Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 2. Qrupun aşaqı həddi haqqında 
 
Qrupun əmələ gəlməsi üçün, ən azı, iki adam arasında qarşılıq-lı münasibotin 
yaranması zəruridir. Bunu qrafık olaraq 51-ci şokildəki kimi təsvir etmək olar. 
AB  tipli  münasibət  müəyyən  motivlərlə  bağlt  olub  psixoloji  baxımdan 
miixtolif  səviyyəlordə  təzahür  cdə  bilir.  Lakin,  aydın  məsələdir  ki,  о  on  yaxşı 
halda  ikitorəfli  münasibot  kimi  mcydana  çıxır  və  fonnalaşır.  Bu  cahoti  nəzərə 
alaraq  bozi  müolliflor  (mosolon,  Y.  Şcpanski)  belo  hesab  edirlər  ki,  qrupun 
yaranması  üçün  A-nın  yalnız  B-yə  deyil,  hom  do  S-yə,  о  cümlodon  В.  ilo  S. 
arasındakı  şəxsi  rabitələrə  münasibət  bosloməsi  zonıridir.  Belo  hır  çoxcəhətli 
münasibot  yalnız  üçiincü  adamın  iştirakı  ilə  yarana  bilir.  Bu  mənada  da  homin 
miiolliflorin fikrincə, qrupun on 'aşagı həddi üç nofərdən ibarotdir (şəkil 52). 
Sovet  psixologiyasında  də  bəzi  müəlliflər  (K. 
E.  Danilin,  A.  U.  Xaraş  və  b.)  iki  nəfori  -  diadları 
qrup hesab etmirlər. Onların fikrincə, diadlarda 
adamlar  arasında  ancaq  xalis  cmosional  təmas 
mümkündür.  Bu,  genctik  cəhətdon  ünsiyyətin 
ilk  formasıdır.  Foaliyyot  prosesindo  əmələ  golən 
konfliktlər iki nofəıiik qruplarda prinsip etibarilo həll 
oluna  bilmoz,  çünki  diad  şəraitində  belə  konfliktlor 
xalis şəxsiyyətlərarası konflikt xaraktcri kosb edir. Üç 
nofərlik  qruplarda  isə  qarşılıqlı  münasibətlor  bu 
cohətdən 
forqlən- 
519 məyə başlayır. Üçüncü adamın iştirakı ilo 
qrupda yenı mövqe-mü-şahidoçi mövqeyi 
yaranır. Onun iştirakı ilə iki adamın- A. və B.-nin münasibətləri vasitəli 
münasibət kimi formalaşır. 
Üç  adam  ünsiyyətə  girdikdə,  onların  qarşılıqlı  münasibətləri  də 
mürəkkəbləşir. Bu baxımdan üç nəfəri qrupun aşağı həddi hesab edən müəlliflərlə 
bir çox psixoloqlar razılaşırlar. Lakin həmin məsələnin tam həll edildiyini dcmək 
olmaz. 
Üçnəfərlik  qrupda  özünoməxsus  münasibot  şəbəkəsinin  yaranması 
qanunauyğun  haldır.  Lakin  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  qrupu  yalnız 
şəxsiyyətlərarası  münasibətlərin  xarakterinə  görə  sociyyələndinnok  birtərəfli 
olardı.  Qrup  homişə  müəyyən  nəzarət  formasının,  fəaliyyət  nümunəsinin, 
sərvətlərin  (simvol,  ideya,  maddi  şeylər  və  s.)  və  qrup  mənsubiyyəti  («Biz») 
hissinin  olmasını  nəzərdə  tutur.  Bürün  bu  xüsusiyyətlor,  sadə  formada  olsa  da, 
diadlarda  özünü  göstərir.  Məhz  buna  görə  də  sosial  psixologiyada  uzun  müddət 
diadlar qrup kimi nəzərdən kcçirilmişdir. 
