir-birilo  qarşılıqlı  olaqədədir.  Onlar  bir-birilə 
özünəməxsus  surətdə  uzlaşır  və  s i n i r   s i s t e m i   t  i  p  i  n  i  (və  ya  ali 
sinir  fəaliyyəti  tipini)  müəyyən  edir.  Bır  cohətə  diqqət  edin:  biz  indiyo  qədər 
temperament  tipindon  danışırdıq.  İndi  iso  sinir  sistemi  tipi  tcrminindən  istifado 
edirik.  Onlar  müxtəlif  anlayışlardır:  sinir  sistemi  tipi  f  i  z  i  о  1  о  j  i  , 
temperament tipi p s i x o l o j i  anlayışdır. 
Sinir  sistemi  tipi  tenninini  akademik  İ.  P.  Pavlov  toklif  ctmişdir.  Hal-
hazırda fiziologiyada vo psixologiyada geniş istifado olunan bu terminin cvristik 
əhomiyyəti  böyükdür.  Temperament  tipi  sinir  sistemi  tipi  əsasında  formalaşır, 
başqa sözlə, sinir sistemi tipi tempcramentin fizioloji əsasını təşkil cdir. 
Akademik İ. P. Pavlov itlər üzərində apardığı todqiqatlar 
452 
Şəkil 45. Ali sinir fəaliyoti tipləri 
osasında  ali  sinir  fəaliyyəti  tiplərinin  təsnifatını  yaratmışdır.  O,  birinci  xassəyə 
(oyanma  və  ləngimənin  qüvvəsino)  görə  itlori  qüvvətli  vo  zəif  olmaq  üzrə  iki 
yerə  ayırır.  İkinci  əlaməto  (oyanma  vo  ləngimənin  müvazinət  dərəcəsinə)  görə 
qüvvotli  heyvanları  yenə  do  iki  yerə  -  müvazinotli  və  müvazinətsizlərə  ayırır. 
Qüvvətli vo müvazinətli hcyvanları iso üçüncü xassəyə (oyanma və longimənin 
mütəhəiTİkliyinə) görə cold və asta tiplərə bölür. -(Bax: şokil 45.) 
Beloliklə də, İ. P. Pavlov dörd əsas tip müoyyon ctdi. O, 1-ci tipi zirək, 2-
cini  -  sakit,  3-cünü  coşğun,  4-cünü  iso  zoif  sinir  sistcmi  tiplori  adlandırdı. 
Təsnifata görə, bu tiplorin aşağıdakı xassələri vardır: 
qüvvətli, müvazinətli, cold, qüvvətli, 
müvazinətli, asta. 
3. Coşğun tip - qüvvətli, 
müvazinotsiz. zəif. 
tipi 
orqanizmin 
təbii 
xüsusiyyətidir.  O,  irsiyyətlo  şortlonir,  lakin  doyişməz 
dcyildir. Onlar inkişaf edir və həyat şəraitinin təsiri ilo, az da olsa, doyişirlər. 
Temperament sinir sistemi tipinin davranış və rəftarda təzahürü 
453 kimi meydana çıxır, yəni hər  Cədvəl 9 
bir  temperament  tipi  miioyyon  bir 
sinir  sistemi  tipinə  uyğun  gəlir 
(codvol 9) 
Qarşıya  bir  sıra  suallar  çıxır: 
sinir sistemi tiplori, demoli, hom do 
temperament  tiplori  aneaq  4  tipdon 
ibarot-dir?  Bolkə  clmo  molum 
olma-yan başqa tiplor do vardir? 
İ. P. Pavlov belo hesab edirdi 
ki, sinir sisteminin üç xassosi 
osasinda 24 tip müoyyən edilo bilor. 
O, bu cəhoti nəzoro alaraq miioyyon etdiyi 4 tipi ali sinir foaliyyotinin о s a s 
t i p l o r i  adlandırırdı. 
Zirək tip 
2. Sakit tip - 
4. Zoif tip -Sinir 
foaliyyoti 
№ 
Ali sinir 
Temperament 
 
foaliyyoti tiplori 
tipləri 
 
 
 
I 
Zirok 
Sanqvinik 
II 
Sakit 
Flaqmatik 
III 
Coşğun 
Xolerik 
IV 
 
Melonxolik 
Zoif 
MüvazinM 
dərəcəsinə görə 
Mütahzrrikliyina 
görə 

 
İ.  P.  Pavlovun  laboratoriyasinda  ali  sinir  foaliyyoti  tiplori  sahəsindoki 
tədqiqatlar itlər üzorindo aparılırdı. Onun bozi əmokdaşları homin todqiqatlarm 
noticolorini  cyniilo  insanlara  aid  etməyə  çaltşsalar  da,  bu  toşobbüslor  holo 
insamn  ali  sinir  foaliyyoti  tiplori  haqqinda  osash  tolim  yaratmaq  imkani 
vcrmirdi. 
50-ci illorin əvvəllərində böyük ohomiyyot kosb edon bu mosololori sovet 
psixoloqlan (В. M. Tcplov, V. D. Ncbilitsin vo onlann omokdaşları) öyronmoyo 
basladılar. 
В.  M.  Tcplov  vo  V.  D.  Ncbilitsin,  birinci  növbədo,  əsaslı  tədqiqat 
mctodikası  işlodilor.  müvafiq  xassəlorin  tizioloji  mənasını  aydınlaşdırmaq 
moqsodiilo  riyazi,  mosolon,  faktor  tohlili  mctodlanndan  istifado  etdilor.  Onlar 
sinir sisteminin molum xassolərirni öyronməklo yanaşı d i n a m i к 1 i к (beyin 
qabi-ğında  müvəqqoti  rabitolərin  yaranma  sürətini  vo  yiingüllüyünü  ifado  cdir) 
vo 1 a b i 1 i к (oyanma vo longimo prosesinin omolo-golmo vo kosilmo siirotini 
sociyyolondirir) kimi yeni xassolor miioyyon cdir. 
В.  M.  Teplov,  V.  D.  Nebılitsin  moktobinin  todqiqatları  göstordi  ki, 
qüvvə, dinamiklik, miitohorriklik vo labillik sinir sisteminin osas xassələridir. 
Miivazinot  dorocosi  iso  osas  xasso  deyildir;  o,  osas  (qiivvo,  dinamiklik, 
miitohorriklik  vo  labillik)  xassolori  oyanma  vo  longimo  prosesjorinin 
nisbətinə  göro  sociyyolondirir.  Bu  baximdan  osas  xassolori  xarakterizə 
edorkon üç göstəricini nəzərə almaq lazımdır: a) müvafiq xassonin oyanmaya 
görə indeksi; b) 
 
454  onun  ləngimoyə  görə  indeksi;  v) 
müvafıq  xasso  üzrə  sinir  proseslorinin 
balansını xaraktcrizo cdon törəmə indeksi. 
Beloliklo  do,  sinir  sisteminin  osas  xassolorini  (qiivvo,  dinamiklik, 
miitohorriklik  vo  labilliyi)  qeyd  olunan  üç  indcksə  görə  xarakterizo  edondo  12 
tip alınır. 
Temperament tipi sinir sistemi ilo şərtlənir. Bu eksperimental surətdə sübut 
olunmuş  qanunauyğunluqdur.  Lakin,  bununla  yanaşı  olaraq  eksperimental 
todqiqatlar  göstərir  ki,  sinir  sistemi  tipi  ilo  temperament  tipinin  olaqosi  xotti 
(mexaniki)  xarakter  daşımır.  Bir  torofdon,  temperamentin  miioyyon  bir 
xassosinin  sinir  sisteminin  bir  neçə  xassəsindən,  digor  torofdon  iso 
temperamentin bir песо müxtəlif xassosinin sinir sisteminin bir xassəsindən asılı 
olduğunu  göstorən  müxtəlif  faktlar  miioyyon  edilmişdir.  Buna  görə  do  insanı 
xarakterizo  etmək  üçün  ali  sinir  foaliyyoti  tipinin  xassolorini  öyrənmək  holo 
kifayot  deyildir,  hom  do  psixoloji  todqiqat  aparmaq  vo  temperamentin 
xassolorini todqiq etmək lazımdır. 
 
