Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 2. Ümumi 
V9 
xüsusi qabiliyyətlər 
 
Psixologiyada  qabiliyyətlərin  vahid  və  hamı  tərofındon  qəbul  edilən 
tipologiyası  holə  işlənilməmişdir.  Bu  məqsədlə  ауп-ауп  müəlliflor  müxtolif 
prinsiplərdən  istifadə  edirlər.  Qabiliyyətlorin  əsas  foaliyyət  sahəsinə  görə 
fərqləndirilməsi prinsipi onlann içərisində xüsusi yer tutur. Həmin prinsipə göro, 
məsələn, texnikı, pedaqoji, bədii qabiliyyətləri, clocə do onlann nisbəton konkrct 
fəaliyyət sahələri üzro növlərini (mühəndislik, riyazi, musiqi və s. qabiliyyətləri) 
fərqləndirirlər. 
Hor  bir  fəaliyyət  adətən  bir  neçə  qabiliyyətin  qarşılıqlı  əlaqəsi  sayəsində 
mümkün olıır. 6 №-li cədvəldən bunu aydın görmək olar. 
Əgər  ayn-ayn  foaliyyot  sahələri  üçün  zəruri  olan  qabiliyyətləri  müqayisə 
ctsək,  aydın  olar  ki,  hor  bir  fəaliyyət  daxilində  mahiyyət  ctibarilə  iki  növ 
qabiliyyət  toşəkkül  tapir.  Bunlardan  birinci
U
M  
psixologiyada  ü m u m i  
q a b i l i y y ə t l e r ,   ikincilər  isl  x ü s u s i     q a b i l i y y ə t l ə r  
adlanır. 
Ümumi və xüsusi qabiliyyotlərin formalaşması fəaliyyətin özünün strukturu 
ilə  bağlıdır.  Foaliyyət  saholəri  müxtəlifdir.  onlardan  hər  birinin  özünəməxsus 
xüsusiyyətləri  vardır,  lakin  bununla  yanaşı  hamısı  üçün  ümumi  cəhətlər  də 
xasdır. Ümıımı qabiliyyətlor do mohz bu zəmindo omolo golir və inkişaf edir. 
Ümumi  qabiliyyətlər  dedikdə  bir  sıra  fəaliyyət  saholorindo  iştirak  cdən, 
onlann  bu  və  ya  digər  dərəcodə  müvəffəqiyyətli  icrası  üçün  sort  olan 
qabiliyyətlər  nəzərdə  tutulur.  Umumi  qabiliyyotlər  psixi  proseslər,  birinci 
növbədə,  ali  psixi  proscslor  əsasında  formalaşır.  Qavrayış,  hafızə,  təfəkkür, 
toxəyyül və s. foaliyyot proscsində funksional cəhətdən inkişaf cdərək müvafıq 
qabiliyyətlorə çevrilir. 
Xüsusi 
qabiliyyətlər 
iso 
yalnız 
müəyyən 
foaliyyot 
növünün 
müvoffoqiyyətli  icrası  üçün  sort  olan  qabiliyyətlərə  deyilir.  Lüğət  chtiyatı  və 
ifadəli dil, söz assosiasiyalarının zənginliyi ədobi 
424 
edəbi 
təsvın 
texniki-
konstruktiv 
pedaqoji 
Müşahidoçilik 
Tam görmə (qavrayış) 
Nisbətən, işıqlığı (işıq-
kölgo arasındakı 
nisboti) qiymotlon- 
Evristik tipli 
müşahidoçilik 
Məkan qavrayışı 
Didaktik 
Poctik görme 
Konstruktiv 
(pedaqoji 
təxoyyül). 
Surət, hiss və horəkot 
hafızəsi 
dirmə Pcrspcktiv 
ixtisarlannı 
qiymatləndirmo Rənu 
forqləndirmə 
Mokan 
təsəvvürləri 
Texniki 
Pcrscptiv 
|-;ksprcssiv 
Yaraaıu шхаууш 
Obrazlı təfəkkür 
həssashgı Görmə 
hafızəsi 
təfəkkür Foza 
təxəyyülü 
Kommuni-kativ 
Toşkilatcılıq 
qabiliyyot- 
Lüğot ehtiyatının 
zənginliyi və ifadoli 
nitq Söz assosiasiya-
larının zənginliyi 
Yaradıcı tnxəyyül 
Obrazh tofokkür 
 
lori 
 
Ayrı-ayrı fəaliyyət sahələri üçün zorurı olan qabüiyyotlər 
yaradıcılıq, nisbəti, işıqlılığş, perspektivi qiymotləndirmə və rəngləri forqləndirmo 
həssaslığı;  təsviri  foaliyyot;  mokan  qavrayışı  ve  təsəvvürlori  tcxnik»  yaradıcılıq; 
didaktik qabiliyyətlər və s. isə pedaqoji foaliyyot üçün xüsusi qabiliyyətlərdir. 
Hor hansı bir fəaliyyəti müvəffəqiyyətlə icra etmək üçün həm ümumi, horn do 
xüsusi  qabiliyyətlərin  olması  zonıridir.  Foaliyyot  prosesində  onlardan  hor  birinin 
öz  funksiyası  vardır.  Bundan  asılı  olaraq  foaliyyətin  bir  morholəsində,  tutaq  ki, 
poetik qavrayış osas rol oynadığı halda, başqa bir mərhələdə obrazlı tofəkkür daha 
mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər. Lakin bir cohət aydındır: ауп-ayrı qabiliyyətlər 
eyni bir fəaliyyətin tərkibindo bir-birilo üzvi surətdə vo qarşılıqlı olaqədə mövcud 
olur. 
§ 3. QabUiyyətbrltl formalaşması: təbii 
inıkanlar va faaliyyM 
İnsan  qabiliyyotlorinin  mahiyyotinin  todqiqi  qabiliyyotlər  haqqında 
ümumbioloji  anlayışı  xüsusi  insan  qabiliyyətlori  haqqındakı  anlayışdan 
İərqlondinnəyi tələb cdir. 
425 