•** ------------------------ ->-B 
A 
Şokil 51. İki noforlik qrupda 
şəxsıyyətlərarası münasibətlər 
Şəkil  52.  Üç  nəfərlik  qrupda 
şəxsiyyotlorarası münasibetlər 

 
labarator 
qcyri-
mütəşəkkil 
mütoşə/kil 
formalaşan 
kiçik 
Diadlar, yoxsa üç nəfərlik qruplar? Müasir sosial psixologiyada bu sual daha 
çox  diqqəti  colb  edir.  Sualın  həlli  nəinki  qrupun  aşağı  həddinin,  hom  do  onun 
optimal  miqdarının  dəqiq  müəyyən  cdilməsi  neqteyi-nəzərindən  böyük  praktik 
əhomiyyətə malikdir. 
 
§ 3. Qrupların təsnifatı 
 
Sosial psixologiyada qrup I arm müxtəlif təsnifatı məlumdur. Bəzən qrupları 
tosnif  edərkən  adətən  onlann  «qeyri-müəyyən  vo  ixtiyari»  xarakteristikalarına 
istinad  edirlər.  Məsələn,  Amerika  sosial  psixoloqları  qruplan  onların  mədoni 
inkişaf  səviyyəsi,  strukturunun  tipi,  əsas  rabitə  tipi,  qrupun  foaliyyot  göstərdiyi 
müddət  və  s.  kimi  prinsiplərə  əsasən  təsnif  cdirlər.  Həmin  prinsiplərin  hamısı 
üçün  ümumi  cəhət  bundan  ibarotdir  ki,  onlar  nəinki  məhdud  psixoloji  xarakter 
daşıyır,  hom  do,  on  başlıcası,  qrupların  ictimai  münasibətlər  sistemindo  yerini 
qəsdən  nəzərə  almırlar.  Əslində  iso  sosial  qruplann  i c t i m a i  
m i i n a s i - b o t l o r   s i s t e m i n d o   y e r i n i   d ü z g ü n  
m ü ə y - y ə n   e t m ə k   ü ç ü n   hər  hansı  birtərəfli  psixoloji  prinsipləri 
deyil,qrupların  s o s i o l o j i   t ə s n i f i   p r i n s i p l ə r i n i   əsas 
götürmək lazımdır. Qruplar bu baxımdan 53-cü şəkildəki kimi tosnif olunur. 
Müvafiq təsnifata əsasən sosial qruplan ayrı-ayrılıqda qısa xarakterizə edək. 
520 
Ş ə r t i   vəya  n o m i n a l   q r u p   dedikdə  bir-birilə  real  surətdə 
əlaqosi  olan,  lakin  müəyyən  bir  şorti  olamotə,  mosolon,  cins,  yaş  və  ya  peşə 
elementino görə tədqiqatçı tərəfındən ayırd edilon adamlar kateqoriyası nəzərdə 
tutulur. Mosolon, cinsi əlamətə görə qadınlar, yaş əlamətlərinə görə yeniyetmələr, 
peşə əlamətlərino görə şoferlər şərti qrupa aid edilə bilərlər. 
Demoqrafiyada, statistikada və s.-də şərti qrup anlayışmdan geniş istifado 
olunur. Mosələyə sosial-psixoloji baxımdan yanaşar-kən bir cəhət diqqəti 
xüsusilə colb edir: bu qruplar müəyyən clemcntlorinə görə şərti xarakter daşıyır, 
lakin onlann aynca qrup kimi ayırd cdilməsi sosial-psixoloji planda tamamilo 
zəruridir. Həmin fikri əsaslandırmaq üçün müəyyən psixoloji faktlan xatırlatmaq 
kifayətdir: şərti qrupa daxil olan adamlar adətən bir-birlorini tanımırlar. Lakin 
onlann bir qismi müəyyən hoyati situasiyalarda bir-biri ilə rastlaşır və ünsiyyəto 
girmək imkanı əldə edirlər. Bu zaman onlar, lazım gəldikdə, bir-birlərinə güzoştə 
gedir, kömək edir və ya bir-birlərini müdafıo cdirlər. Qadınlann qadınları və ya 
şoferlərin şoferləri müdafiə etməsi hər kəsə öz təcrübəsindən bəllidir. Bu о 
deməkdir ki, şərti qrupa daxil olan adamlar bir-birlərini real surotdə tanımasalar 
da, özlərini faktik olaraq mənsub olduqları qrupla eyniləşdirirlər vo sosial-
psixoloji idcntifikasiyanın bütün bu xüsusiyyətləri onlann mənlik şüurunda əks 
olunur. 