§ 3. Temperamentin xasstfari 
Miiasir psixologiyada temperamentin osas formal - dinamik xarakteristikasi 
kimi aşağıdakı xassolərino xüsusi diqqot yetirilir: i i m u m i  a k t i v l i k  - 
temperamentin  strukturunda  xiisusilo  böyük  ohomiyyoto  malikdir.  Onun 
mahiyyotini  insanin  özünü  ifado  ctmok,  xarici  aləmi  soməroli  surətdo 
,mənimsəmək  vo  dəyişmək  meyli  təşkil  edir.  Temp,  ritm,  sürət,  intensivlik, 
plastiklik,  dözümlülük  vo  s.  iimumi  aktivliyin  osas  göstəriciləridir.  Süstlük, 
ətalətlilik  vo  passiv  seyrçilikdən  tutmuş  yüksək  encrjilik  vo  daimi  coşğunluğa 
qodor  iimumi  aktivlik  müxtolif  tempcramcntli  adam-larda  müxtəlif  dərocədo 
özünü göstərir. 
Həroki aktivlik do mahiyyot ctibarilo iimumi aktivliyin tərkib hissəsi kimi 
meydana  çıxır.  Onda  horəki  (və  xüsusilə  nitq-hərokot)  aparatla  bağlı 
kcyfiyyətlər osas yer tutur. 
S o r u ş u l a  b i l o r :  ümumi aktivliklə yanaşı bir də ayrı-ca olaraq 
hərəki aktivliyin forqlondirilmosi nə dərəcədə zəruridir? Temperament xassolori 
içorisində hərəki aktivliyin xüsusi olaraq forqlondirilmosi onun əhəmiyyətindən 
irəli  golir.  Hərəki  sahə  elə  vasitodir  ki,  bütün  fərdi  çalarları  ilo  birlikdə  psixi 
halların  daxili  dinamikası  onun  köməyilo  aktuallaşır.  Horəki  aktivliyi  əzələ 
horo-kətinin tezlik, qüvvə, kəskinlik, ritm, amplituda vo b. əlamətləri ilə 
455 

 
Kreçmer kimi şəxsiyyətin müxtəlif psixoloji kcvUyyotlorinin bədən quruluşu ilə 
(somatotiplə) şərtlondiyini göstorirdi. 
Beləliklo, E. Kreçmerlo U. Şcldonun nozoriyyolori mahiyyel etibarilə cyni 
xaraktcr daşıyır, onlarda osasən bir mühüm fərq no- ] zərə çarpır. Bu da ondan 
ibarotdir ki, E. Kreçmcr vo U. Şcldon 011 tədqiqatlarını müxtəlif üsullarla 
apannışlar. 
Г. krcçmerın sxcmi Qorb psixologiyasında müxtolif modifıka* siyalarda hələ 
do totbiq olunur (К. Konrad. L Rız. Q. Ayzenk R.Knusman vo b.) Onlann hamısı 
mahiyyot etibarilə şəxsiyyel^B formalaşmasını bioloji amillorlə aydınlaşdınr vo 
sosial amillonn həlledici rolunu inkar cdirlər. 
E. Kreçmcr və U. Şeldonun nəzəriyyələrinin başlıca solıvi nodıı idi? Onların 
müəyyən ctdikləri faklları песо qiymotlondirmok olar'' Əlbotto, xaraktcrin bodon 
quruluşu ilo sortlonmosı haqqındakl bclə təsəvvürlorin tamamilo osassız oldugunu 
dcmok olma/ İnsanın psixi hoyatının dinamikasmda somatik (yunanca soma *l 
bədən dcməkdir) amillorin, о cümlodon qanın kimyovi torkibinın. daxili sekresiya 
vəzilorinin hasil ctdikləri hormonlann vo s. 
j 
müəyyən rolu vardır. Lakin bu, 
mosolonin ancaq bir torofıni, horQ də həlledici olmayan torəfini təşkil edir. 
Biologiyada,  antropologiyada,  tobabətdə  insanın  (eləco 
dftl 
hcyvanın)  təbii 
xassələrini ifadə ctmək uçün konstitusiya (latınca 
constitutus  -  müəyyoo  olunmuş, 
davamlı  qurıılu>  dcmokdir)  tcrminindon  istifado 
olunur.  Psixologi*  yada  da  bıı  tcrmin  honıın 
mənada işlonilir. 
Konstitusiya 
tcrmmı 
bir 
cox 
hallarda 
dar 
mo- 
nada 
bodon 
quruluşu 
tıpı. 
qabitus  (zahirı  görkom),  somatıp. 
insanın 
llzıkı 
xüsusiyyətləri 
kimi 
ba>a 
düşülür 
ki, 
bu 
da 
пм 
solənin 
şorhindo 
müoyyffl 
çətinliklor 
yaradır. 
Hu 
. 
coholi 
nozoro alaraq in«h< 
Şok.l 50. Insanın funksıonal (a) və     
nm
 
ümum]
 
vo
 
xüsusi
 
k(>n| 
morfolojı (b) konstıtusıyası 
titus.yasm. forqlondirirli 
490 (V.M.Rusalov vo b.) Ümumi 
k o n s t i t u s i y a  dedikdo, 
orqanizmin bütövlükdə fərdi-tipik 
xassolərinin məcmusu, bütün fıziki vo 
fizioloji xassələrinin funksional vəhdəti 
nəzərdə tutulur. X ü s u s i  
k o n s t i t u s i y a n ı  isə 
aşağıdakı iki əsas sinfə bölürlor: 
a)
 
morfoloji konstitusiya; 
b)
 
funksional konstitusiya. 
Şəkil 50-də insanın konstitusiyasının sxematik təsviri verilmişdir. 
Morfoloji  konstitusiyanı  nəzərdən  kcçirərkən  mikrofıziki  vo  makrofiziki 
konstitusiyanı  fərqləndirmok  lazımdır.  Mikrofiziki  konstitusiya  insan 
orqanizminin  bütün  hüceyrələrinə  xas  olan  fıziki  olamotlərin  (onlann  ölçüsü, 
nisbəti  vo  s.)  məcmusundan  ibarotdir.  Burada  söhbot,  hər  şeydon  əvvəl,  bütün 
hüceyrəlor, bütün orqanizm üçün vahid olan xromosom toplusundan gedir. Hal-
hazırda  müasir  elcktron  tcxnikası  sayəsindo  mikrofiziki  konsti-tusiyanı  da 
öyrənmok mümkün olmuşdur. 
Makrofiziki  konstitusiya  iso  makromorfoloji  əlamətlərdən  və  ya 
orqanizmin  cismani  əlamələrindən  -  insanın  somatotipindən,  morfotipindən  - 
fizioloji  ibarotdir.  Xüsusi  konstitusiyanın  bu  növü  (yəni  bədon  quruluşu)  onun 
digər  növlərindən  bir  cəhətdən  xüsusilo  fərqlənir:  o,  bütövlükdə  orqanizmin 
asanlıqla müşahidə olunan hissəsidir. Təsadüfı dcyildir ki, insanın konstitusiyası 
anlayışmda məhz bədən quruluşu, somatotip xüsusi уег tutur. 
Funksional  konstitusiya,  şübhəsiz  ki,  daha  böyük  əhəmiyyətə  malikdir;  50 
№-li  şokildon  göründüyü  kimi,  buraya  neyrodinamik,  fizioloji  və  biokimyəvi 
konstitusiya  daxildir.  Onların  içərisində  neyrodinamik  konstitusiya  xüsusi  rol 
oynayır:  orqanizmin  mühitlə  qarşılıqlı  əlaqəsi  tam  şəkildə  məhz  neyrodinamik 
konstitusiya  vasitəsilə  təmin  olunur.  Lakin  buna  baxmayaraq  insanın  konstitu-
siyasını  öyrənən  alimlər  uzun  müddət  orqanizmin  neyrofizioloji  xassolərino 
laqcyd yanaşmışlar. E. Kreçmerin və U. Şeldonun tipoloji tədqiqatlan buna misal 
ola  bilor.  Onlar  neyrofizioloji  amilləri  nəzərə  almadan  şəxsiyyətin  psixi 
xassələrini  bilavasitə  onun  somatik  xaraktcristikaları  ilə  müqayisə  etməyə, 
xaraktcrin  olamətlərini  birbaşa  insanın  bədən  quruluşu  ilə  izah  ctməyə 
çalışmışlar.  E.  Kreçmer  və  U.  Şeldonun  metodoloji  baxımdan  əsas  səhvi  də 
məhz bundan ibarət idi. 
Elm tarixində akademik İ. P. Pavlovun ən böyük xidməti isə elə onda idi ki, 
o, insanın temperament xassələrinin formalaş- 
491 
masında 
neyrofizioloji 
(sinir) 
amillərin  həlledici  rol  oynadığını  ilk  dofo 
olaraq 
əsaslandırdı. 
Sovet 
psixologiyasinda Pavlov moktobi osasinda 
diinya  psixologiya  elmini  zonginləşdirən 
yeni  istiqamot  (В.  M.  Teplov,  V.  D. 
Nebılitsın, V. S. Merlin vo b.) formalaşdı 
vo  fərdi-psixoloji  fərqlərin  öyrənilməsi 
sahəsində əsl pcrspektivhn açıldı. 
Bir  cəhətə  diqqot  yetirək:  akademik  İ.  P.  Pavlovun,  eləcə  do  B.  M. 
Teplovun və onun əməkdaşlannın tədqiqatlarında sinir sisteminin  xassələrindən 
Neyrodinamik 
a) 
Fizioloji 
Biokimyəvi 
Cismani 
b) 
Xromosom 
Ümumi konstitusiya 

 
xarakterin deyil, yalnız temperamentin - psixi fəaliyyətin dinamik xususiyyətlorinin 
asılı olduğu sübut edilmişdir. Sovct alimləri xarakterin sosial amillərlo şortlondiyini 
göstorir-dilər.  Halbuki  E.Kreçmer  vo  U.  Şeldon  istor  temperamentin,  istərsə  do 
xarakterin bilavasitə bodənin quruluşundan asılı olduğunu iddia cdirlər. 
Xarici  ölkolərin  diferensial  psixologiyasinda  xarakterin  bioloji  amillərlə 
şərtlənməsi  haqqinda  fikirlər  uzun  muddət  hakim  olmuş,  fərdi-psixoloji 
xususiyyətlərin şəxsiyyətin həyat tərzindən, onun sosial-iqtisadi və  mədəni inkişaf 
şəraitindən asılı olması inkar cdilmişdir. 
Rus  alimləri  (V.  S.  Merlin  və  b.)  insanın  fərdi-psixoloji  xassolorini  sistem 
nozoriyyosi  baxımında  öyrənirlər.  Onlar  bu  isti-qamətdə  aşağıdakı  sistemləri 
fərqləndirirlər: 
1.
 