 
Cədvəl 6 

 
Bəzi psixoloqlar qabiliyyətləri bioloji fcnomcn kimı təhlil ccliff və onun 
qanunauyğunluqlarını irsiyyot amilləri ilə aydınlaşdırırlaı Halbuki insan 
qabiliyyotləri ictimai-tarixi xaraktcr daşıyır. 
Qabiliyyətlərdon  danışarkən,  biz,  birinci  növbədə,  insamn  təbiətini  ifadə 
cdən  xassələri  nozərdo  tuturııq.  Bıı  xassolof  bəşəriyyətin  ictimai-tarixi 
xassələrinin  inkişafı  mohsulu  olsa 
Щ 
irsən  təsbit  olunmurlar.  Onlar  nəsildon-
nəslo  hər  bir  ycni  noslifl  həyatı  boyu  özündən  əvvəlki  nəslin  inkişaf 
nailiyyətlomm  yiyəlonməsi  yolu  ilo  verilir;  buna  uyğun  olaraq  insanların 
ontogenetik inkişafının ən başlıca məzmunu ondan ibarət olur kı. onlar insanlann 
tarixi  inkişafının  nailiyyotlərino  yiyələnirlər  (v§  məhz  bu  əsasda  sonrakı 
təroqqinin subyckti olurlar). 
İnsan qabiliyyətlərinin tarixi inkişafı prosesinin ardıcıllıflı  onunla  şortlonir 
ki, nəsillərin nailiyyətlori morfoloji cəhətdon, \Ы dəyişikliklər qaydasında deyil, 
onların  fəaliyyotinin  obycktıv  məhsullan  -  maddi  vo  ideal  formasında  tosbit 
olunurlar (bıı. oməyin vo insan fəaliyyətinin başqa fonnalarının prinsip ctibarılti 
məhsuldar  xaraktcr  daşıması  sayosindo  baş  verir).  İnsanlar  homıtt  obyektiv 
məhsulları mənimsəyərkən hom do onlarda һөк| olunmuş insan qabiliyyətlərinə 
yiyələnirlər. Bu aydın şokildo göstorir ki, insanın istor ümumi, istərsə də xüsıısi 
psixi xassolort ontogenetik inkişafın məhsuludur. 
İnsanlann  anadangəlmə  təbii  imkanlan  eynı  deyildir.  Diqq«»u 
«anadangolmo»  sözünə  colb  ctmək  istəyirik.  Təbii  imkanlar  dedikdə, 
qabiliyyətlərin  inkişafının  əsasını  təşkil  edon  anatomık  fızioloji  xüsusiyyətlər 
nəzərdə  tutulur.  Anatomik  xüsusiyyotloro  beyinin  mikrostrukturu,  bədonin 
konstitusiyası,  gözün,  qulağın,  sot  tellərinin,  əl  və  ayaqların  və  s.  quruluşu; 
fizioloji xüsusiyyətloni isə ali sinir fəaliyyətinin xüsusiyyətləri aiddir. 
Psixologiyada  «təbii  imkanlar»  anlayışına  orqanizmın  anatomik-fizioloji 
xüsusiyyətlori  ilo  yanaşı  olaraq  psixofiziolojı  xassələrini  do  daxil  edir  və  bu 
sonuncuları  əsas  cohot  kimi  şorh  edirlor.  Psixofızioloji  xassə  dcdikdə,  һəг 
şeydon əvvəl, fəaliyyott yiyələnmonin lap ilkin mərhəlosində uşaqda, bəzən isə 
müntəzeıd  surətdə  müoyyon  fəaliyyətlə  məşğul  olmayan  yaşlılarda  özunü 
göstərən  incə  rəng  fərqləndirmə  hossaslığı,  görmo  hafızosi,  musıql  eşitmo 
hossaslığı və s. kimi xassolər başa düşülür. Bclo t.tbıi imkanlar, insan onlara bu 
və  ya  digor  dorəcodə  adckvat  oUfl  müəyyon  qıcıqlayıcı,  obyekt  ilə  təmasda 
olarkon özünü göstonr 
426 
Məsələn,  musiqi,  mənzərə  vo  s.-nin  qavranılması  zamanı  müvafıq  tobii 
imkanlara  malik  olan  uşaqlarda  yüksək  hissi-hərəki  həssaslıq  vo  həmin 
foaliyyətə meyl aydın tozahür edir. 
Son  zamanlar  aparılmış  fızioloji  vo  psixoloji  tədqiqatlar  təbii  ımkanların 
mahiyyətini  yeni  faktlar  əsasında  aydınlaşdırmaq  imkanı  verir.  Əsas 
affercntasiya  prinsipi  bu  cəhətdən  xüsusi  ohəmiyyətə  malikdir.  Məlumdur  ki, 
müxtolif  analizatorlar  sistcmi  özlərinin  fizioloji  paramctrləri  etibarilə  bir-
birlərindən  fərqlənirlər.  Müxtəlif  analizatorlar  özlərinin  funksional  xassələrinin 
mükəm-məlliyindən  asılı  olaraq  insanın  həyat  foaliyyətindo  müxtəlif  rol 
oynayırlar. 
Əsas  afferentasiya  ayn-ayn  adamlarda  onların  fərdi  fərqləri  kimi  tozahür 
edir.  Bu  müddəa  insanın  hafızəsi,  təsəvvürləri,  yaradıcı  təxəyyülü  sahəsində 
aparılan  müşahidəlorlə  do  təsdiq  olunur.  Məsələn,  hafızənin  görmə,  eşitmə, 
hərəkət hafızosi kimi tiplori psixologiyada çoxdan məlumdur. 
Nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  sinir  sistemini  bütövlükdo  xarakterizə  cdən 
ümumi  tipoloji  xassələrlə  yanaşı  olaraq  bey  in  qabığının  ауп-ауп  sahələrinin 
işini xarakterizə edən partsial, xüsusi tipoloji xassələr də mövcuddur. Əgər sinir 
sistcminin  ümumi  xassəlori  ümumi  qabiliyyətlər  problemi  üçün  əhəmiyyotə 
malikdirsə,  xüsusi  xassələr  xüsusi qabiliyyətləri öyrənərkən  mühüm əhəmiyyət 
kosb edir. Yəni xüsusi (partsial) xassələr temperament problemi ilo deyil, xüsusi 
qabiliyyətlər problcmi ilə elaqədardır. 
Adəton  tobii  imkanlar  qabiliyyətləri  təşokkül  etdirən  qüvvə  kimi  deyil, 
yalnız  onların  inkişafının  zoruri  şərti  kimi  nəzərdən  keçirilir.  Tobii  imkanlar 
qabiliyyətlori və onların inkişaf soviy-yəsini qabaqcadan müəyyən etmir: yalnız, 
bir  torəfdon,  qabiliyyətlərin  təşəkkületmə  yolunu,  digər  tərəfdən,  onların  fordi 
quruluşunu  xarakterizə  cdən  xüsusiyyətləri  şərtləndirir.  Qabiliy-yotlor  insanın 
yalnız müəyyən həyat və fəaliyyəti şəraitində inkişaf edə bilər. Məsələn, mütləq 
eşitmə  bir  qabiliyyət  kimi  uşaq  ilk  dəfə  səsin  yüksəkliyini  tanımaq  zərurəti 
qarşısmda qalandan sonra, başqa sözlə, musiqi fəaliyyətindo formalaşır. Musiqi 
foaliyyətinə  qədər  anatomik-fızioloji  amil  kimi  ancaq  müvafıq  tobii  imkan 
mövcud  idi.  Başqa  bir  misal.  Adamların  əksəriyyəti  qara  rongin  yalnız  2-3 
çalarını  fərqləndirdikləri  halda,  qara  parça  istehsalı  üzrə  ixtisaslaşmış 
mütəxəssislər onun 40-a qədər çalarını 
427 ayırd edirlər. Adi hallarda insan işıq zolağını yalnız 
0,01 
millimetre qədər 
forqləndirə bilər. Təcrübəli cilalayıcı fohlə iso 
0.O0O* 
millimetr işıq zolağını 
ayırd edə bilir. Təsadüfı deyildir ki, insanlarda əsas affcrcntasiyanın 
yaranmasında da fəaliyytj həlledici rol oynayır. Yəni, «əsas afferentasiya» əsas 
hoyat fəaliyyəti birinci siqnal sistcminin nisbi üstünlüyünün inkişafı ücün şərait 
yaradan adamlarda - musiqiçilərdə, rəssamlarda, idmaıı çılarda və başqalannda 
xüsusi olaraq kəskin təzahür ctmolidir. 
Müxtəlif  eksperimental  materialların  təhlili  göstərir  kı,  qabiliyyətlor 
müvafıq  konkret  fəaliyyətdon  konarda  toşəkkül  cdo  bilməz.  Qabiliyyətlorin 
müvafıq tobii imkanlar əsasında təşəkkülu və inkişafı fəaliyyotin motivlərindən, 
məzmunundan,  xüsusiyyot-lərindən  və  inkişaf  səviyyəsindən  asılıdır.  Bu  fıkri 
osaslandırmaq üçün hamıya öz təcrübəsindən bəlli olan belə bir misal göstərmok 
olar.  Nitqə  yiyələnmək  üçün  insan  beynino  məxsus  xiisusi  siııır  mexanizmləri 