Sosial-psixologiyada  real  qruplann  öyrənilməsino  xüsusi  diqqot  yetirilir. 
Real  qruplann  iki  növünü  -  r e a l l a b o r a t o r  
q r u p l a n   
v ə r e a l   t ə b i i   q r u p l a r ı  fərqləndirirlər. 
qruplar 
Şorti 
kollektivlər 
Şəkil 
53. 
Sosial qruplann təsnifatı 
(Q
.M
.Andrcyevaya göro) 
521 
Hər  hansı  bir  tosadüf  əsasında  yaradılan 
laborator  qruplar  mahiyyot  etibarilə  diffuz 
qruplar kimi meydana çıxırlar. Mohz buna görə 
do 
psixologiyada 
real 
təbii 
qrupların 
öyrənilməsinə  daha  böyük  əhəmiyyət  vcrilir. 
Tobii real qrupların kiçik və böyükq ruplar 
olmaq üzrə iki növü məlumdur.  ___________  
ff«kıçik qrup» və «boyuk qrup>T anlayışlannda «kiçik» və «b»yük» sözlərinin 
müəyyən  evristik  əhəmiyyəti  vardır.  Onlar  qrupun  kəmiyyət  xarakteristikalarını 
əks  etdirirlər.  Böyük  və  kiçik  qruplar  bir-birindən  nəinki  kəmiyyət,  həm  də 
keyfiyyot baxımından fərqləndirilir. Məmin qrupların sosial-psixoloji tohlili üçün 
bu sonuncıı cohət daha çox əhəmiyyətlidir. 
B ö y ü k  q r u p l a r  bütövlükdə comiyyət (ölkə) miqya-sında mövcud 
olan  adamların  məcmusudur:  siniflor,  sosial  təbəqolor,  peşə  qrupları,  etnik 
birliklər  (millət,  xalq,  qobilə),  yaş  qrupları  (gənclər,  təqaüdçülər  və  s.)  böyük 
qruplara  misal  ola  bilər.  Fərdlərin  böyük  qruplara  mənsubiyyəti  müəyyən 
obyektiv ola-motlər əsasında təyin olunur. 
Eyni  bir  müəssisə  işçilorini,  istehsal  birliklorini  vo  ərazi  birliklərini  (bir 
kəndin,  bir  şəhərin,  rayonun  əhalisini)  sosiologiyada  orta  vo  ya  lokal  qruplar 
adlandırırlar.  Lakin  özünün  strukturuna  göro  o r t a   q r u p l a r ı n  
b ö y ü k   q r u p l a - r  a  əsasən  uyğun  gəldiyini  nəzərə  alaraq,  sosial 
psixologiyada onlan xüsusi olaraq ayırd etmirlər. 
Böyük  vo  orta  qruplar  kiçik  qruplardan  təkcə  üzvlərinin  sayına  göro  deyil, 
hom  də  münasibotlər  şəbəkəsinin  xaraktcrinə  görə  fərqlənirlər.  K i ç i k  
q r u p l a r ı n  üzvləri nəinki bir-birilə müxtəlif formalarda gündəlik ünsiyyət 
və rabitəyə girir, bir-biri haqqinda müəyyən təsəvvürə malik olur, hom do onlann 
arasında  miioyyon  qcyri-rosmi  münasibotlor  formalaşır.  Başqa  sözlə,  onlar 
kontakt  (təmasda  ola  ı)  qruplar  kimi  təşokkül  tapıb  inkişaf  edirlər.  Bu 
xüsusiyyətlərdon heç biri böyük qruplar üçün səciyyəvi deyildir. 