Orqanizmin fərdi xassolori sistemi: 
 
a)
 
biokimyəvi xassələr; 
b)
 
ümumisomatik  xassələr  və  neyrodinamik  xassələr  (sinir  sisteminin 
xassolori). 
2.
 
Fərdi psixi xassolərin sistemi: 
 
a)
 
psixodinamik xassələr (temperamentin xassolori); 
b)
 
şoxsiyyətin psixi xassolori. 
3.
 
S o s i a l - p s i x o l o j i  fərdi xassələr sistemi: 
 
a)
 
sosial qrup vo kollektivlordo sosial rollar; 
b)
 
sosial-tarixi ümumiliklərdə (etnik qnip, xalq) sosial rollar. Bu tədqiqatlar 
insanin fordi-psixoloji xassolorini sistemli 
şəkildə  öyrənmək  imkanı  verir.  Beləliklə  do,  bir  torofdon,  temperamentin 
mahiyyotini, digor torofdon, temperamentlo xarakterin qarşılıqlı əlaqəsini, nəhayət, 
xarakterin sosial şortlorini aydınlaşdırmaq üçün böyük perspektivlor açılır. 
Bədən quruluşunun  xarakterin  formalaşmasındakı rolu  haqqındakı  məsəlo ilo 
əlaqədar  olaraq  bir  cəhəti  do  qeyd  etmək  la/ımdır.  Biz  yuxarıda  karliklərin  boyu 
haqqinda danışarkon bu 
492 mosələyə oslindo diqqoti cəlb etmiş vo insanda bioloji amillərin sosial xarakter 
kəsb etməsini göstərmişdik. Bodən quruluşu ilə əlaqodar olaraq həmin məsələni 
belo formulə etmək olar: insanlar özlorinin zahiri görkəmi, fiziki siması etibarilə 
bir-birlorindən koskin surətdə fərqlənirlər. Astenik, atletik və piknik tipli adamları 
müqayisə etsək, bu cəhəti aydm görə bilorik. Yaş, cins, sağlamlıq vəziyyoti və s.-
don asıh olaraq insanlar fiziki simanı, zahiri görkəmi müxtəlif meyarlarla 
qiymətləndirirlər. 
Qarşıya  sual  çıxır:  insanin  zahiri  görkəminə  ətrafdakı  adamların  münasibəti 
onun  xarakterinin  formalaşmasında  bu  vo  ya  digər  dərəcodo  rol  oynaya  bilirmi? 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  yeni  məsələdir.  E.  Kreçmer  və  U.  Şeldon  bədən 
quruluşunun  xarakterin  formalaşmasmda  rolunu  aydınlaşdırarkən  psixoloji 
cəhətdən  maraqlı  olan  həmin  məsələyə  toxunmamışlar.  Müasir  psixologi-yanın 
nailiyyotləri  həmin  məsələləri  yeni  faktlar  əsasında  aydın-laşdırmaq  imkanı  vcrir. 
Bəzi tədqiqatlann nəticoləri ilə tanış olaq. 
Psixoloji  tədqiqatlar  göstərir  ki,  adamların  bədon  quruluşuna  münasibəti 
eyni  deyildir.  Bir  tədqiqat  zamanı  II,  IV  vo  VI  sinif  şagirdlərinə  onlarla 
həmyaşıd  olan  oğlan  və  qızların  üç  səpkidə  -arıq,  kök  vo  normal  bədən 
quruluşunda təsvir olunmuş şəkilləri toqdim olunmuşdu. Şagirdlərə həmçinin 56 
sifət - söz (yaraşıqlı, gözəl və s.) yazılmıs siyahı verilmiş və şəkilləri həmin sifot 
-sözləro əsasən  xarakterizo etmək  təklif olunmuşdu. Şagirdlərin, demək olar ki, 
hamısı  kök  fiquraya  monfi  münasibot  bəsləmiş,  nonnal  bədən  quruluşuna  daha 
çox üstünlük vermişlər. 
Bundan  başqa,  psixoloqlar  şagirdlərin  dostlarını  müəyyən  ctmiş,  onların 
bir-birlorinin  bədən  quruluşlarma  miinasibətlərini  müqayisoli  şəkildə  nəzərdən 
keçirmişlər.  Bu  zaman  maraqh  faktlar  molum  olunmuşdur.  Məsələn,  müəyyən 
edilmişdir ki, tədqiqatm  birinci hissəsindo kök fiquralı şəklə  müsbət  münasibət 
bəsləyən şagird əslində kök həmyaşıdlan ilo dostluq edir. Bu onunla bağlıdır ki, 
adamlar tanış adamla tanış olmayan adamların bədən quruluşunu eyni mcyarlarla 
qiymətləndinnirlər. 
Lakin, bununla bclo, müxtəlif bədən quruluşlu adamlar haqqinda adi şüur 
səviyyəsində  olsa  da  müxtəlif  stereotiplər  mövcuddur.  Bu  stereotiplor,  bir 
torofdon,  bizim  başqa  adamlarla  münasibətlə-rimizdə  oks  olunur.  Digor 
torofdon  iso  özümüz  haqqındakı  təsəv-vürlərimizin  formalaşmasma  təsir 
göstərir. Bir sıra haliarda, məsə-lən, şagird kollektivində oğlan vo qızlardan hər 
hansı birinə «uzundraz», «gombul», «törə», «cırtdan» vo s. kimi ləqəblər 
493 

 
qoyulduqda,  bu  cəhot  xüsusilə  aydın  nəzərə  саф1г.  Oğlan  və  ya  qızın  zahiri 
görkəmində özünü göstərən һəг hansı bir fıziki qüsur onun üçün psixoloji məna 
kəsb  cdir.  Şagird  başqa  adamların  -  istor  həmyaşıd  yoldaşlannın,  istorsə  do 
yaşlılann,  xüsusilə  valideynlərin  vo  müəllimlərin  özünün  zahiri  görkəminə 
reaksiyalannı  həssas-hqla  fərqləndirdikco,  onun  davranışında  müəyyən 
dəyişikliklor  müşahidə  olunur.  Uşağın  özünə  verdiyi  qiymətlər  dəyişilir.  Bu 
əsasda da onda  müəyyon  xarakter əlamətləri (utancaqlıq və s.l əmolə  gələ bilər. 
Şikost, eləcə də  xəsto adamlarda özünomoxsus  xarakter olamotlori az müşahidə 
olunmur. 
Biz ауп-ауп hallarda belə faktlara rast gəlsok də, onlann mahiyyəti aydındır: 
bədən  quruluşu  öz-özlüyündə  xarakter  əlamət-lərini  bilavasitə  müəyyən  etmir  və 
edo  də  bilməz.  Əgər  insanda  bədən  quruluşu  ilə  əlaqədar  olaraq  hər  hansı  bir 
xarakter  əlaməti  əməlo  gəlirsə,  bu,  ancaq  ətrafdakı  adamlann  müvafıq  bodon 
quruluşuna münasibəti ilə, yəni sosial amillərlə izah oluna bilor. Xarakter ictimai-
tarixi mahiyyət daşıyır və onun formalaşması sosial amillərlə şərtlonir. 
 
3. Psixiatriyada fərdi xarakterin öyrənilməsi ənənələri və psixopatiyanın 
növləri 
 
Psixopatlar-ağır  xarakterli  adanılardır.  Bu  zaman  pozğunluqlar  insanın 
intellckti  ilo  deyil,  emosional-irado  səviyyəsindo  əток»  gəlir  və  öz  əksini  onun 
xarakterində tapır. 
Psixopatlarda özünü göstərən xarakter əlamətlərinin bil çoxunu adi adamlarda 
da  müşahidə  etmək  olar.  Lakin  həmin  ola-mətlər  psixopatlarda  elo  güclü  ifado 
olunur  və  mürəkkəb  forma-larda  uzlaşır  ki,  onları  təsvir  etdikdə  gözümüz 
qarşısında ağıı xarakterli adamlann portreti canlanır: onlar ətrafdakı adamlarla heç 
noyin  üstündo  dalaşır,  öz  hoyat  yoldaşına,  uşaqlanna,  tanış  və  qo-humlarına,  iş 
yoldaşlanna əsassız təloblor verir, onlara tabe olmur, özünü başqalarından yüksok 
tutur, tomkinli aparmır, heç nədən özündon çıxır. 
Psixopatiya  və  ona  bənzər  pozğunluqlar  XIX  əsrin  əvvəl-lərindən  etibarən 
müxtəlif  psixiatrlar  tərəfındən  təsvir  olunmağa  başlanmışdır.  Bu  dövr  üçün 
səciyyəvi  cəhət  ondan  ibarətdir  ki,  homin  pozğunluqlar,  bir  tərəfdən,  ayrıca  bir 
nozoloji (yunanca nosos - xəstəlik, logos - anlayış, təlim) fonnada birloşdirilmodı\ 
ı 
494 
 