 
təlob olunur. Şübhəsiz ki, insan beynində dill yiyəlonmək üçün bəzi təbii şərtlər 
vardır.  Lakin  uşağın  hansı  dildj  danışmağa  və  fıkirləşməyə  başlaması  beynin 
təbii xüsusiyyəu' lərindon, anadangəlmə mcxanizmlərdən dcyil, nitq əhatəsindon. 
hoyat təcrübəsindən asılıdır. 
Təbii  imkanlar  da  belodir.  Tobii  imkanlann  qabiliy\.  н.•  çevrilib-
çevrilməməsi fəaliyyətdən asılıdır. Lakin qeyd etmək la-zımdır ki, qabiliyyətlərin 
morfofızioloji  əsasları  məsələsini  yalııı/  təbii  imkanlarla  məhdudlaşdırmaq 
olmaz. 
A. N. Leontyevin fıkrincə, insanda təbii qabiliyyətlorlə (rnose* lən, rəng 
fərqləndirmə həssaslığı və s. ilo) yanaşı olaraq. insanaməxsus qabiliyyotlor 
(ikinci növ qabiliyyotlor) də vardır Buraya nitq, musiqi, konstruktorluq 
qabiliyyotlori vo s. daxildıı Əgər təbii qabiliyyotlor foaliyyot prosesindo 
anadangəlmə tobii imkanlar osasında əmələ gəlirsə, «ikinci növ qabiliyyətlər» 
başqt şokildo formalaşır. Bu qabiliyyətlorin beyin mexanizmləri, insan əvvolki 
nosillərin ictimai-tarixi təcrübəsinə yiyolondikcə onun fərdi inkişafı proscsində 
təşəkkül tapır. Yoni «ikinci növ» qabiliyyotlərin maddi bazasını ycni funksiyalar 
icra edon fıziolojı orqanlar - möhkəm rcflektor birləşmə vo sistcmlor toşkil cdır 
Onlar fonnalaşdıqdan sonra vahid orqan kimi foaliyyot göstərirlor 
Ycni funksional orqanlar asanlıqla dəyişo, onların ayn-ayn tərkib hissələri 
başqaları  ilə  əvəz  oluna  bilər.  Başc|a  sözlo,  onlar  yüksək  kompensasiyaetmə 
qabiliyyətinə malikdir. 
428 
Bcloliklə do aydın olur ki, qabiliyyətlərin morfofızioloji esasları məsəlosini 
yalnız  tobii  imkanlarla  əlaqələndirmək  səhv  olardı.  Qabiliyyətlərin  inkişafında 
beyinin ontogenezdə təşəkkül cdən fızioloji orqanları da mühüm rol oynayır. 
Bundan  başqa,  belə  güman  etmok  olmaz  ki^hər  bir  fəaliyyəto  xüsusi  təbii 
imkan uyğun golir. Tobii imkan çoxmənalıdır, başqa eözlə, eyni bir tobii imkan 
əsasında  həyat  şəraitinin  və  fəaliyyətin  песо  davam  etməsindən  asılı  olaraq 
müxtəlif qabiliyyotlor omolə golo bilər. 
Uşağın  hansı  dildə  danışacağı  nitq  əhatəsindən  asılı  olduğu  kimi,  tobii 
imkanlann  qabiliyyotloro  çcvrilmosi,  toşəkkül  cdon  qabiliyyətin  məzmunu  və 
quruluşu fəaliyyətin xarakteri ilə şertlənir. 
Fəaliyyətin hor bir növünün öz xüsusiyyətləri vardır. Hər hansı bir müvafiq 
psixi  proses  müəyyən  bir  fəaliyyətin  bodii  vo  ya  tcxniki,  təsviri  və  ya  clmi, 
ifaedici  və  ya  omoli  foaliyyətin  tərki-binə  daxil  olmaqla  onun  xüsusiyyətlərinə 
uyğun  surətdə  inkişaf  cdir.  (Qabiliyyotlor  sahəsində  özünü  göstərən  bclə,  песо 
deyərlər, ixtisaslaşma tarixən ictimai əmək bölgüsünün əmələ gəlmosi və ictimai 
şüurun  müxtəlif  formalannın  -  incəsənət,  elm  və  s.-nin  meydana  çıxması 
zominindo  mümkün  olmuşdur.)  Bunu  müxtəlif  foaliyyot  sahəlorində,  məsələn, 
təxəyyülün  və  ya  təfəkkürün  bir  qabiliyyət  kimi  fonnalaşmasında  asanlıqla 
görmək olar. 
Fəaliyyətin  xarakterindən  asılı  olaraq  təxəyyül  ədəbi  yaradıcılıqda,  песо 
dcyərlər,  bədii  təxəyyül  kimi,  texniki  yaradıcılıqda  isə  fəza  təxəyyülü  kimi 
formalaşır.  Hor  iki  halda  toxoyyül  yeni  surətlərin  yaradılması  proscsi  kimi 
təzahür cdir. Lakin toxəyyül ədəbi yaradıcılıqda xarici alomi bədii şəkildo oks 
ctdiron  surətlərin  yaradılması  istiqamətində  corəyan  etdiyi  halda,  texniki 
yaradıcılıqda  foza  fonnaları,  münasibətləri  və  texniki  detalların  yenidon 
işlonilməsi  osasında  yeni  konstruksiyalar  yaratmaq  məqsədinə  xidmət  edir. 
Beləliklə də, fəaliyyətin bilavasitə təsiri nəticəsində şairin təxəyyülü bəstəkarın 
təxəy-yülündən,  rəssamın  təxəyyülü  konstruktorun  təxəyyülündən  fərqlənir. 
Hətta  cyni bir  fəaliyyətin nisbətən dar sahələrində  belə  toxəyyülün inkişafında 
özünəməxsus  cəhətlor  inkişaf  cdir.  Məsəlon,  ədəbi  yaradıcılıqda  şairin, 
dramaturqun  və  nasirin  toxəyyülünü  müqayisə  etsok,  asanlıqla  onlardan  hər 
birinin təxəyyülü üçün xarakterik olan cəhətlori ayırd cdə bilərik. Yaradıcı 
429  fəaliyyətin  müxtəlif  sahələrində 
tofəkkürün  inkişafı  haqqında 
da 
cyni 
sözləri dcmək olar. 
Şairin müşahidəçiliyi ilə konstruktorun müşahidəçiliyinı, obrazlı təfəkkürlə 
texniki  tofokkürü  müqayisə  ctsok,  onlarııı  arasında  ümumi  cəhətlərlə  yanaşı 
olaraq müvafiq  fəaliyyotın  xüsusiyyətlərini oks etdirən özünəməxsus cəhətlərin 
də olduğuıuı görərik. 
Akademik İ. P. Pavlovun siqnal  sistemləri haqqındakı təlimi bu  məsələni, 
ümumiyyətlə  götürüldükdə  isə,  qabiliyyotlor  sahəsindo  özünü  göstərən  fordi 
fərqlər  məsələsini  ətratİı  aydınlaşdırnıaq  imkanı  verir.  Böyük  alim  siqnal 
sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsino görə insana məxsus 3 tip - bədii, mütəfəkkir vo 
orta  tip  müəyyon  etmişdir.  İ.  P.  Pavlovun  fıkrincə,  insanın  düşdüyü  şəraitin, 
hoyat torzinin, tohsil vo tərbiyənin tosiri nəticosindo onun ali simr fəaliyyətindo 
ya 1-ci siqnal sistemi əsas yer tutur (bədii tip), ya da 2-ci siqnal sistemi üstünlük 
kəsb  edir  (mütəfəkkir  tip),  yaxud  bunlann  hər  ikisi  eyni  dərəcədo  inkişaf  edir 
(orta tip). 
Oxuculann diqqətini  mühüm  əhəmiyyətə  malik  olan birçəhoto cəlb etmək 
istəyirik. Görkomli sovet fızioloqu A. Q. İvanov Smolenskinin qcyd etdiyi kimi, 
İ.  P.  Pavlovun  ali  sinir  fəaliyyoti  tiplərino  həsr  olunmuş  tədqiqatının  əsasında 
hor  iki  siqnal  sisteminin  münasibəti  məsələsi  qoyulmı^dur.  ü.  bir  siqnal 
sisteminin о biri üzərində yalnız nisbi üstünlüyünü qeyd edir. 
Ümumiyyətlə  götürsək,  2-ci  siqnal  sistemi  (fıkri  fəaliyyət)  l-ci  siqnal 
sisteminə  (obrazlı-emosional  fəaliyyətə)  üstünlük  təşkil  edir.  Bu,  mütləq 
xarakter daşıyır, çünki dil və  tofokkür insanın ənıok fəaliyyətindo həlledici rol 
oynayır.  Əgər  sözü,  2-ci  siqnal  sistemını  S,  obrazı,  1-ci  siqnal  sistemini  Sj  ilə 