Böyük vo orta qruplar səviyyəsində bütün məsələləri qrup üzvlərinin hor biri 
ilo  bilavasitə  rabitə  yaratmaq  yolu  ilo  holl  etmək  və  onların  davranışına  şəxsi 
münasibətlər əsasında nozarot etmok əslindo mümkün deyildir. Böyük qruplarda 

 
üzvlərin  miqdarının  həddon  artıq  artması  ilo  olaqədar  olaraq  onlann  arasında 
qarşılıqlı  anlaşma  kütləvi  infonnasiya  və  tobliğat  vasitolorinin  (mətbuat,  radio, 
televizor),  sirkulyar  məktııblann,  direktiv  sənədlərin,  böyük  iclasların  və  s. 
köməyi ilo yaranır. Münasibətlər daha çox vasitəli 
522 vo formal xarakter kəsb edir. Böyük və orta qrupların rohborləri onun bütün 
üzvlori ilə bilavasitə rabitəyə ginnək imkanına malik olmur, bu zəmində do 
onunla qrupun üzvləri arasında subordina-siya prinsiplərini zəruri surətdə ehtiva 
cdən müxtolif morholə, vəsilə və sədlər yaranır. 
Böyük  vo  orta  sosial  qruplarda  insanlann  münasibətləri  rosmi  ictimai 
münasibətlərlo tonzim olunur. 
Kiçik  qruplar  olduqca  müxtəlifdir:  ailo,  fəhlə  briqadasi,  pambıqçı  qızlar 
manqası, tolobo qrupu, bir sinfın şagirdləri vo s. kiçik qruplara misal ola bilor. 
Laborator  qruplar  da  əslində  kiçik  qruplardir.  Lakin  onlar  tobii  deyil,  siini 
qruplar olduğuna görə adətən kiçik tobii qruplar sırasında nəzərdən keçirilmir. T-
qruplar da laborator qruplar kimi kiçik qrupun özünəməxsus növüdür. 
Kiçik  qrupun  üzvləri  vahid  fəaliyyət  çərçivəsində  birləşir  və  bir-birilo 
bilavasitə  şəxsi  ünsiyyətə  girirlər  ki,  bu  da  onun  spcsifik  əlaməti  hesab  olunur. 
Hor  bir  kiçik  qrupun  strukturu,  bir  torofdon,  onun  fəaliyyət  göstərdiyi  sosial 
mühitin  təsirləri,  digor  torofdon,  qrupdaxili  şəxsiyyətlərarası  münasibətlərin 
xarakteri ilə şərtlənir. 
Kiçik qruplann 50-don artıq təsnifatı məlumdur. Onlardan aşağıdakılar daha 
çox xarakterikdir. 
Kiçik  qrupları  formal  və  qeyri-fonnal  qruplara  bölürlər.  Formal  qrupda 
münasibotlər  inzibati-hüquqi  yolla  miioyyon  olunur  və  tonzim  edilir.  Qeyri-
formal  qruplar  isə  ünsiyyət  prosesindo  tobii  yolla  təşokkül  edir:  onun  strııkturu 
inzibati-hüquqi  qaydalarla  tənzim  edilmir.  Fonrıal  kiçik  qrupun  üzvləri  arasında 
da  todricən  qeyri-formal  münasibətlər  yaranır:  bu  zaman  formal  kiçik  qrupun 
müvəffəqiyyətlə  fəaliyyət  göstənnosi  bir  çox  cəhotdən  onun  formal  və  qeyri-
formal strukturlarının bir-birinə uyğun gəlməsin-dən asılıdır. 
1942-ci  ildə  referent  qrup  fenomeni  müəyyən  cdilmişdir.  Kiçik  təlobo 
qruplarını  eksperimental  surətdə  öyrənərkən  Amerika  psixoloqu  Q.  Haymcnin 
diqqətini bclə bir cəhət cəlb etdi ki, qrupun miioyyon üzvləri monsub olduqları 
qrupun  deyil,  başqa  bir  qrupun  normalannı  qobul  edir  və  öz  davranışlarında 
onlara  əsaslanırlar.  O,  bu  maraqlı  faktlar  əsasında  kiçik  qrııpların  iki  növünü 
fərqlondirməyi,  birinci  qrupu  ü z v l ü k   q r u p u ,   ikinci  qrupu  iso 
r e f e r e n t   q r u p   adlandırmağı  toklif  etdi.  Sonralar  homin  faktlar  başqa 
psixoloqlar tərəfındən do tosdiq olundu. 