 
^  ^üxtəlif adlarla təsvir olunurdu, digər torəfdən, prosessual lıklərdən hələ 
dəqiq forqləndirilmirdi. 
v-**iw«eu иө|ə dəqiq forqləndirilmirdi 
S;
ıt^o      
əsr
'
n
  ikinci  yarısından başlayaraq 
xüsusi olaraq . ^ Patiyaya həsr olunmuş müxtolif əsərlər meydana çıxır. Bu l^rl    
məşhur rus psixiatrlan S.S.Korsakov, V.X.Kandinski və b. "^l-^rinin xüsusi 
əhomiyyətə malik olduğunu ayrıca qeyd etmək 
^.y
tun
 dünyada psixiatriyaya həsr olunmuş ilk monoqrafıyanı 
r
^
əm
^ 
1118
 psixiatrı və 
psixoloqu V.M.Bexterev yazmışdır. H^.
11
 psixopatiyaya həsr olunmuş 
monoqrafıyası 1886-cı ildə şəhərində nəşr olunmuşdur. .      Y'M.Bexterev psixoloq 
kimi geniş foaliyyot göstərirdi. Məlum 
ilk 
h 
kım
'' °' 
,886
'
CI
 i l d ə   Kazan şəhərində Rusiyada 
JV^iONOld  laboratoriya  yaratmışdı.  V.M.Bexterevin  psixopatiya  «
!
nda 
monoqrafıyasının isə nəinki elmi, horn do böyük praktik ^iyyəti var idi. * 
• 
n
 
Dun
unla  bclə,  psixopatiyanın  klinik  dinamikası 
I 
М^'
ə
'
əп
 
uzu
n  müddət 
işlənilməmiş  qalmışdı.  Bu  problemin  öyro-^.^ösində  məşhur  sovet  psixiatn 
P.B.Qannuşkinin böyük xidmot- 
Ч 
v
ardır. O, «Psixopatiya hallannın klinikası, onların statikası, k^^ikası, 
sistematikası» (1993) adlı məşhur monoqrafıyasında bu ^lcmi ilk dofo olaraq ətraflı 
təhlil ctmişdir. P.B.Qannuşkin psi- 
- i r -  
--
1
У
ашп
1 əsas növlərinin dinamikası (inkişafını, mərhələlərini) öyrənmişdir. 
Onun todqiqatları əsasında əmolə golmiş dina-Pnnsip hal-hazırda psixiatriyada gcniş 
istifado olunur. Psixo-V 'Vanın   öyrənilmosində   V.A.Qilyarovski, O.V.Kerbikov, 
'O^yasişşev, Q.E.Suxareva, N.İ.Felinskaya və b. böyük rol İH.^rnışlar. 
P.B.Qannuşkin - O.V.Kerbikovun diaqnostik meyarlan ^sinki psixopatiyanm, horn 
də xaraktcrin aksentuasiyasının də-Ч rnüoyyən edilməsi üçün böyük praktik 
əhəmiyyətə malikdir... Һ
К
,
|
 öir məsələyə diqqət yetirək: psixopatiya uzun müddət 
lat
^
ar
 
tər
^findən öyrənilmişdir. Bərqərar olmuş ənənələrə ^U^' °' P
s
'
xo
'°g'y
an,n
 deyil, 
psixiatriyamn predmeti hesab olun-§dur. Əеөг heladirsjv müasir psixologiyanın bu 
problemlə 
nuasır 
r^^uur. Əgər belədirsə, . 
r
aqlanması no ilə əlaqodardır? Ц Əvvəlco, ümumi bir məsələni qeyd edək. Tarixən 
bclə  bir  ç^l^
Vv
ür  yaranmışdı  ki,  psixiatrlar  xəstələri,  psixoloqlar  isə  psixi 
ə
tdən 
sağlam  adamlan  öyrənirlor.  Elmi-texniki  toroqqi  dövrün-belo  düşünmək  əslində 
məsələnin  mahiyyətini  sadələşdir-kdən,  bəlke  do  təhrif  etmokdən  başqa  bir  şey 
dcyildir. Bu gün 
495 
Ч 

 
məsələni belə həll ctmək olmaz. Həmin elmlərdən һəг birinin sj dəcə olaraq öz 
tədqiqat üsulları, öz tədqiqat sahəsi vardır. Psixoloq istər sağlam, istərsə do xostə 
adamın psixi proses vo xassolorini öyrənir, psixiatr isə patsientin vəziyyotini 
klinik cohətdən təhlil edir və onun üçün müalicə təyin edir. Son zamanlar 
psixoloqlar psixoterapiya seansları keçirməkdə, müalicə prosesində patsientin 
ruhi vəziyyətini öyrənməkdə və s. həkimlərə yaxından kömək edirlər. Burdenko 
adına Neyro-cərrahiyyə İnstitutunda xəstəlorin psixoloji baxımdan müayinə 
olunması sahəsində zongin təcrübə əldə edilmişdir. Başqa sözlə, miiasir 
psixologiya öz səlahiyyətiıv daxil olan ənənəvi problemlori öyrənmoklə yanaşı 
hom də tobab praktikasına maksimum dərəcədo yaxınlaşır. Bu cəhət tibb 
psixologiyanın inkişafına ciddi təkan verir. 
Ikinci  vo  ən  başlıca  cəhət  isə  ondan  ibarətdir  ki,  psixopatiya,  sözün  əsl 
mənasında,  psixi  xəstəlik  kimi  xarakterizo  olunmur.  O,  inkişafın  düzgün 
getməməsi  ilə  bağlıdır.  Təsadüfı  deyildir  ki,  psixopatiyanın  klinik  strukturuna 
hallyusinasiya,  sayıqlama,  kom-ağıllılıq  vo  digor  psixotik  simptomlar  daxil 
deyildir. 
Psixopatiya  endogen  (irsi)  amillərin  və  müxtəlif  xəstoliklorin  (baş-beyin 
zodələri,  infeksiya,  intoksikasiya  vo  s.)  nəticəsi  kimJ  əmələ  gəlir.  ünu  törədən 
əsas  səbəblərdən  biri  do  tərbiyo  işindo  yol  verilən  nöqsanlar,  mühitin  mənfı 
təsirləri ilo bağlıdır. 
Aydın məsələdir ki, eyni bir uğursuz ailədə böyüyən uşaqların hamısında 
psixopatik inkişaf müşahidə olunmur. Eyni mühitdə, eyni bir ailodo hom sağlam 
uşaqlar, hom də müxtəlif tipli psixopai lar böyüyürlər. Mühitin mənfı təsirləri 
ancaq müəyyən şoraitdfl (xroniki somatik xəstəlik zamanı, cinsi yetişmədə 
uyğunsuzluq ol duqda, fıziki defcktlər olduqda vo s.) psixopatiyanın ənıələ gəlıno 
sində mühüm rol oynayırlar. Xarakterin aksentuasiyası zəminiml.. psixopatiya 
xüsusilə asanlıqla əmələ golir. Bura onu da əlavo d mək lazımdır ki, psixopatiya 
endogen vo b. amillərlo şortləndikck-belo, onun ağırlıq dərocosi ycnə də mühitin 
təsirləri ilo 
тиəууөи 
olunur. Hansı halda mühit psixopatiyanın əmələ gəlməsini 
şərtloıı dirir? Tərbiyə işindo yol verilən hansı nöqsanlar psixopatiyanm 
dinamikasında xüsusilə mühüm rol oynayır? Psixopat uşaqlaın xarakterinin 
xüsusiyyətlərini песо nəzərə almaq olar? Bu 
zamafl 
ailə psixoterapiyası və ya 
tibbi-pedaqoji korreksiya hansı tələbloı.. cavab verməlidir? Mühüm praktik 
əhəmiyyətə malik olan bM sualların aydınlaşdırılması onlann məhz psixoloji 
cəhətdon təhli olunması şəraitində mümkündür. 
496 
Psixopatiyanın  müxtəlif  tiplori  vardır: cədvəl  13-də  onlardan bəziləri  üçün 
səciyyəvi olan əlamətlər göstərilir. 
Bəzən  soruşurlar  ki,  psixopatiya  hallan  uşaqlar  arasmda  da  özünü 
göstərirmi?  Burada  suala  təkco  cavab  vermək  hələ  kifayət  deyildir.  Hom  do 
nozorə  almaq  lazımdır  ki,  psixopatiyanın  formalaşmasının  ilk  mərhələləri  məhz 
uşaqlıq  dövrüno  təsadüf  edir.  Yeniyetməlik  yaşı  dövründə  iso  onun  bir  çox 
təzahürləri spesifık məna kəsb edir. 
Əhalinin hər 10 000 nəfəri içərisində üc yeniyetmə oğlanda, bir yeniyetmə 
qızda  psixopatiya  halları  müşahidə  olunur.  Oğlanlarda  on  çox  epileptoid  və 
şizoid,  eləco  də  kipertim  və  səbatsız  psixopatiya  tiplərinə  təsadüf  edilir. 
Yeniyetmo  qızlarda  isteroid,  epileptoid  vo  b.  psixopatiya  tiplori  daha  сох 
müşahidə  olunur.  Üzvi  psixopatiya  hallanna  yeniyetmo  qizlarda  iki  dəfə  az 
təsadüf edilir. 
Psixopatiyanın  profilaktikasinda  psixoterapevtik  vo  psixofor-makoloji 
müalicə ilo yanaşı düzgün tərbiyə böyük əhəmiyyət kəsb edir. 
 