 
ifadə etsək, həmin asılılı£ı riyazi tbrmada belə ifado edə bilorik: S>Sj. 1-ci siqnal 
sisteminm  2-ci  siqnal  sistemi  üzərindəki  nisbi  üstünlüyü  (bodiı  tip)  belo  ifado 
edilə  bilor:  S>S|+/>  (burada  p  bədii  tip  nümayəndolori  üçüıı  xarakterik  olan 
emosional və obrazlı görmənin xüsusiyyotlənm bildirir). 2-ci siqnal sisteminin 1-
ci siqnal sistemi üzərindəki nisbı üstünlüyü (mütəfəkkir tip) iso belo ifado edilo 
bilor:  S+m  >  S,  (burada  m  xarici  aləmə  mütəfəkkir  tip  üçün  xarakterik  olan 
mücorrəd, sözlü - məntiqi münasibəti göstərir). 
Göründüyü  kimi,  bir  siqnal  sisteminin  başqası  üzərindəki  nisbı  üstünlüyü 
məsələsini 2-ci siqnal sisteminin 1-ci siqnal sitcmi üzərindəki mütləq üstünlüyü 
məsələsi ilə qanşdırmaq olmaz. Əк» 
430  halda  belo  bir  tosəwür  yaranar  ki, 
bodii  tipdo  guya  intellcktual  foaliyyət  zəif 
inkişaf  etmiş  olur.  Bu,  ciddi  sohv  olardi. 
Bir  siqnal  listeminin  о  biri  siqnal  sistemi 
üzərindəki 
nisbi 
üstünlüyü 
bodii, 
miitofokkir  vo  ya  orta  tipin  təfəkkür 
tərzində 
özünəməxsus 
cohətlərin 
formalaşmasını şərtləndirir. İ. P. Pavlov bu 
xüsusiy-yotləri  belə  xarakterizə  edir:  bəzi 
adamlar  yaxşı  düşünürlər,  lakin  konkret, 
real  surətdə  fıkirləşmirlər,  onlarda  birinci 
vo ikinci siqnal sistemlori arasındakı əlaqə 
xeyli  zəifdir:  başqalan  isə,  əksino,  belo 
•ğıllı  vo  məntiqi  düşünsələr  də,  söz 
arxasında  real  təəssüratı,  yəni  birinci 
siqnallan  görməyə  meyl  edirlər.  Onlann 
xarici alomlə elaqəsi birinciləro göro daha 
yaxındır...  Onlann  һəг  ikisi  ağıllıdır,  lakin 
onlardan  birinin  mühakiməsi  gerçəklikdən 
uzaqdır, о birisi iso gerçəkliyi olduğu kimi 
əks etdirir. İ. P. Pavlova görə, ikinci siqnal 
sisteminin  birinci  ilo  əlaqəsi  mütəffəkir 
tipdə  zəif,  bodii  tipdo  qüvvotlidir.  Orta 
tipdo 
iso 
birinci 
vo 
ikinci 
siqnal 
sistemilorinin  hor  ikisi  eyni  dərocədə 
inkişaf edir. 
Siqnal  sistemlorinin  inkişaf  xüsusiyyotlorindən  asılı  olaraq  bu  vo  ya  digor 
tipo  monsub  olan  şagirdlor  qavrayış,  təsəvvür  vo  hafızo  materiallanndan  da 
müxtəlif  tərzdo  istifadə  edirlər.  Mosolon,  bodii  tip  nümayəndələri  konkret  vo 
cmosional  surətlər  yaratdiqlan  halda,  mütəfəkkür  tipo  monsub  olanlar  yeni 
surotlor yaradarkon mühakimə yürütməyə daha çox mcyl göstərirlər. 
 
§ 4. Qabiliyyət və istedaä 
 
Müasir psixologiyanın aktual problemləri içərisində istedad problemi xüsusi 
yer  tutur.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  onunla  bağlıdır  ki,  qabiliyyətlorin  fəaliyyət 
prosesində  qarşılıqlı  əlaqəsinin  təhlili  tokco  elmi-nəzəri  məsələ  deyildir.  Onun 
böyük praktik ohəmiyyoti vardır. 
İstcdad  dedikdə  qabiliyyətlərin  bir  vo  ya  bir  neçə  fəaliyyətin 
müvəffəqiyyətli icrası üçün sort olan özünoməxsus birliyi nəzərdo tutulur. 
Əgər müşahidoçilik, poetik görmo, surət, hiss və hərokot hafızəsi, yaradıcı 
təxəyyül, obrazlı təfəkkür, lüğət ehtiyatının zonginliyi vo ifadəli dil, söz 
assosiasiyalarımn zənginliyi kimi müxtəlif qabiliyyotlor ədəbi fəaliyyət 
daxilindo üzvi surətdə I birloşib onu müvəffəqiyyətlə icra etmoyə imkan verirsə, 
bu ədəbi I istedaddır. Eyni sözlər istedadın başqa növlərinə də aiddir. 
431 
Psixologiyada  vaxtilə  «istedad»  termini  daha  çox  tobi  imkanlann 
mocmuyunu  ifado  edon  anlayış  kimi  do  işlodirdilər  Lakin  psixoloji  tədqiqatlar 
göstərir ki, istedad anlayışını bioloj' kateqoriya kimi nəzərdon keçirdikdə, о, öz 
mənasını itirir Qabiliyyət vo istedad da insan foaliyyətinin özü kimi ictimai-tari 
xarakter daşıyır. 
Bu və ya digər foaliyyot sahəsinə qabiliyyət və istedad inkişafı, hər şeydən 
əvvol, insanın ictimai-tarixi inkişaf şəraitin dən, cəmiyyətin maddi həyat 
şəraitindon asılıdır. 
Qabiliyyot  və  istedad  əmok  fəaliyyətinin  konkret,  tarixən  inkişaf  edon 
forıııalarından  tocrid  olunmuş  şokildə  izah  edilə  bilmoz.  Onlar  konkret  tarixi 
dövrdə fəaliyyətin ictimai cəhotdən əhomiyyətli olan hansı növlorinin təşokkül 
ctmosindən və «foaliyyotin müvoffəqiyyətli icrası» dedikda hansı meyarın başa 
düşülməsindən tamamilo asılıdır. Bu meyardan asılı olaraq hər hansı bir ictimai 
quruluşda  istcdadın  bu  və  ya  digər  xüsusi  növü  haqqındakı  anlayışın  da 
mozmunu  əhəmiyyətli  dərəcədə  doyişilir.  Mosələn,  «musiqi  qabiliyyotləri»  və 
ya  «musiqi  istedadı»  anlayışı  bir  səsli  mahnıdan  başqa  digər  musiqi  bilməyən 
xalqlardan forqlı olaraq müasir adamlar üçün başqa məzmuna malikdir. 
 
 
2. Qabiliyyotlərin ölçülməsi və əqli inkişaf omsalı 
 
Qabiliyyotlor noinki kcyfiyyot, həm do komiyyot baxımından bir-
birlorindən fərqlonirlor. Q a b i l i y y o t l o r i n  ö l ç ü l - m о s i   
dedikdə, onlann komiyyot cohətdon xarakterizə olım masını nəzordo tuturlar. 
Psixologiya  tarixində  ölçmə  ideyası  ilk  dofo  nolo  XVII  osrin  30-cu 
illərindo  iroli  sürülmüşdü.  Psixometriya  (yunanca  psuxhe  ruh.  metreo  -  ölçü 
dcmokdir)  termini  do  məhz  həmin  illordo  өтөи  golmişdir.  Bu  haqda  müxtəlif 