Miiasir sosial psixologiyada referent qrup anlayışı müxtəlif 
523 eksperimental faktlar əsasında daha da dəqiqləşmiş vo nisbətee 
j 
geniş məna kəsb etmişdir. 
Uzvlük vo referent qruplann fərqləndirilmosi bo/i saholorde, xüsusilə hüquq 
pozğunluğunun öyronilmosı sahosindo toil tədqiqatlar üçün olduqca maraqlı 
perspektivlər açır. Fikrimizi bil misal osasında aydınlaşdıraq: şagird A. VII sinifdə 
oxuyur. I akin ı birdən-birə üzvü olduğu sinif kollektivinin nonnalanna deyil, daha 
çox hələ üzvü olmadığı hər hansi bir təsadüfı küço qrupunım normalarına əmol 
etməyo başlayır. Onun üzvlori kimi geyinmə saç saxlamağa, bəzənməyə, spesifık 
sözlor vo ifadələr işlotməye hərəkotlər etməyə başlayır vo s. Bu onun üçün 
referent qrup hesab olunur. A.-nın davranışını izah etmək üçün belo bir suala 
cavab vennok lazımdır ki, nə üçün birinci qrup onun üçün əhəmiyyətini itirmiş, 
ikinci qrup isə xüsusi qrup əhəmiyyoti kosb ctmişdir, Üzvlük vo referent qrup 
anlayışları bu baxımdan maraqlıdır. 
Üzvlük  qrupu  elo  qrupa  deyilir  ki,  ford  öz-özlüyündo  onun  yalnız 
iştirakçısıdır. Bu monada da üzvlük qrupuııu bozon iştirak qrupu da adlandırırlar. 
Üzvlük qruplan kiçik qruplann nisbətən geniş tosadüf edilon növüdür. Sosial-
psixoloji  tədqiqatlar  göstərir  ki,  əlverişli  şəraitdl  üzvlük  qrupu  referent  qrupa 
çevrilə bilər. 
Referent qrup dedikdə elo real və ya xəyali qrııp nəzərde tutulur ki, ford onun 
standartlannı  qobul  edir,  sosial  hadisəlori,  özünün  və  başqalarının  omollorini 
qiymotlondirorkon  onun  norma  vo  sərvətlərindon  ctalonlar  sistemi  kimi  istifado 
cdir,  onlan  özüniin  ş.)\si  məqsod  vo  davranış  normalarının  mənboyi  hesab  edir. 
Ford  öz davranışında referent qrupun onun hərəkətlərinə verdiyi  vo verl bilocoyi 
qiymotləri adəton nəzərə alır. 
Referent  qrupun  növlori  içərisindo  r e f e r e n t   in  ü  q  a  -y i s o  
q r u p l a r ı   v o   n o r m a t i v   r e f c r e t   q r u p -
1 
a  r  xüsusi  yer 
tutur.  Birinci  halda  insan  bütün  sosial  hadisolorl  referent  qnıpun  normalan  ilə 
müqayisə  edorok qiymotlondirir. Bu  zaman qrupun normalan  əslində  onun  üçün 
özünomoxsus ctalont çevrilir. Bir çox müolliflor bu cəhəti nəzəro alaraq referent 
qruplan  hom  d o e t a l o n   q r u p   kimi  tohlil  edirlor.  ikinci  halda  iso  insan 
qrupun normalarina öz normalan kimi qobul cdir vo onlara uyğun surotdo horokot 
edir.  Qrup  öz  üzvlərinin  horokotlərinl  qiymotlondirorkon  do  adətən  bu  cəhəti 
nəzəro alır. 
Referent  qnıpun  müqayisə  vo  normativ  funksiyalanni  bir-'  birindon  tocrid 
ctmok  olmaz.  Psixoloqlann  tədqiqatlan  göstorir  ki,  referent  miiqayiso  qruplan 
üçün eyni zamanda sorvot momcnti, 
524 normativ qruplar üçün iso miiqayiso momenti sociyyovidir. Bu monada 
referent qrupun iki miixtolif funksiyast: nonnativ vo miiqayiso funksiyalan 
arasmda dorin daxili əlaqə vardir. 