 
Psixopatiyanın tiplori 
Tiplərin əsas əlamətləri 
Şizoidlor 
Tsikloidlər Epilcptoidlər 
Asteniklər 
Psixasteniklər 
Paronoyyal psixopatlar 
lstcrik psixopatlar 
Səbatsız psixopatlar 
Üzvi psixopatlar 
Adamlardan qaçırlar, fıkirlorini, niyyətlərini başqalanndan 
gizlədirlər, heç kəsin halına yanmırlar, ancaq hər şeydən 
asanlıqla inciyirlər. 
Əhvallan tez-tez (bir neçə saatdan, bəzən isə gündo və ayaşın) 
dəyişir, 
tfrat dərəcədə əsəbidirlor, bu zaman onlarda kədər, qorxu, nifrət, 
tərslik, qəddarlıq kimi hallar əmələ gəlir, dava-dalaş salmağa 
meyl edirlər. 
Ürəyinazikdirlor, çox həssasdırlar, asanhqla osəbiloşirlər, lakin 
qətiyyətli deyillor. 
Hoyəcanlı olurlar, təşviş keçirirlər, öz qüwələrinə inanmırlar, 
fıkirli olurlar, hər şeydən şübhələnirlor. 
Tors, inadkar, cqoistdirlor, öz qüwələrinə inanırlar vo özlorini 
yüksək qiymətləndirirlər. 
Nəyin bahasına olursa-olsun ətrafdakı adamların diqqətini 
özlərinə cəlb etmoyə çalışırlar, hadisələrə qiymət verorkən onlan 
öz xeyirlorinə ınüvafıq olaraq istodiklori kimi təhrif cdirlər, 
adamlarla ünsiyyət zamanı ədabazlıq cdirlər, özlərini tobii 
aparmırlar. 
Zəif xarakterlidirlor, bir şeylə dərindən maraqlanmırlar, 
ətrafdakı adamlann asanlıqla təsiri 
#
altına düşürlor. 
Ağıllarında anadangolmə q&urlar olur, məktəbdo yaxşı oxuya 
bilirlər, lakin öz biliklərini tətbiq etmək, toşobbüs göstərmək 
lazım gəldikdə, səy göstərsələr də, səmərəsiz olur. Özlorini "adam 
içində" apara bilirlər, ancaq şit, bayağı sözlər işlodirlər. 
 
Cədvəl 13 

 
4. Şəxsiyyətin təlim-tərbiyəsi işində fərdi xususiyyətlərin tohlili və nozərə 
alınması 
 
İctimai  praktikanm  müxtəlif  sahələrində  (sənaye,  kənd  təsərrüfatı,  maarif, 
sohiyyə  vo  s.)  fordi  xüsusiyyətlərin  tohlili  vo  nəzərə  alınması  psixologiyanın 
tətbiqi problemləri içərisindo xüsusi yer tutur. Gone nəslin təlim-tərbiyəsi işində 
iso  onun  əhəmiyyəti  xüsusilə  böyükdür.  Psixologiya  vo  pedaqogika  tarixi  ilə 
tanış  olsaq,  bir  cəhəti  aydın  görə  bilərik.  Zamanın  görkəmli  alimləri  uşaq 
tərbiyəsindən danışarkən diqqəti həmişo f ө r d i у a n a ş m a  məsəlolorino eolb 
etmişlor. 
Fərdi  yanaşma  mühüm  psixoloji-pedaqoji  prinsipdir.  Həmin  prinsipə  görə, 
təlim-tərbiyə  işində  hər  bir  uşağın  fərdi  xiisusiyyotlori  zəruri  surətdo  nəzərə 
alınmalıdır. Tutaq ki, şagird fleqmatikdir. Müəllim ona sual vermişdir. Şagird isə 
dorsini yaxşı öyrənmişdir, lakin suala dərhal cavab verə bilmir: gözlərini harasa 
dikib  fikirləşir.  Bu  nə  ilə  əlaqədardır?  Temperament  haqqındakı  söhbotləri 
xatırlayaq: fleqmatik tempcramentli uşaqlar astagəldir. Bu cəhət öz əksini onlann 
idrak fəaliyyətində  do  tapır. Fleqmatiklər adətən  long  fikirləşirlər (təkrar edirik: 
«ləng  fikirloşmək»  heç  də  «pis  fıkirləşmək»  demək  deyildir.  Moktobdo  biz 
özünün yüksək ağlı ilə fərqlənən çoxlu fleqmatik şagirdə rast gəlirik). Gəlin indi 
də dərsdə yaranmış yuxandakı situasiyanı nozərdən kcçirək. Müollim sual verib, 
fleqmatik  şagird  cavab  vermir.  digər  şagirdlər  isə  «mən  deyim»,  -  deyə  əl 
qaldınrlar.  Belo  hallarda  müəllim  nə  etməlidir?  Təcrübəsiz  müəllim  fleqmatik 
şagirdi dərhal danlayır, onu «dərsini oxumamaqda» toqsirləndirir. sualın cavabını 
başqa şagirdlərdən soruşur. Bu, psixoloji baxımdan kobud səhvdir. Belo hallar bir 
песо dəfə təkrar olunduqda, tədricən fleqmatik şagirdin müəllimə, təlimə, özünə 
münasiboti dəyişir... Təcrübəli müəllim iso belə şagirdə fkkirləşmək imkanı verir. 
O, «Faiq dərsini yaxşı öyrənib. Suala özü cavab verəcək» - deyə ol 
498 
qaldıran  şagirdləri  sakitləşdirir, 
köməkçi suallarla fleqmatik şagirdə kömək 
edir.  О  da  suala  ətraflı  cavab  verir.  Bu  о 
demokdir ki, tocrübəsiz  müəllim fleqmatik 
şagirdə  fordi  yanaşa  bilmədi,  halbuki 
təcrübəli  müəllim  onun  temperament 
xüsusiyyətlərini  nəzərə  aldı  və  şagirdə 
fərdi yanaşdı. 
Fərdi yanaşmadan hom tolim, hom də tərbiyə işindo geniş istifado olunur. 
Tərbiyə  işində  fordi  yanaşma  iki  cəhətdən  xüsusilə  vacibdir.  Birincisi,  biz 
uşağa  fordi  yanaşmaqla  onun özünəməxsus  xüsusiyyotlərə  malik  olan şoxsiyyət 
kimi  inkişaf  etməsi  üçün  psixoloji  cəhətdən  əlverişli  şorait  yaradınq.  İkincisi, 
uşağm fərdi xüsusiyyətlərini nozərə almadan ona göstərilon pedaqoji təsir adətən 
istənilən  nəticəni  vermir.  Müəyyən  edilmişdir  ki,  pedaqoji  təsir  həmişə  uşağın 
psixoloji xiisusiyyotlori ilə şərtlənir. Bu о demokdir ki, pedaqoji tosirin xarakteri 
vo somorosi tokco onu obyektiv xiisusiyyotlori ilo deyil,  hom do uşağın homin 
tosiri  песо  qavraması  (qobul  etmosi)  ilo  miioyyon  olunur.  Xahiş,  torif, 
cozalandirma  vo  s.-nin  bütün  uşaqlara  eyni  səviyyədə  təsir  etməməsini  do, 
birinci növbodə, mohz bununla izah etmok lazımdır. 
Torbiyə  işində  fordi  yanaşmanın  mahiyyoti  ondan  ibarotdir  ki,  torbiyonin 
iimumi məqsodləri nəinki uşaqlann yaş vo cinsi xiisu-siyyotlorino, hom do fordi 
xüsusiyyətlərinə  müvafıq  olaraq  kon-kretləşdirilir.  Təcrübə  göstərir  ki,  tərbiyə 
işində  uşaqlann  fordi  xiisusiyyotlori  nəzərə  alınmadıqda  və  ya  düzgün  nəzərə 
alınmadıq-da, hotta ən somoroli təsir vasitələri belə öz əhəmiyyətini itirir. 
Təlim  işində  do  fərdi  yanaşma  zəruridir.  Son  zamanlar  pedaqoji 
psixologiyada  bu  cəhəti  ifadə  etmək  üçün  xüsusi  termindon  - « t ə l i m i n  
f o r d i l ə ş d i r i l m ə s i »  termi-nindən istifado olunur. 
Təlimin  fərdiləşdirilməsi  no  demokdir?  Proqram  materialını  şagirdlorin 
hamısı eyni dorəcədə mənimsəməlidir. Bəs, bu mühüm vəzifəni sinifdo müxtəlif 
şagirdlərlə  iş  şəraitində  песо  yerino  yetir-mək  olar?  Hər  şeydən  əvvəl, 
«müxtəlif»  sözünə  diqqət  yetirək.  Doğrudan  da,  hər  bir  sinif  inkişaf,  hazırlıq, 
mənimsəmə  səviyyəsi  müxtəlif  olan  şagirdlərdən  ibarotdir.  Onlar  özlərinin 
təlimə münasibəti, diqqət vo ya hafizənin xiisusiyyotlori, maraqlan və s. ilo də 
bir-birindən  forqlənirlər.  Bu  şəraitdə  müollimlər  bir  çox  hallarda  orta  xətt 
seçirlor  onlar  dərsdə  bütün  didaktik  məsəlolərin  həllində  bir  növ  orta  şagirdi 
nəzərdə  tuturlar.  Həmin  müəllimlər  belə  güman  edirlər  ki,  bu  yolla  həm 
«güclü»,  həm  «orta»,  hom  di  «zəif»  şagirdlər  dərsi  asan  başa  düşə  bilərlər. 
Halbuki bclo olduqda, «güclü» şagirdlorin inkişafı süni surətdə ləngidilir, «zoil 
şagirdlər  isə  xroniki  surətdə  tolimdə  geri  qalırlar.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  «orta 
şagird» anlayışı da qcyri-dəqiqdir. Axı, bu qrupa daxil edilən şagirdlərin özləri 
də əslındə müxtəlif xüsusiyyotləre malikdirlər. 
Təlimin  fərdiləşdirilməsi  prinsipi  «orta  şagirdi»  dcyil,  şagirdlərin  hamısını 
və hər birini nəzoro almağı tolob edir. 
H u  
zaman sinifdə frontal iş fərdi işlə üzvü 
surotdə  əlaqələndirılıı  tolim  prosesində  hor  bir  şagirdin  fərdi  xüsusiyyətlori 
nəzərə  alımı  yəni  fərdi  tapşırığın  çətinlik  dərəcəsini  artırmaq,  şagirdl
. u ı  
kollcktiv  işo  cəlb  etmək,  əlavə  ədəbiyyat  vo  tapşırıqlar  venııok  yolu  ilə  təlim 
prosesi fərdiləşdirilir. 
Fərdi yanaşmanın bir-birilo qarşılıqlı olaqədə olan iki torəl vardır. Onlar: a) 
şəxsiyyətin fərdi xüsusiyyətlərinin tohlili vo b) təlim-tərbiyə işində psixoloji 
cohətdon diizgün no/oro alınması məsəloləri ilə bağlıdır. 
Uşaqların fərdi xüsusiyyotlorinin öyronilməsi üçün müxtəlü tədqiqat 
üsullarından - müşahido, ekspcriment vo s. istifado окинм Müəllim və 
tərbiyəçilor üçün uşaqları təbii şəraitdo - dərsdə, sintl yoldaşları ilə ünsiyyət 
prosesində, ictimai-faydalı əmokd# öyrənmok xüsusilo zoruridir. Uşaq 
şəxsiyyətinin bütün mühüı cəhətlərini əhatə edən psixoloji-pedaqoji 
xarakteristikalann onlaf üçün böyük əhomiyyəti vardır. Psixoloji-pedaqoji 