 
fılosoflar,  tobiotşünaslar  vo  riyaziyyatçılar  torofındon  maraqlı  fıkirlər  iroli 
sürülsə  do,  qabiliyyotlərin  ölçülmosi  sahəsində  ilk  mühüm  addım  XIX  əsrdn 
atılmışdır. 
XIX osrdə, 60-cı illərin sonu - 70-ci illorin ovvollorindon başlayaraq yeni 
ekspcrimcntal  istiqamətlə  yanaşı  başqa  (Fexncrın  tədqiqatlarından  forqli  olan) 
bir istiqamot - fərdin psixologiyan sahəsində riyazi mctodlarm tətbiqi istiqamoti 
do formalaşırdı 
432 
İngilis  alimi  Haltonun  tədqiqatları  həmin  sahənin  inkişafında  mühüm  rol 
oynamışdır. 
Halton  fərdi  fərqlər  psixologiyasının  banisi  hesab  olunur.  Onun  «Talantın 
irsiliyi»  (1869),  «İngilis  alimləri:  onların  təbiəti  vo  tərbiyəsi»  (1874),  «İnsan 
qabiliyyotlərinin  və  onlann  inkişafının  tədqiqi»  (1883)  və  b.  əsərlərində  fərdi 
forqlor  psixologiyası  ve  testlər  metodunun  bir  çox  mühüm  məsələləri  ilk  dəfə 
özünün geniş əksini tapmışdı. 
Haltonun  bir  alim  kimi  təfokkürü  о  zaman  toşəkkül  edon  eksperimental  - 
psixoloji  istiqamot  çərçivəsində  formalaşsa  da,  onu  insanlar  arasındakı  fərdi 
fərqlorin  genetik  (irsi)  osasları  maraq-landırırdı.  O,  bu  məqsodlo  ycni 
eksperimental  modellər  axtarır,  əkizlor  metodunu  kəşf  cdir,  əqli  keyfıyyətlərin 
mənşəyini  öyrənmək  üçün  bioqrafık  metodla  yanaşı  anket  metodundan  istifadə 
edir,  fərdi  forqlərin  qanunauyğunluqlarını  riyazi  düsturlarla  təsvir  etmək  üçün 
yollar axtanrdı. Halton bu sahədə  metodik vasitə kimi statistikadan istifadə etdi 
(o, hələ gənclik illərində müasir statistikanın banilərindən birinin - Belçika alimi 
A.  Keqlenin  (1796  -  1874)  əsərlərini,  xüsusilə  onun  «Sosial  fizika»  əsərini 
öyrən-mişdi). 
Halton  1884-cü  ildə  Londonda  Beynəlxalq  sağlamlıq  sorgi-sində 
Antropoloji  laboratoriya  təşkil  etdi  (sonralar  həmin  Iabo-ratoriya  Cənub 
Kensinqtan  muzeyinə  verildi).  Qısa  müddət  ərzində  Antropoloji  laboratoriyada 
10  minə  qədor  adamın  boyu,  çəkisi  və  s.  ilo  yanaşı  olaraq  müxtəlif  psixoloji 
xüsusiyyətlori, eləcə də qabiliyyətləri ölçüldü. 
Halton  özünün  Antropoloji  laboratoriyasında  apanlan  sınaqları  əqli  testlor 
(ingiliscə  test - sınaq deməkdir) adlandırdı. Bütün  psixoloji anlayışlardan fərqli 
olaraq  bu  tennin  Qərb  ölkələrindo  tezliklə  ən  kütləvi  terminə  çevrildi.  Kettelin 
1890-cı  ildə  «Mind»  jurnalında  dorc  olunmuş  «Əqli  testlər  və  ölçmələn>  adlı 
məqa-ləsindən  sonra  isə  test  termini  psixologiyada  sözün  osl  mənasında 
vətondaşlıq hüququ qazandı. 
Test metodunun əsas anlayışlarını tarixi planda nəzərdon keçirək. 
Kettel  Vundtun  laboratoriyasında  eksperimental  metodları  öyrənon  ilk 
amerikan alimi idi. Onu daha çox fərdi fərqlor problcmi maraqlandırsa da, Vundt 
bu  məsələyo  əhəmiyyət  vermirdi.  Buna  görə  do  Kettel  Leypsiqdəki  psixoloji 
laboratoriyanı  tork  edib  Haltonun  laboratoriyasına  gəldi.  О,  Haltonun  fərdi-
psixoloji  keyfiy-yətləri  ölçmək  üçün  istifadə  etdiyi  mctodlan,  xüsusilə  əqli 
testləri böyük ruh yüksəkliyi ilə qəbul etdi. 
Kettel öz məqaləsində yazırdı: «Əgər psixologiya ekspcrimcnt və ölçməyə 
əsaslanmasa, fızika kimi möhkəm və dəqiq elmo çevrilə bilməz. Bu sahədə əqli 
testlər seriyasını daha çox fərdləro tətbiq etmək yolu ilə iroli getmok olan>. О, 
moqalədo  əqli  testlər  mctodunun  xalis  elmi  əhəmiyyotini  qeyd  ctməklə  yanaşı 
olaraq onun praktik tətbiqi məsələlərinə diqqəti xüsusilo cəlb edirdi. 
Kettel nümunə kimi 50 test toklif etdi və ABŞ-a qayıdan kimi onları tətbiq 
etməyə  başladı.  Testlər  mctodu  A3Ş-da  başqa  psixoloji  laboratoriyalann  da 
diqqətini artıq cəlb edirdi. Qısa müddət ərzindo bu sahədo xüsusi olaqələndinnə 
mərkozləri  təşkil  etmək  zərurəti  yarandı.  1895—1896-cı  illərdə  ABŞ-da 
testologiya  üzro  iki  milli  komitə  yaradıldı.  Dünyanın  müxtəlif  ölkələrində  A. 
Bine,  Q,  Ebbinhauz,  V.  Ştcrn,  E.  Torndayk,  Q.  Myünsterberq,  Q.  Müller,  R. 
İerks kimi psixoloqlar  müxtəlif testlər  yaradılmasında  fəal  iştirak edirdilər. Bir 
tərəfdən,  məktəbin, təbabətin, istehsalatın chtiyaclarını ödəmək  üçün tcstlərdən 
geniş istifado olunurdu, digər tərofdən iso fordi fərqlor haqqındakı məlumatların 
işlənilməsi texnikası doqiqləşirdi. 
XX  əsrin  əvvəllərində  ingilis  psixoloqu  S  p  i  r  m  e  n  (1863  -  1945) 
ekspcrimental surətdə müəyyən etdi ki, bir neç# intellektual testo görə bu vo ya 
digər  bir  adamın  aldığı  qiymətlor  arasında  pozitiv  (müsbət)  korrelyasiya 
(asılılıq)  mövcuddur,  уөп!  eyni  bir  adamın  müəyyən  bir  qabiliyyətini  (riyazi, 
ədobi  və  s  .)  Ölçmok  üçün  müxtəlif  testlərdən  istifado  olunsa  da,  onlaım 
nəticələri bir-birinə uyğun golir. Bu nə ilə olaqədardır? Spirmenin fıkrincə, hor 
bir  adam  üçün  ümumi  amil  -  ü m u m i   i s t e d a d   amili  səciyyovidir. 
Müxtolif testlor arasındakı pozitiv korrelyasiyt da məhz ümumi istedad amilini 
ifado  edir.  Spirmen  bu  amili  О  amili  adlandırırdı.  G  ingiliscə  general  (ümumi 
dcməkdir)  sözünün  baş  hərfıdir.  G  amil  ümumi  istcdadın  göstəricisi  hesab 
olunurdu  Həmin  amil  bütün  fəaliyyot  sahələri  üçün  ümumidir;  hər  foaliyyet 
sahəsi üçün bununla yanaşı horn də özünəməxsus amillər (Sl, S.' və s. amillor) 
səciyyəvidir. 
1904-cü ildə Fransada oqli cəhətdən gcri qalan uşaqlafl müəyyon etmək 
üçün komissiya yaradılmışdı. Komissiyaytı A l f r e d    B i n e    (1857 - 
1911) başçılıq edirdi. О, hələ XIX 
434 osrin son illərində, 1896-cı ildə Anri ilo birlikdə fərdin psixologiyası 
haqqında yazdığı moqalə ilə diqqəti cəlb etmişdi. 1903-cü ildə iso onun öz 
qızları Armand və Marqcrit üzorindo apardığı tədqiqatları ümumiloşdirən 
məşhur əsəri - «İntellektin ekspcrimental tədqiqi» monoqrafıyası nəşr 
olunmuşdu. 
İntellekt  (intellectus)  latın  sözüdür:  müxtolif  dıllordə  anlama,  dərketmə, 
başa  düşmə,  dərrakə,  ağıl  mənalarında  işlənir.  Psixologiya  elmindo  həmin 