Əksər  hallarda  şəxsiyyotin  bir  referent  qrupu  olur.  Psixoloji  tədqiqatlar 
göstərir ki, onun iki vo daha çox referent qrupa malik olmasi da mümkündür. Belo 
hallarda insan öz davranış, roftar vo foaliyyotindo adoton hor iki vo ya üç referent 
qrupun  norma  vo  standardarını  nozorə  almağa  çalışsa  da,  buna  çox  vaxt  nail  ola 
bilmir.  Şəxsiyyətin  iki  (vo  ya  üç)  miixtolif  referent  qrupun  mo-nafeyini 

 
uzlaşdırmaq  cohdlərinin  müvəffəqiyyətsizliyə  uğraması  onun  davranışında 
müəyyən ziddiyyətlor şəklində təzahür edir. 
Sosial  qruplar  özlorinin  inkişaf  soviyyosi  ilə  bir-birindon  köklü  surətdə 
fərqlənirlər.  Nozərdon  kcçirdiyimiz  təsnifat  bu  cəhəti  bütün  aydınlığı  ilə  əks 
etdirmək  imkanı  vermir.  Halbuki  qruplann  ictimai  münasibətlər  sistcmindəki 
yerini  düzgün  müəyyən  etmək  üçün  onlann  inkişaf  səviyyəsi  mosoləsinə  xüsusi 
diqqət yetirilməlidir. Bu iso qruplann psixologiyasınm və ya tipoloji təsnifatının 
işlənməsini tələb edir. 
İnkişaf  etmiş  qrupun  on  yüksək  fonnası  kollektivdir.  К  о 
11 
с  к  t  i  v  i  n 
sosial-psixoloji  todqiqi  sovet  sosial  psixo-logiyasının  ən  aktual  problemi 
olmuşdur. 
H o r  b i r  k o l l e k t i v  q  r u p  h e s a b  o l u n u r .   Н о г  
b i r  q r u p   i s o   k o l l e k t i v  d e y i l d i r .  
Kollektiv  comiyyotin  bir  hissosi  olan,  birgo  foaliyyotin  iimumi 
moqsodlorino  tabc  olan  insan  qrupudur.  Qrup  adamlan  yalntz  cəmiyyot  üçün 
tamamilə  faydah  foaliyyot  vozifələri  ətrafında  birləşdirəndə  kollektiv  kimi 
formalaşır. 
Əmək,  uşaq,  hərbi,  idman  və  b.  kollcktivləri  fərqləndirirlor.  Tədris 
müəssisolərində  pedaqoji  kollektivi  və  şagird  kollektivini  fərqləndirirlər. 
Onlardan  hor  birinin  özünomoxsus  xüsusiyyətləri  vardır.  Kollcktivlər  eyni 
zamanda özlərinin inkişaf soviyyosi etibarilo bir-birlərindən fərqlonirlər. 
Psixoloji  tədqiqatlar  göstordi  ki.  müəllim  sosiometrik  üsullartn  köməyi  ilo 
sinif kollcktivində şəxsiyyətlorarası münasibotlor sistemini daha  yaxsı müoyyən 
cdə bilər. 
Sosiometriyada  insanın  statusunu  (şoxsiyyotlərarası  mü-nasibətlər 
sistemindəki  mövqeyini)  ifadə  etmək  üçün  xüsusi  tcrmindən  istifado  edirlor. 
Onlann  içərisində  «təcrid  olunmuş  uşaqlar»  diqqəti  daha  çox  colb  edir. 
Sosiome'rik  locrubolordo  bozon  biz  elə  şagirdlərə  rast  golirik  ki,  sinifdə  heç 
kos onlarla oturmaq vo ya kinoya getmək istəmir. Belə uşaqlara təcrid olun- 
525 muş uşaqlar deyilir. Sinifdə bclə uşaqların voziyyotini təsəvvür etmək 
çətin deyil: ogor heç kos bu və ya digər şagirdlo otunnaq, oynamaq, kinoya 
getmok istəmirsə, deməli, sinif şəraitində oııım ünsiyyot tələbatı təmin 
edilmir. Təsadüfi deyildir ki, belo uşaql.n özlorinin bu mühüm toləbatlarını 
təmin etmək üçün ya başqi siniflərdə oxuyan uşaqlarla yoldaşlıq edir, ya da bir 
çox hallaı küçədə müxtəlif qruplara qoşulur, hotta bəzən kiminsə təhriki ilo 
ağır cinayətlor edirlər. Mohz buna görə də təcrid olunmuş uşaqlara etinasız 
yanaşmaq olmaz. 
Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, tərbiyə işi yüksək olan şagml kollektivində 
təcrid  olunnıuş  uşaqlara  əslində  təsadüt"  olunnun  Sinifdo  belo  uşaqlara  təsadüf 
olunursa. müollim ondan özü üçüfl düzgün pedaqoji nəticə çıxarmalıdır: deməli, 
o,  tərbiyə  işində  node  iso  səhvə  yol  vermişdir.  Homin  səhvi  tapmaq,  aradan 
qaldırmaq vo uşağın sinif kollektivindo öz yerini tutmasına, min bir telle onunla 
bağlanmasma nail olmaq lazımdır. 
Sinifdə  şəxsiyyətlərarası  münasibətləri  təhlil  edərkən  onlarıu  no  dərocədə 
qarşılıqlı  olub-olmamasına  diqqət  yetirilməlidıı  Tutaq  ki,  Momməd  Rasimlo, 
Rasim  iso  Qasımla  oturmaq  istəyir.  Bu  о  demokdir  ki,  onlann  münasibətləri 
birtorofli  xarakter  daşıyır.  Əgər  Məmməd  Rasimlo,  Rasim  do  onunla  oturmaq 
istəyirso, bu artıq qarşılıqlı seçmodir. Sosiometriyada bclə münasibətləi «qarşılıqlı 
münasibot  omsalı»  ilo  ifadə  olunur.  Qarşıya  sual  çıxır:  Rasim  vo  Məmməd  nə 
üçün  bir-birilo  oturmaq  istəyirlər?  Bu  suala  cavab  vermək  üçün  scçmənin 
motivlərini  öyrənmok  vo  təhlil  etmək  lazımdır.  Sinifdə  şəxsiyyətlərarası 
münasibotlorin  xarak-terini  məzmun  baxımından  ancaq  bu  yolla  aydınlaşdırmaq 
olar. 
Şəxsiyyətlərarası münasibətləri ətraflı  öyrənmək üeün sosiometrik üsulları 
başqa üsullarla qarşılıqlı olaqədo qətbiq etmək, onların nəticəlorini başqa 
müşahidə və cksperimcnt materiallan ıl«« dəqiqloşdirmək lazımdır. Bununla 
əlaqədar olaraq bir cəhoti aynci| qeyd etmək zəruridir. 
Sovet 
psixologiyasinda 
r e f e r e n t o m e t r i y a  
adlanaıı 
eksperimental  üsul  işlənilmişdir.  Homin  üsul  iki  seriyada  tətbiq  olunur:  birinci 
seriyada şagirdlorə miioyyon kcyfıyyətlor (agıl. xeyirxahlıq, düzlük, səmimilik və 
s.) yazılmış voroqolor verilir. Onlar həmin keyfıyyotlər üzro bir-birlərini 4 bal (5, 
4, 
3, 
2) sistemi ilə qarşılıqlı surotdo qiymotlondirirlor. İkinci (osas) seriya iso bir 
neçə  gündən  sonra  keçirilir.  Şagirdlərə  aşağıdakı  molumat  verilü  «Bildiyimiz 
kimi,  siz  üç  gün  bundan  əvəol  müoyyon  kcyfiyyətldj  üzro  bir-birinizi  qarşılıqlı 
surətdə qiymotlondirmişdiniz. Çox 
526 güman ki, sizin hər biriniz hansı qiymotlər almağınızla maraq-lanırsınız. İndi 
mən sizi onlara tanış etmək istoyirəm». 
Vərəqolər  stolun  üzərino  düzülür.  Hər  bir  şagirdo  ancaq  üe  neferin  royi  ilə 
tanış olmaq imkanı verilir. 