 
xarakteristikani adətən sinif rəhbəri tərtib edir və homin sinifdə dərs dcyen 
müəllimlərin hamısı ilo birlikdə onun müzakirosini təşkil cdır Pcdaqogikada buna 
p e d a q o j i   k o n s i l i u m  deyilir. 
Uşaqların  fərdi  xüsusiyyətlorini  tohlil  cdorkon  hanıı  məsələlərə  diqqət 
yetirmək lazımdır? Müollim şagirdlərin yaş-cin| xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla, 
onlann  həm  da  fordi  psixoloji  xüsusiyyətlorini-qabiliyyətlərini.  temperamentini. 
xaraktcrini  \  diqqotlə  öyrənməlidir.  Fordi  xüsusiyyotlorin  lormalaşmasıııı 
şortlondirən amillər xüsusilə ətraflı tədqiq olunmalıdır. yanaşma ancaq bu zaman 
səməroli ola bilər. 
 
 
 
 
 
500 
V HİSSƏ İNSAN İNSANLAR ARASINDA 
XVIII FƏSIL ÜNSİYYƏTİN 
PSİXOLOGİYASI 
 
1. Ünsiyyətin xüsusiyyətləri 
Hələ  qədim  zamanlardan  insanlara  məlum  idi  ki,  uşaqlann  çoxu  yctim 
evində  tez  ölür.  1760-cı  ildo  ispan  yepiskoplarından  biri  öz  gündəliyində 
yazmışdı:  «Yetim evindo uşaq kədorli olur və  onlann bir çoxu  kodor çəkdiyi 
üçün ölür». Çünki onların ünsiyyət tələbatı ödonilmir. 
XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  ovvollorində  -  dünyanın  müxtolif  ölkəlorindo 
xüsusi  və  dövlət  yctim  cvləri  şəbokəsinin  genişləndiyi  bir  şoraitdə  belə  faktlar 
diqqəti xüsusilə colb etmoyə başladı. Kiçikyaşlı yetim uşaqlar arasında, xüsusilə 
onlann həyatının ilk aylannda və ilindo, ölüm hadisəsi çox idi. Sag qalan uşaqlar 
isə  özlorinin  ümumi  fıziki  vo  psixi  inkişafına  görə  homyaşıdlanndan  kəskin 
surətdə  geri  qalırdılar:  3  yaşında  onlar,  demək  olar  ki,  danışmır,  tərbiyoçilorin 
sözünə baxmır, özlorini həddindən artıq passiv vo ya oksinə, aqressiv aparırdılar. 
İkinci dünya müharibəsi illərində isə belə hallar daha geniş miqyasda 
müsahidə olunurdu. R. Spitsin 1945-ci ildə nəşr olunmuş kitabında bir uşaq 
evində yaranmış dranıatik monzorə belə tosvir olunur: birinci iki ildə uşaqların 37 
faizi tələf olmuşdu. Sağ qalmış 21 uşaqdan on kiçiyi 2, böyüyü isə 4,1 yaşında 
idi. Onlardan 5 ın>fori hərokət ctməyi vo oturmağı bacarmırdı, ancaq 3 nəfori 
köməksiz otura bilirdi, 8 nəfori başqa adamların köməyilə, 5 nofori M müstoqil 
surotdo gəzə bilirdi, 12 uşaq özü qaşıqla xörək ycməyi, 20-si isə geyinməyi 
bacarmırdı. Onların hamısının nitqi ınkişaf ctmomişdi: 21 uşaqdan 6-sı tamaınilə 
danışmır, 12 nofəri |2-5 söz təloffüz cdir, yalnız bir nofəri cümlo qura bilirdi. 
Pediatrlara  və  uşaq  psixiatrlanna  da  belo  hallar  yaxşı  bolli  idi:  onlar 
müşahidə ctmişdilər ki, ana və atasından, bacı və 
501 qardaşlanndan ayrılıqda xəstəxanada müalicə olunan kiçikyaşlı uşaqlar 
fiziki və psixi cəhətdən normal inkişaf etmirlər. Bu faktların 
ümumiləşdirilməsi əsasında elmdə «qospitalizm» (fransızca hospital - 
xəstəxana demokdir) termini əmələ glmişılıı Q о s p i t a 1 i z m dedikdə, 
yetim uşaqlann, eləcə do anasındaıı. atasmdan və b. aynlıqda xəstəxanada 
mualicə edilən uşaqların fiziki və psixi inkişafında özünü göstərən 
xüsusiyyətlər nəzərde tutulur. 
Uşaqlarda  belə  xüsusiyyətlərin  əməlo  gəlmosini  no  ilo  izah  etmək  olar? 
Psixoloqlann böyük əksəriyyəti qospitalizm hadiso sinin tohlili əsasında praktik 
işçilərin  diqqətini  kiçik  uşaqların  fi/ıkı  vo  psixi  inkişafında  yaxın  adamlarla 
unsiyyətin roluna colb etmişlər. «Ünsiyyət defısiti» - adamlarla kontaktın azlığı 
və ya olmaması uşağın inkişafına dramatik surətdə mənfı təsir göstorir. 
Heyvanlar  arasında  böyümüş  uşaqlara  aid  faktlan  da  bura  əlavo  etmək 
lazımdır.  Bir  cəhəti  do  qeyd  edək:  insan  uzun  müddət  tok  qaldıqda  da  onun 
psixikasında köklü dəyişikliklər baş verir. 
K. Marks holo vaxtilə qeyd ctmişdir ki,  «fordin inkişafı onun bilavasitə və 
ya dolayısı ilə ünsiyyətdə olduğu bütün başqi fərdlərin inkişafı ilə şərtlənir». 
Ünsiyyət  nədir?  Həmin  sualı  aydınlaşdırmaq  üçün  biz  ünsiyyətə  tərif 
verməliyik.  Ünsiyyətin  isə  hamı  tərəfındən  cyni  dərəcədə  qəbul  edilən  ümumi 
tərifi  yoxdur.  Psixoloqlardan  birinin  hesablamasına  göro,  həlo  1969-cu  ilə 
qədərki dövrdə təkco ingilıs dilində olan ədəbiyyatda ünsiyyətin 96 tərifı məlum 
idi. 
Sovet psixologiyasinda da ünsiyyətə müxtəlif toriflor verilmişdi(_Qnlardan 
biri  ilə  tanış  olaq:  iki  və  daha  çox  adamın  münasibətləri  aydınlaşdırmaq  və 
ümumi  nəticə  əldə  etmel  məqsədilə  öz  səylərini  əlaqələndirməyə  və 
birləşdirməyə yönol dilmiş qarşılıqlı təsirinə ü n s i y y ə t  deyilir. Ünsiyyotm 
predmeti başqa  adamdan  ibarotdir. К. Marks  başqa  adamı  «ən bö»  yük sərvət» 
adlandırırdı.  O,  yazırdı  ki,  insan  homişə  «başqa  ins.m  kimi  ən  böyük  bir 
sərvətə...» toləbat hiss edir. Ünsiyyət təlobaU insan təlobatları içorisində xüsusi 
yer tutur. 
L.  S.  Vıqotski  ünsiyyət  tələbatına  uşağın  psixi  inkişafının  əsai  vo 
hərəkətverici qüvvosi kimi xüsusi əhəmiyyət verirdi. < >   göstorirdi ki, uşağın 
xarici aləmə, hotta ən sadə münasibəti d* başqa adama münasibət vasitəsilə oks 
olunur. 
Körpənin  һөг  bir  tələbatı  inkişaf  prosesindo  todricən  onun  üçün  başqa 
adama, insanla tomasa, onunla ünsiyyot tolob 