 
tcrmindən çoxdan istifado olunsa da, o, XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvollərində 
daha geniş məna kəsb etmişdir. XX əsrdə, elmi-texniki inqilabla əlaqədar olaraq 
insanın  idrak  foaliyyotinə  yüksok  təloblərin  verildiyi  bir  şəraitdə  intellekt 
psixologiyanm aktual problemlərindən birinə çevrilmişdir. 
Müasir  psixologiyada  intellektin  onlarla  tərifı  məlumdur.  ünların 
müqayisəli tohlili göstərir ki, ауп-ауп psixoloji məktəb və cərəyanlarda intellekt 
daha  сох:  1)  təlimə  qabillik  (yəni  intellekt  soviyyəsi  yüksək  olan  adam  daha 
asanlıqla,  tez  və  yaxşı  oxuyur);  2)  mücorrod  simvollarla  əməliyyat  aparmaq, 
mühüm əlaqələri başa düşmok və malik olduğu tocrübə əsasında onlara adekvat 
cavab  vermok  qabiliyyəti;  3)  yeni  situasiyaya  uyğunlaşmaq  qabiliyyəti  kimi 
xarakterizə olunur. 
Aydın məsələdir ki, intellektin nəzordon kcçirdiyimiz xarakteristikalan bir-
birilə  ayrılmaz  surətdə  bağlıdır.  Onlan  bir-birindən  ayırmaq  olmaz.  İnsan 
intellektinin  uyğunlaşma  funksiyası  nə  qodər  mühüm  olsa  da,  xarici  aləmin 
yaradıcılıqla əks olunması onun osasını toşkil cdir. 
İntellektin səviyyəsini песо müəyyən etmək vo ya onu песо ölçmək olar? 
XIX  osrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllorində  bu  sual  psixologiya  üçün  təkcə 
praktik ohəmiyyətə malik deyildi. O, birinci növbədə, metodoloji məsələ idi. 
A. Bine əqli cəhətdən geri qalan uşaqlar problemini öyronirdi. 0, bu mühüm 
problemi  holl  ctmok  üçün  maraqlı  yol  göstərdi:  A.Bine  uşaqlann  bilavasito 
intellektual səviyyəsini ölçməyi, bu məqsədlə uşaqlar tərəfındən müvəffəqiyyətlə 
həll  edilməsi  miimkün  olan  xüsusi  tapşırıqlardan  istifado  etməyi  toklif  etdi.  A. 
Bine Т. Simon adlı başqa fransız psixoloqu ilə birlikdo müxtolif yaşlı uşaqların 
diqqotini,  hafızəsini,  təfəkkürünü  və  s.  öyrənməyə  başladı.  Bu  eksperimentlər 
osasında  yeni  tcstlər  yaradıldı.  Psixologiyada  həmin  testlor  Bine-Simon  testləri 
kimi məlumdur. 
XX əsrin əvvəllərində Bine-Simon testləri əqli inkişaf soviyyosini müəyyən 
ctmək üçün əlverişli vasitə hesab olunurdu. Onların yaranması ilo testologiyada 
yeni  istiqamət  əməlo  gəlirdi.  Bine-Simonun  testlərində  fərdi  forqlər  öz-
özlüyündə deyil, yaşla əlaqədar surətdə ölçülürdü. Əgər uşaq öz həmyaşıdlannm 
əksəriyyəti  torəfındən  yerinə  yetirilon  tapşırıqları  həll  edo  bilirdisə,  o,  normal 
uşaq  hesab  edilirdi.  Lakin  bir  sıra  hallarda  həmin  tapşırıqlar  uşaq  üçün  ya 
həddindən  artıq  asan,  ya  da  çətin  olurdu.  Bu  faktın  müəyyən  edilməsi  vo 
psixoloji cohotdən təhlil olunması onunla nəticələndi ki, testologiyaya xronoloji 
yaş  CA  (ingiliscə  -  Chronilogucal  Age)  anlayışı ilə  yanaşı  yeni anlayışdan ağıl 
yaşı  -  MA  (ingiliscə  Mental  Age)  anlayışından  istifado  olunmağa  başlanıldı. 
Onların bir-birinə uyğun golməməsi ya əqli geriliyin (MA SA-dan aşağı olanda), 
ya da istedadın (MA SA-dan yüksək olanda) göstoricisi hesab olunurdu. 1912-ci 
ildə  V. Ştern  onlann  nisbətini intellekt əmsalı (ingiliscə  -  intelligence  guoticnt) 
adlandırdı. 
İntellekt əmsalı - LQ aşağıdakı düsturla hesablanır: LQ= M A  
m  
Ağıl yaşı (MA) müvafıq şkalaya görə müəyyən edilir. BcU» şkalalar 
müxtəlif uşaqlar üzərində apanlmış sınaqlara əsasən tərtifa olunur və testologiya 
praktikasında oslində normativ göstəricisı kimi istifado edilir, yəni şkalada 
uşaqların topladığı xala 
g 
onların ağıl yaşının песо olduğu göstərilir. İki misalla 
tanış olaq. 
Tutaq  ki,  Lcylanın  xronoloji  (pasport)  yaşı  10,5,  Sevilin  14-diiı  Onların 
hər  ikisinə  müəyyən  testlər  toklif  edirik:  Leyla  da,  Sevil  do  120  xal  toplayır. 
Onlann  intellekt  əmsalını  hesablamaq  щ  xronoloji  yaş  ilə  yanaşı  ağıl  yaşı 
müəyyən olunmalıdır. Bunun üçün şkalaya baxmaq lazımdır: şkalada 120 xal 
toplamış uşağm ağıl yaşının 11,5 olduğu göstərilir. Həmin göstəricilərə əsasən 
tcstoloq Leylanın intcllekt əmsalını aşağıdakı kimi hesablayır. 
LQ= -^-100=109,5 
Sevilin isə intellekt əmsalı aşağıdakı kimi olur: LQ = ^-100=82,1 436 
Beləliklo  də  Leylanın  intellekt  əmsalı  109,5,  Sevilin  isə  82,1  olur.  Bu  о 
deməkdir ki, Lcyla əqli cəhətdən Sevilə görə daha çox istedadlıdır (testologiya 
praktikasında  LQ  -  130-a  borabərdirsə,  uşaq  istedadlı,  180-dan  çoxdursa,  on 
istedadlı hesab edilir). 
Testoloqlar LQ -in göstəricilərinə xüsusi əhəmiyyət verir və uşağm taleyini 
ona  osasən  qeydsiz-şərtsiz  həll  edirdilor.  LQ  aşağı  olanda  uşağı  əqli  cəhətdən 
geri  qalanlar  üçün  xüsusi  məktəblərə,  yüksək  olanda  isə  onu  istedadlı  uşaqlar 
üçün məktəblərə göndərirdilər. 
İlk  baxışda  belo  təəssürat  yaranırdı  ki,  guya  testlər  məktəb  təcrübəsində, 
peşəseçmə  sahəsində  və  s.-də  meydana  çıxan  praktik  məsələləri  empirik  yolla 
deyil, psixologiyanın məlumatları osasında həll etmək imkanı verirdi. Bu əsasda 
da  testologiyaya  maraq  günü-gündən  artırdı.  Əvvəlki  testlər  daha  da 
təkmilləşdirilir  vo  yeni  variantlarda  irəli  sürülürdü.  Yeni  sahələri  əhatə  edən 
tcstlər  əmolə  gəlirdi.  Fərdi  tcstlərlo  yanaşı  qrup  testlərindon  də  geniş  istifado 
olunurdu  (ABŞ-da  birinci  dünya  müharibəsində  1  750  000,  ikinci  dünya 
müharibəsində  isə  toxminən  20  milyon  hərbi  qulluqçu  test  sınaqlarından 
keçirilmişdir). 
Müasir  psixodiaqnostikada  testlərin  müxtəlif  növlərindən  istifado  olunur. 
Onlann  içərisindo  intellekt  testləri,  qabiliyyət  və  ya  krcativlik  (latınca  creatio  - 
yaradılan, yaratmaq deməkdir) testlori, nailiyyət testləri və s. xüsusi yer tutur. 
XX  əsrdə  Qərb  psixologiyasında  testlərin  tətbiqi  metodikası 
təkmilləşdirilmiş, öz-özlüyündə maraqlı olan orijinal testlər yaradılmışdır. 

 
Lakin bəzi testlərin tətbiqindo birtərfliliyə də yol verilmişdi, guya LQ sabit 
xarakter  daşıyır,  uşağın  yaşı  artsa  da  onda  mühüm  dəyişikliklər  baş  vermir, 
uşağın  öz  həmyaşıdlanndan  geri  qalması  və  ya  inkişaf  etməsi  xarici  təsirlərdən 
və  tərbiyədən  asılı  deyildir.  Ağıl  yaşı  anlayışına  da  tənqidi  yanaşmaq  lazımdır. 
A.  Bine  və  T.  Simon  həmin  anlayışı  irəli  sürərkən  anadangəlmə  intellektin 
spontan  surətdə  inkişaf  etməsi  haqqında  birtorofli  təsovvürləro  əsaslanırdılar. 
Onlar  yaş  xüsusiyyətlərinə  keyfıyyət  baxımından  dcyil,  ancaq  kəmiyyət 
(statistik) cəhətdən yanaşırdılar. İntellckt omsalı isə xalis nisbi göstəricidir: o, bir 
konkret  testin  (tapşınğın)  icra  soviyyosini  bəlkə  də  əks  etdirə  bilər,  uşağın 
intellcktual  xüsusiyyətlərinin  ümumi  göstəricisi  ola  bilməz.  Umumi  istedad 
dedikdə isə, ümumi qabiliyyotlor və ya qabiliyyotlor üçün ümumi 
437 olan cəhətlərin vəhdəti nəzərdə tutulmalıdır. Onlar, bir tərəfdən, xüsusi 
qabiliyyətlərin formalaşmasının əsasını toşkil cdir, diger tərofdən isə xüsusi 
qabiliyyətlərin inkişafı ilə şərtlənirlər. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Rusiyada  difcrensial  psixologiya  başqa  istiqamətdə 
inkişaf  edirdi.  Rus  psixoloqları,  xüsusilə  A.  Ғ.  Lazurskı  şoxsiyyətin  xarakter 
kimi fordi psixoloji xüsusiyyətlərinə daha çox diqqət yetirirdilər. 1910-cu ildə A. 
F.  Lazurskinin  kəşf  etdiyi  tobii  eksperiment  mctodu  nəinki  rus,  bütövlükdə 
dünya  psixologiyasmda  böyük  hadiso  idi.  Lakin  bununla  yanaşı  Rusiyada  da 
testlərdon geniş istifado olunurdu. 
Hal-hazırda  ölkəmizdə  tcstlərdən  ictimai  praktikanın  müxtolil  sahələrində 
xüsuson  ali  məktoblorə  toləbo  qobulu  işində  gcnis  istifado  olunur.  Bu  zaman 
onların elmi cəhətdon osaslı olmasına xüsusi diqqət yetiımok zəruridir. 
 