İlk  baxışda  reterentometriya  bu  vo  ya  digər  dərocədo  SOSİomctriyaya 
bonzəyir.  Lakin  onların  arasında  mühüm  fərqlor  vardır.  Rcfcrcntometriyada 
seçmo  meyarları  ancaq  əhəmiyyətli  (referent)  şəxslər  dairəsinin  müəyyon 
edilməsini nəzərdo tutur. 
Şagirdə, tutaq ki, 40 nəfər qiymət verib. О iso ancaq üç notoım royi ilə tanış 
ola bilor. Kimin royi şagird üçün daha qiymətlidir? Referentometriya üsulu məhz 
bu  sualı  aydınlaşdırmaq  imkanı  verir.  Onun  nəticələri  bir  çox  hallarda  sinifdə 
sosiomctrik  üsulla  aparılmış  todqiqatın  nəticosinə  uyğun  gəlir,  bəzən  isə  uyğun 
gəlmir. Bir də görürsən ki, şagirdlor sosiometrik todqiqat zamanı az səs almış və 
ya heç səs almamış uşaqlann royi ilo daha çox maraqlamrlar. Bu, güroson nə ilə 
əlaqodardır?  Kollektivdaxili  şəxsiyyətlorarası  münasibotlor  hansı  amillərlo 
şortlonir? Qrupda  \o kollcktivdo şəxsiyyotlorarası  münasibətlər  песо  formalaşır? 
Təkco  sosiometrik  üsullarla  bu 
mühüm 
məsəloləri  aydınlaşdırmaq 
mümkündünnü? 
Sovet 
psixologiyasinda 
q r u p  
f ə a l l ı ğ ı n ı n  
s t r a -
t o m e t r i k   k o n s e p s i y a s ı   çərçivəsində  aparılan  eksperimental 
tədqiqatlar bu sualları otraflı aydınlaşdırmaq üçün şorait yaratdı. 

 
Sovet  psixoloqlarının  nozəri-metodoloji  vo  eksperimental  tədqiqatları 
göstordi ki, Qorb psixologiyasinda kiçik qrup adı ilo Оугөпиөп diflıız qruplarda 
şəxsiyyotlərarası  münasibətlər  vasitəsiz  xarakter  daşıyır.  Halbuki  kollcktivdo 
şoxsiyyətlərarası  müna-sibotlor  vasitəli  xarakter  kəsb  edir,  yəni  onlar  kollektiv 
üzvlorinın  birgo  foaliyyətinin  mozmunu  ilə  şortlənir.  Mohz  buna  göro  də  Qorb 
sosial psixologiyasi çorçivəsindo aparılmış todqiqatların noticolonni kollektivloro 
qotiyyon totbiq ctmok olmaz. Qarşıya nozorı-meiodoloji sual çıxırdı: kollektivin 
psixoloji əlamotləri hansılardır? 
Kollcktivdo  şəxsiyyətlərarası  münasibətlor  çoxsəviyyoli  struktura  malikdir. 
Onlan  ayrı-ayrılıqda  tohlil  etsok,  kollektivin  nüvosini  vo 
3 
layını  -  stratasını 
forqləndiro bilorik (Bax: şokil 54). Latınca stratum  - lay, təbəqo, qat demokdir. 
«Stratometrik kon-sepsiya» termini do homin sözdon əmələ golmişdir. 
Kollektivin ictimai-iqtisadi vo sosial-siyasi xarakteristikası onun morko/ı 
vosilosini. yoni n ü v о s i n i   (A) toşkil edir. 
527 
Kollektivin 
bütün 
psixoloji 
xarakteristikaları  onun  foaliyyotinin 
mozmu-nundan,  ictimai-iqtisadi  ve 
sosial-siyasi 
xarakteristikala-rından 
asüıdır. 
Psixoloji 
xüsu-siyyətlər 
sosial-tarixi  amillorlo  şərtlənir  və 
müəyyən 
olunur-lar 
- 
muddoa 
stratomctrik  konsepsiyanın  əsasını 
təşkil edir. 
Birinci  lay  (B  stratasi)  osas 
etibarilo psixoloji mahiyyot daşıyır vo 
aşağıdakı  para-metrlorlo  xarakterizo 
olunur:                Şəkil