 
502 çevrilir. Ünsiyyət tələbatı sonrakı yaş dövrlərində də uşaq şoxsiyyətinin 
inkişafında mühüm rol oynayır. Yeniyetmə ictimai-oxlaqi münasibət normalannı 
ünsiyyot prosesindo monimsəyir. Yaşlılıq hissi və meylinin reallaşmasında da 
ünsiyyət sahəsi mühüm rol oynayır. 
İnsanlar nəyin namino ünsiyyətə  girirlər? Bu suala  cavab vcrmək üçün hər 
bir  konkret  halda  ünsiyyətin  motivlərini  psixoloji  baxımdan  ətraflı  təhlil  etmək 
lazımdır.  Biz  fəaliyyətin  motivlərini  öyrənərkən  bu  sahədo  özünü  göstərən 
ümumi  qanunauyğunluğa  diqqəti  cəlb  etmişdik:  fəaliyyətin  motivi  onun 
predmetino  uyğun  gəlir.  Ünsiyyət  do  belədir:  onun  motivləri  də  başqa  adamla 
əlaqə-dardır. Lakin bununla bclə xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ünsiyyətin 
motivləri  son  dərocə  mürəkkəb  xarakter  daşıyır.  İnsanın  təkcə  kiminlə  və  песо 
söhbət  etməsi  faktına  əsasən  ünsiyyətin  motivlori  haqqinda  fıkir  söyləmək 
birtərəfli olardı. 
Ünsiyyət  müxtəlif  vasitələrlə  həyata  keçirilir.  Onların  içorisində  nitq 
(mülahizə,  sual,  cavab,  replika  və  s.)  xüsusi  уег  tutur.  Ünsiyyətin 
e k s p r e s s i v - m i m i k   v a s i t o l ə r i   do  mühümdür:  təbəssüm, 
tors baxış, mimika, əl və bodonin ifadoli hərəkətləri, vokal mimikası - bunlardan 
һəг  birinin  ünsiyyət  prosesindo  öz  yeri  vardır.  Ünsiyyətin  ə ş y a v i -
h ə r ə k i   v a s i t o l ə r i n i n   do  rolunu  qeyd  etmok  lazımdır.  Onları 
aşağıdakı  kimi  qruplaşdırmaq  olar:  a)  ünsiyyət  məqsodilə  istifado  olunan 
lokomotor  vo  əşyavi  hərəkətlər,  eləcə  də  poza;  b)  başqa  adama  yaxınlaşma, 
ondan uzaqlaşma, noyi iso vermok və  ya  uzatmaq, onu özünə doğru çəkmək və 
ya özündən itoləmək və s; v) etiraz. 
Hor  bir  baxış  və  ya  təbəssüm  öz-özlüyündə  deyil,  ancaq  kommunikativ 
funksiya  daşıdıqda,  ünsiyyət  vasitəsinə  çevrilir.  Ekspressiv-mimik  jestlərlə 
əşyavi-hərəki jestlərin ünsiyyət prosesindo rolu da eyni deyildir. Təbəssüm, baxış 
və  s.  ünsiyyət  situasiyasına  müvafiq  olaraq  insanin  emosional  vəziyyotini  ifado 
edir.  Əşyavi-hərəki  jestlər  isə  mahiyyət  etibarilə  ünsiyyət  aktının  ayn-ayrı 
elcmentlorini  təsvir  edir.  Ozünün  bu  xüsusiyyətinə  görə  əşyavi-hərəki  jestlor 
insanlann bir-birilə qarşılıqlı tosiri prosesindo daha mühüm rol oynayır. 
Ən  ümumi  şəkildo  ünsiyyət  situasiyasının  iki  tipini  fərqləndirmək  olar. 
Onlara  b i r g ə   f ə a l i y y ə t d ə   ü   n   - s i y y ə t   v ə   ş o x s i  
( ş ə x s i y y o t o  m o x s u s )   ü n s i y y o t  d e y i l i r .  
503 
Unsiyyot  fəaliyyətlə  aynlmaz  vəhdətdir.  Adətən  fəaliyyəti  S-O;  ünsiyyəti 
iso S-S (subyekt-subyekt) - düsturu ilə təsvir etmişdik. 
Halbuki ünsiyyət fəaliyyətin - əтөк, təlim, oyun vo s. zəruri tərkib hissəsidir. 
Bu fəaliyyət sahələrinin һəг biri ancaq qarşılıqlı təsir şəraitində mümkündür: əgər 
fəaliyyət və ünsiyyətin vəhdətini nəzərə alsaq, S-O və S-S düsturları ilo 
kifayotlənə bilmorik Onlan qarşılıqlı əlaqədə aşağıdakı kimi 
s
 
^j' 
s  
о     ifadə edə bilərik. 
Birgə  fəaliyyət  şəraitində  insanlann  bir-birilo  ünsiyyoti  no  ilo  müəyyən 
olunur? Onun on başlıca xüsusiyyətləri hansılardır? 
Yuxarıdakı düstura diqqət yetirsək, bu suallara asanlıqla cavab verə bilərik. 
Birgə foaliyyot şəraitində ünsiyyət funksional xarakter kosb edir, yəni onun 
mövzusu  birgə  foaliyyotin  obyekti  ilo  müəyyən  olunur.  Bu  zaman  birgə 
fəaliyyəti  həyata  keçirmək  üçün  yolların  axtarılması  ünsiyyətin  əsas  məqsədini 
təşkil edir. 
Bir  sıra  hallarda  iso  insanlar  bir-birinə  birgə  foaliyyotin  obyekti  haqqında 
deyil,  һəг  hansı  bir  adam,  onun  münasibətləri  haqqında  informasiya  verirlər. 
Bəzon  adamın  özü  ünsiyyətin  mövzusuna  çevrilir:  o,  başqalarına  özü  haqqında 
danışır.  Adamların  şəxsiyyətlərarası  qarşılıqlı  münasibətlərə  aid  müxtolif 
hadisələri  öz  aralannda  müzakirə  etməsi  hallarına  da  az  tosadüf  olunmur.  Belə 
unsiyyətə   ş ə x s i   ü n s i y y ə t  deyilir. 
Şəxsi ünsiyyəti ən umumi şokildə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: 
s
2
 --- s
3 
S, 
Burada Sj - haqqında danışılan, 
S 2  
- danışan, 
S 3  
- məlunıat alan şəxsdir. 
Birgə fəaliyyətdə unsiyyət «situasiyanın obrazı» (birgo foaliyyot iştirakçılan 
arasında  «rolların»  funksional bölgüsü haqqındakı təsəvvürlər do bura daxildir) 
ilə  tənzim  olunur.  Halbuki  şəxsi  ünsiyyot  daha  çox  «müsahibin  obrazı»  ilə 
şərtlənir.  Şəxsi  ünsiyyətin  mövzusu  da,  forması  da,  birinci  növbədə,  mohz 
onunla müəyyən olunur. 
Unsiyyətin  baş  tutması  üçün  onun  mövzusu  müsahiblər  üçün  müəyyən 
əhəmiyyət  kəsb  etməlidir.  Başqa  sözlə,  şəxsi  unsiyyot  təkcə  informasiyanın 
(mövzunun) mozmunu ilə deyil, daha çox 
504 onun müsahiblər üçün əhəmiyyoti ilo 
müəyyən olunur. Bundan asılı olaraq eyni 
bir 
mövzu 
müxtolif 
formalarda 
(müzakirə,  təhlil  və  s.  kimi)  ifadə  oluna 
bilər. 
Şəxsi 
ünsiyyot 
adətən 
həmsöhbətlərin  bir-birinin  təfəkkür  torzi, 
dünyagörüşü,  daxili  aləmi  haqqındakı 
təsəwürləri  ilə  tənzim  olunur.  Eyni  bir 
ünsiyyət  şəraitində  eyni  bir  adamın  biri 
ilo zarafat etməsi, başqası ilo rəsmi tonda 
danışması məhz bununla bağlıdır. 
Şəxsi  ünsiyyətin  adətən  iki  səviyyəsini  fərqləndirirlər.  Birinci  səviyyədə 
ünsiyyət iki (və ya üç) adamın vasitəsiz toması kimi meydana çıxır və emosional 
xarakter  daşıyır.  Lakin  tədricən  emosional  ünsiyyət  şəraitində  adamlar  öz 
nöqteyi-nəzərlərini  izah  etməyə,  müdafıə  etməyə,  bir-birlərinin  fikirlərini, 
əməllərini  və  s.  müəyyən  mövqedən  qiymətlondirməyə  başlayırlar.  Bu,  şəxsi 