 
3. Şəxsi konstrukt nəzəriyyəsi haqqında 
 
Aqil  adamlar  axşam  göydəki  buludlara  baxıb  sabah  yağış  yağacağını 
deyirlər. Donizdə çiməndə ehtiyatlı oluruq: gözümii/ adotən uşaqlarda olur. Ağır 
şeyi qaldırmaq üçün lingdən istifado edirik.... 
Onlarla və yüzlərlə bclə həyati hadisələri psixoloji baxımdan təhlil edərkən 
qarşıya suallar çıxır: песо olur ki, insan hadisələri qabaqcadan görə bilir, özünün 
vo başqa adamların davranışına 
nəzarət edir? 
Ümumiyyətlə, insan xarici aləmdə baş veron hadisələri, о  cümlədən başqa 
adamlann  və  özünün  davranışmı  песо  başa  düşm  vo  izah  cdir?  Bu  vacib 
məsəloləri həll etmək ücün təkcə intellekt kifayotdirmi? 
Psixoloji  tədqiqatlar  göstərir  ki,  hər  bir  adamda  dünya  vo  insan 
münasibətləri  haqqında  özünoməxsus  təsəvvür  və  anlayışlar  omole  gəlir.  O, 
cisim  və  hadisələri  qavrayarkən  onları  bu  baxımdan  mənalandırır,  şərh  edir, 
yozur  və  qiymətləndirir.  Cisim  ve  hadisələrin  şəxsiyyət  torofındon  belə 
şorholunma 
və 
ya 
yozulma 
tərzi 
psixologiyada 
ş ə x s i   
k o n s t r u k t l a r  adlanır. 
Bu  fikri  psixoloji  cəhətdən  çox  dəqiq  ifadə  cdən  maraqlı  bır  atalar  sözü 
vardır. Xalq deyir: «Нəг kəs öz arşını ilə ölçür». 
Əvvela 
«arşın» sözüno diqqot 
edək. Arşın - ölçmə, qiymətlondirmo 
438  vasitosidir.  İkincisi,  hər  kəsin  öz 
arşını  var,  yəni  homin  «arşın»  şoxsi 
xarakter 
daşıyır  («şəxsi  konstrukt» 
anlayışmda  «şəxsi»  sözünün  xüsusi 
mənası  vardır).  Nəhayət,  bir  sualı 
aydınlaşdıraq: «Нəг kəsin öz arşını» nccə-
əmələ golir? Atalar sözlərində adətən belə 
suallara  cavab  verilmir.  Lakin  məsəloyə 
montiqi 
cəhətdən 
yanaşsaq, 
sualın 
cavabını  tosəvvür  etmək  asandır:  hər 
adamda  dünya  vo  insan  münasibətləri 
haqqında  müəyyən  anlayışlar  yaranır.  O, 
cisim  və  hadisələri  qavrayarkən  bu 
anlayışlardan  «arşın»  kimi  istifado  edir. 
Bu  baxımdan  dilimizdə  çoxdan  işlənən 
«Нөг  kəs  öz  arşını  ilə  ölçür»  atalar  sözü 
«şoxsi  konstrukt»  anlayışının  mahiyyətini 
lakonik şəkildə əks ctdirir. 
Konstrukt  nəzoriyyəsini  amerikan  psixoloqu  C.  Kelli  50-ci  illorin  birinci 
yansında irəli sürmüşdür. Onun 1955-ci ildə nəşr olunmuş məşhur kitabı da belə 
adlanır: «Şəxsi konstruktlar psixologiyası». 
Kitabın  nəşr  olunduğu  ilo  diqqot  yetirin:  50-ci  illərin  əwolləri  Amerika 
psixologiyası üçün çətin dövr idi. Ölkədo hökm sürən antimentalist cərəyanlar, 
birinci  növbədə,  biheviorizm  və  neobiheviorizm  aktual  psixoloji  problemləri 
öyrənmək  imkanı  vermirdi.  Amerika  psixologiyasında  bu  şəraitdə  bir  torəfdən 
şəxsiyyət  və  şüur  problcmlərinə  maraq  yaranır,  digər  tərəfdən  isə  bir  çox 
psixoloqlar  «nəzəri  uydurmalardan»  imtina  cdərək  xalis  totbiqi  tədqiqatlar 
aparmağa  başlayırdılar.  C.  Kcllinin  tədqiqatları  bu  baxımdan  Amerika 
psixologiyasında  yeni  istiqamət  idi.  Onun  nəzəriyyəsində  əsas  anlayış  -  şəxsi 
konstrukt  anlayışıdır.  Konstrukt  nədir?  Konstrukt  termini  latınca  -  construere 
(«rusca  konstruirovanie»)  sözündən  əmələ  gəlmişdir.  Construere  çoxmənalı 
sözdür.  Burada  construere  şərhetmə,  yozma,  başadüşmə,  konstrukt  iso  rcallığı 
şərhctmə  vasitəsi  vo  ya  reallığın  şoxsiyyot  tərəfındən  yozulması  mənasında 
işlənir. 
Kellinin  fıkrincə,  hər  bir  adam  öz-özlüyündo  alimdir,  tədqiqatçıdır,  о 
qıcıqlara  sadəcə  olaraq  cavab  vermir,  xarici  aləm-dən  aldığı  informasiyalan 
monimsoyərkon  osaslı  forziyyolər  irəli  sürür,  onları  təcrübədə  yoxlayır,  dünya 