 
ünsiyyətin  ikinci  səviyyəsidir.  İnsanların  istər  bir-birini,  istərsə  də  özlərini  dərk 
ctməsində şəxsi ünsiyyətin ikinci səviyyəsi xüsusilə mühüm rol oynayır. 
Müasir  psixologiyada  ünsiyyətin  üç  tərəfıni  -  kommunikativ,  interaktiv  və 
perseptiv tərəflərini fərqləndirirlər. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir. 
Ü n s i y y ə t   i n f o r m a s i y a   m ü b a d i l o s i   k i m i .  
Ünsiyyət  prosesində  iştirak  edon  adamlardan  biri,  tutaq  ki,  A.  hor  hansi  bir 
məsolə  haqqinda  B-yo  infonnasiya  verir.  Birinci  adama  (A.-ya) 
k o m m u n i k a t o r ,   ikinciyo  (B.-yo)  iso  r e s i - p  i  e  n  t  deyilir. 
informasiya  nəzəriyyəsi  baxımından  bu  prosesi  sxematik  şəkildə  belo  ifado 
etmok  olar:  K-İ-R  (kommunikator  -informasiya  -  resipicnt).  Əgər  biz  məsələyə 
psixoloji  cohotdon  yanaşsaq,  birinci  növbədə,  qeyd  etmoliyik  ki,  bu  sxem 
unsiyyot prosesinin yalmz formal torofini  - informasiyanin песо verilməsini əks 
etdirir.  Halbuki  kibernetik  sistemlordon  forqli  olaraq  unsiyyot  prosesindo 
informasiya  nəinki  verilir,  həm  do  o,  unsiyyot  prosesinin  özündə  formalaşır, 
dəqiqləşir,  inkişaf  edir.  Bundan  başqa,  K-İ-R  sxcmində  kommunikatorla  (K) 
rcsipicntin  (R)  münasibəti  əslində  subyekt-obyekt  (S-O)  münasibəti  (biri 
məlumatı verir, digəri iso onu qəbul edir) kimi nəzərdə tutulur. Halbuki unsiyyot 
prosesindo  adamlar  subyekt  kimi  iştirak  edirlər.  (Bildiyimiz  kimi,  ünsiyyətin 
sxemi belədir: S-S). Bu о deməkdir ki, unsiyyot prosesi nəinki kommunikatorun, 
horn  də  resipientin  fəallığı  şəraitindo  baş  verir.  informasiya  mübadiləsi  onlann 
bir-birinə  münasibətilə  şərtlənir,  yəni  kommunikator  informasiya  ve-rərkən 
özünün məqsədini və ya motivlərini nəzərə almaqla yanaşı 
505 həm də resipientin məqsədini, motivlərini və s. nəzərə almalıdıı Nəinki 
kommunikator, həm də resipient üçün informasiyanın əhəmiyyəti də 
mühümdür. Psixoloji baxımdan bu olduqca maraqlı məsələdir: insanlar ünsiyyət 
prosesindo təkcə informasiya mübadiləsi ilə məhdudlaşmırlar, onlar həmin 
informasiya osasındi hom do ümumi noticə (məna) çıxarmağa səy göstərirlər. 
Bu iso yalnız belo bir şəraitdə mümkündür ki, informasiya sadəcə olaraq qəbul 
edilməsin, hom də başa düşülsün, dərk olunsun. 
Təsadüfı  deyildir  ki,  ünsnyyət  prosesindo  kommunikatoı  resipientə  təsir 
göstərdiyi kimi resipient do kommunikatora tosil göstərir. informasiya mübadiləsi 
prosesindo  onlann  arasıml.ı  yaranmış  münasibət  tipinin  özü  müəyyən  mənada 
doyişilir. 
Öz-özlüyündə  informasiyanm  iki  (təhrikedici  vo  təsbitcdici)  tipini 
fərqləndinnək olar. 
Təhrikedici informasiya əmr, məsləhət, xahiş formasında ifado olunur. Onlar 
resipientin  hor  hansı  bir  horokətini  müxtolif  formalarda  (təhriketmə, 
qadağanetmə vo s.) stimullaşdırmavı nəzərdə tuturlar. Təsbitedici informasiya isə 
molumat formasuul.ı meydana çıxır. 
i n f o r m a s i y a   q a r ş ı l ı q l ı   t o s i r   k i m i .   İnsanlar 
birgə  fəaliyyət  prosesindo  müxtəlif  formalarda  əlaqə  vo  münasibotloro  girir, 
oməkdaşlıq cdirlor. Qarşılıqlı təsir dcdikdə, bu cəhəti nəzərdə tuturlar. 
Hər  şeydən  əvvəl,  «qarşılıqlı»  sözünə  diqqət  yetirok.  Əgoı  tosir 
qarşılıqlıdırsa,  bu  о  demokdir  ki,  həmin  proscsdə  on  azı  ıkı  adam  bir-birilə 
ünsiyyətdədir:  onlar  nədə  isə  bir-birinə  könıok  ctmok,  nə  haqqındasa  məsləhət 
almaq,  dərdini  bölüşmok,  nədə  iso  razılığa  gəlmək  və  s.  üçün  bir-birlərinə 
müraciot edirlər. İki  misalla  tanış olaq: a) anasının  xoş sözlorino qulaq asa-asa 
uşaq gülüm sünür, mehriban-mchriban anasına baxır vo golib başını onun dizləri 
üstünə  qoyur;  b)  qonşu  otaqdan  səs  gəlir.  Uşaq  sosə  qulaq  asır  və  üzünü 
pəncərədəki  akvariuma  sarı  çevirir.  O,  diqqəÜİ  akvariumdakı  qızıl  balıqlara 
baxır... 
Birinci  halda  uşaq  hotta  bir  söz  deməsə  belo,  ünsiyyot  aktı  göi 
qabağındadır:  biri  danışır,  о  biri  isə  öz  hisslori  və  horəkotlorı  ıl.»  ona  cavab 
vcrir.  İkinci  halda  isə  biz  artıq  ünsiyyətdən  danışa  bilmərik;  o,  uşağın  idrak 
foaliyyoti ilə əvəz olunmuşdur. 
Qarşılıqlı tosir prosesindo söz, hiss və hərəkət özünoməxsui şəkildə birləşir. 
Bu zaman ünsiyyət birgo foaliyyotin təşkilifH xidmət edir. Təsadüfı deyildir ki, 
ünsiyyət tələbatı, insanlann bır- 
506 birinə söz demək tələbatı elə omok prosesinin özündə əmələ gəlmişdir. 
Ü n s i y y ə t   i n s a n l a r ı n   b i r - b i r i n i   q a v r a -
m a s ı   p r o s c s i   k i m i .   Ünsiyyət  prosesindo  insanlar  Ыг-birlərinə 
molumat  verərkən,  tosir  göstərərkən  hom  do  bir-birlərini  qavrayırlar.  Sosial 
persepsiya ünsiyyət prosesinin somoroli olmasinin başlıca şərtlərindən biridir. 
Ünsiyyətin  kommunikativ,  intcraktiv  vo  perseptiv  toroflori  bir-birilə 
vohdotdodir. Onlann birini о birisindon aynliqda tohlil etmok olmaz. 
Bununla  olaqodar  olaraq  biz  bir  cəhəti  dəqiqləşdirməliyik.  Golin,  ovvolco 
ünsiyyətin  tərifı  ilo  bir  do  tanış  olaq;  torifdo  ünsiyyət...  qarşılıqlı  tosir  prosesi 
kimi  xarakterizo  olunur.  Bu  iso  tosadiifi  deyildir:  qarşılıqlı  tosir  ünsiyyətin 
nüvəsini  təşkil  edir.  Ünsiyyotin  birinci  (informasiya  miibadilosi)  vo  üçüncü 
(insanlann bir-birini qavramasi) toroflori mohz buna xidmot edir. 
tnsanlar  K.  Marksın  göstərdiyi  kimi,  «...  Birgo  fəaliyyət  üçün  vo  öz 
fəaliyyətini  qarşılıqlı  mübadilə  etmok  üçün  miioyyon  surətdə  birləşmədən 
istehsal  edə  bilməzlər.  İstehsal  etmok  üçün  insanlar  miioyyon  əlaqə  və 
münasibətlərə  girirlər  vo  yalnız  bu  ictimai  əlaqə  və  münasibətlər  vasitəsilə 
onların  tobiətə  tosiri  mövcud  olur,  istehsal  mümkün  olun>.  Bclə  bir  əlaqə  və 
münasibət məhz ünsiyyət sayəsində yaranır. 
Məsələnin  belə  qoyuluşu  hom  də  ünsiyyətin  b  a  ş 
1  
ı  с  a  funksiyalarını 
aydınlaşdırmaq imkanı verir. Yuxarıdakı tərif əsasında onlardan ikisini xüsusilə 
qeyd etmək lazımdır: a) i n s a n l a n n  b i r g o  f  о  a  
1 
i  у  у  ə  t  i  
n   i   n   t ə ş k i l i   (torifdo  bu  funksiya  belo  xarakterizo  olunur:  «ümumi 
nəticə  əldə  ctmək  məqsodilə  səyləri  olaqələndinnək  və  birləşdirmək»);  b) 
ş ə x s i у   у   ə   t  
1 
о r a r a s ı   m ü n a s i b ə t
1
ə r i n   f o r -

 
m a l a ş m a s ı   v o   i n k i ş a f ı   (yəni  tərifdəki  sözlərlə  desək, 
«münasibətləri aydınlaşdırmaq moqsədilə qarşılıqlı təsir»). 
Psixologiyada  ünsiyyət  qarşılıqlı  tosir  prosesi  kimi  təhlil  olunarkən  onun 
ünsiyyətin digor toroflori ilə vəhdəti vacib prinsip kimi nəzərə alınır. 
 
 
 
507  2.  Ünsiyyət,  insanların  qarşılıqlı 
təsiri və qarşılıqlı münasibətləri