 
vo  insan  münasibotlori  haqqında  özünün  «balaca  nəzəriyyəsini»,  şəxsi 
konstruktlar  və  ya  anlayışlar  sistemini  yaradır.  Biz  bu  sistcmo  müvafıq  olaraq 
hadisəlori  qiymətləndirir,  öz  davranışımızı  müoyyən  edir,  özümü-zə  və  başqa 
adamlara sual vcririk. Bu baxımdan konstrukt insanın özü  tərəfındən yaradılan, 
praktikada yoxlanılan, ətraf gerçəkliyi 
439  qavramaqda  və  başa  düşməkdə, 
hadisələri 
proqnozlaşdırmaqda 
və 
qiymətləndirməkdə  ona  kömək  cdən 
xüsusi subyektiv vasitodir. 
Kelli  konstrukt  anlayışından  istifadə  etməklə  biheviorizmin  əsasını  təşkil 
edən  vasitəsizlik  postulatını  özünəməxsus  şəkildo  aradan  qaldırır.  D.  N. 
Uznadzcnin  nəzəriyyəsində  yönəlişlik  anla-yışı,  S.  L.  Rubinşteynin 
nəzəriyyəsində  «fəaliyyətin  daxili  şərtləri»  anlayışı  hansı  rolu  oynayırsa,  onun 
nəzəriyyəsində  də  konstrııkı  anlayışı həmin rolu oynayır.  Başqa  sözlə, Kellinin 
fıkrincə,  insan  xarici  aləmi  bilavasitə  deyil,  dolayısı  ilə  konstnıktlar  vasitosib 
qavrayır, yəni o, insanın psixi həyatmı bixevioristlər  kimi S-R düsturu ilə deyil 
S-K-R düsturu ilə izah edir (Burada К - konstrukt anlayışını ifadə edir). 
Qeyd  ctdiyimiz  anlayışlar  (yönəlişlik,  fəaliyyətin  daxili  şərtləri  və  şəxsi 
konstruktlar) müəyyən xüsusiyyətlərə görə bir-birlərindən fərqlənirlor. Onlardan 
һөг  birinin  öz  evristik  тəпам  vardır.  Lakin  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  həmin 
anlayışlar  həlo  psixologiyada  müqayisəli  şəkildə  təhlil  edilməmiş  və  sistemli 
yanaşma  baxımından  onlardan  hor  birinin  insanın  psixi  həyatında  oynadığı 
spesifık rol öyrənilməmişdir. 
Kellinin  fıkrincə,  insanın  reaksiyalarını  sadəcə  olaraq  müşa-hido  etməklə 
ona  səmərəli  təsir  göstərmək  olmaz.  Bunun  üçün  onun  şəxsi  konstruktlarını  - 
dünya  haqqındakı  nöqteyi-nəzərinı  öyrənmək  lazımdır.  Psixologiyanın  osas 
vəzifələrindon biri moh/. şəxsiyyətin daxili aləminə, onun dünya, özünün sosial 
əhatəsi,  özü  haqqındakı  təsəvvürlər  sistemino  nüruz  etmokdon  ibarotdir.  O, 
konstrukt nəzəriyyəsinin əhəmiyyətini do, birinci növbod.». bununla izah cdirdi. 
Qarşıya sual çıxırdı: şəxsiyyətin daxili aləmin.» песо nüfuz ctmok olar? Kelli bu 
mühüm mosoloni moharətlə Һ Ы \   cdib şəxsiyyəti öyrənmək üçün yeni metod - 
repertuar şobəko metodunu yaratdı. 
Metodun adına diqqət yetirin: burada repertuar sözünün do, şəbəkə sözünün 
də öz evristik mənası vardır. 
Repcrtuar fransız  sözü olub aşağıdakı mənaları ifadə edir: 1) hər hansı bir 
teatrda tamaşaya qoyulan əsərlərin  məcmusu; 2) bir aktyorun ifa ctdiyi rollann, 
müğənninin  oxuduğu  vo  ya  çalğıçının  çaldığı  havaların  məcmusu.  Kelli 
r e p e r t u a r   sözünü,  demok  olar  ki,  2-ci  mənada  -  insanın  həyatda  ifadə 
etdiyi rolların  mocmusu  mənasında  işlədir. Kcllinin təcrübələrində  iştirak edon 
bu və ya digər adama şəbəkə formalı blank (metodun adında 
440 çebəkə sözü buradan əmələ gəlmişdir) 
və  «rol  siyahısı»  adlanan  bedvol  (bax: 
cədvəl  7  və  8)  verilir  (rol  siyahısına  22 
tanış adam-ana, ata, qardaş, bacı, arvad, ər 
və  s.  daxil  edilmişdir).  Təcrübədo  ıştirak 
edən adam müvafıq qrafada, məsələn, 1-ci 
qrafada - öz Bdını, 2-cidə -anasının (və ya 
analığının),  3-cüdə  -  atasının  (və  ya 
Btaliğımn)  adını  qeyd  edir.  Bu  qayda  ilo 
blankda  rol  siyahısına  uyğun  olaraq  22 
adamm  adı  göstərilir.  Cədvəl  7-dən 
göründüyü  kimi,  hor  qrafada  müəyyən 
adamlann  qarşısında  dairə  işarələri 
çəkilmişdir.  Eksperimentator  tocrübədə 
iştirak edən adama deyir: 
-  1-ci  qrafada  dairo  ilə  üç  adam  qeyd  olunmuşdur.  Onlardan  ikisi  hansı 
xüsusiyyətlərə  görə  bir-birinə  oxşayır  və  üçüncü  adamdan  fərqlənirlər. 
(Təcrübədə iştirak edon adam - kimi bir-birinə oxşar hesab cdirsə, 1-ci qrafadakı 
müvafıq iki dairəyə xətt çəkir, üçüncü dairə boş qalır.) 
Bundan  sonra  ona  təklif  olunur  ki:  1)  onlann  hansı  xüsusiyyətə  görə  bir-
birinə oxşadığını və; 2) üçüncü adamm onlardan no ilo fərqləndiyini qeyd etsin. 
Bu  sözlər  həmin  adamın  şəxsi  kons-truktları  kimi  qiymotləndirilir.  Şəbəkənin 
digər qrafalan da bu qayda ilə doldurulur. 
Elm  tarixindən  bilirik  ki,  nəzəriyyə  və  metod  bir-birilə  ayrılmaz  surətdə 
bağlıdır.  Lakin  bununla  belə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Kcllinin  nəzəriyyə  və 
metodunun  taleyi  eyni  olmamışdır:  onun  metodu  nozəriyyəsinə  nisbətən  daha 
məşhurdur  və  xarici  ölkələr-də  geniş  istifado  olunur.  Son  20  ildə  repertuar 
şəbəkə metodu müxtəlif psixoloqlar tərəfındən nəinki təkmilləşdirilmiş, həm də 
onun yeni variantları işlənilmişdir. 
Kelli göstərirdi ki, şəxsi konstruktlar bipolyar (iki qütblü) xarakter daşıyır. 
Eybəcər-gözəl,  xəsis-səxavətli,  kcçmiş-kələcək  və  s.  kimi  konstruktlar  buna 
misal ola bilər. O, bclə hcsab edirdi ki, biz həmişə nəyi iso təsdiq edəndə, eyni 
zamanda  nəyi isə inkar edirik. Biz  «Məmməd düz adamdın> deyəndə, nəzərdə 
tuturuq ki, o, fırıldaqçı deyil. İnsan əks qütbü özü üçün çox vaxt aydın müəyyən 
etmir, lakin o, ətraf gerçəklikdə məna axtararkon, oxşar və fərqli cəhətləri eyni 
vaxtda  görür.  Bu  mənada  həyr  bir  konstrukt  referent  (yəni  məlumat  verən) 
oxdur: biz onun vasitəsilə şəxsiy-yətin nəyi müsbət vo ya mənfı, nəyi oxşar vo 
ya  fərqli  hesab  etməsi  haqqında  məlumat  əldə  edirik.  Bu  ilk  baxışda  sadə 
görünsə  də,  əslində  son  dərəcə  mürəkkəb  məsələdir.  Çünki  insan  hadisələri 
qavrayarkən və qiymətləndirərkon eyni vaxtda bir neçə parametri 
441  nəzərə  ala  bilər.  Tutaq  ki,  A.  V-ni 
ancaq  yaxşı  adam  kimi  qiymel*  ləndirir. 

 
B.  isə  V.-nin  yaxşı  xüsusiyyətləri  ilə 
yanaşı  mənj  xüsusiyyətlərini  də  görür. 
Bundan  asılı  olaraq  A.-ya  nisbətən  И  nin 
şəxsi  konstruktlar  sistemi  daha  mürəkkəb 
xarakter daşıuı Müəyyən edilmişdir ki, bu, 
şəxsi  konstruktlan  xarakterizə  etmek  üçün 
mühüm 
əhəmiyyəto 
malik 
olan, 
göstoricilordon  biridiı  Həmin  göstərici 
« k o q n i t i v  
ç ə t i n l i k »  
adlanır. 
Adamların  şəxsi  konstruktlar  sistemi  öz  səviyyəsinə  göro  bir-birindən 
fərqlənirlər. Bəzi adamların şəxsi konstruktlar sistemi sadə, bəzilərinin nisbətən 
mürəkkəb, bəzilərininki iso mürəkkeb xarakter daşıyır. Əgər hər hansı bir adam 
hadisəlori  qiymotlon-dirərkən  eyni  vaxtda  bir  neçə  göstoricini  nəzəro  alırsa, 
oıuııı konstruktlar sistemi çoxlu miqdarda bir-birilə əlaqədə olan ümumiləşmiş 
konstruktlan  əhatə  edirsə,  belo  konstruktlar  koqnitıv  baxımdan  mürəkkəb 
konstruktlar  hcsab  olunurlar.  Mürəkkeb  konstruktlar  sisteminə  malik  olan 
adamlar başqalarınm davranısmı dəqiq və diferensial surotdə qiymətləndirirlər. 
 
 
4. Şagirdlərin yaş xüsusiyyətləri və qabiliyyotlərin formalaşması 
 
Qabiliyyətlər uşaq vo yeniyetmələrin psixi həyatının mülıımı cəhotlərindən 
birini toşkil cdir. Bu о demokdir ki: 
a)  qabiliyyətlər  də  bütün  psixi  proses  vo  xassələr  kimi  kiçil  yaşlardan 
formalaşmağa  başlayır,  inkişaf  edərək  yeni  keyfıyyotlor  kosb  cdir.  Müasir 
psixologiyada  bu  sahədə  inkar  edilməz  faktlar  əldə  edilmişdir.  Hotta  vaxtilə 
tcstoloqlar  (biz  yuxarıda  (,  Spirmenin  fıkri  ilə  tanış  olmuşduq)  LQ-in  -  ümumi 
istcdad əmsalımn doyişməz olduğunu iddia etdikləri halda, bu gün  yaş artdıqca 
LQ-in dəyişildiyini onlar qəbul edirlər. 
Qabiliyyətlərin  formalaşması  prosesini  psixoloji  cəhotden  düzgün  təhlil 
etmək  üçün  bu  sahədə  özünü  göstərən  yaf  xüsusiyyətlərini  ətraflı  öyronmək 
lazımdır.  Hər  bir  yaş  düvründ*  qabiliyyətlərin  formalaşması  sahəsində  köklü 
kəmiyyət  v#  keyfıyyət  dəyişiklikləri  baş  verir.  İstor  məktəbəqodor  və  kıcık 
moktəbli,  istərsə  də  yeniyetməlik  və  erkən gənclik  yaşı dövrlərində  ümumi və 
xüsusi  qabiliyyotlor  iki  istiqamotdə  -  makro  və  mikro  istiqamətlərdə  inkişaf 
edir. Biz m а к г о   i n к i ş a » 
442 dedikdo, qabiliyyətlərin müəyyən bir yaş dövründə qarşılıqlı olaqədə 
inkişafını nəzərdə tutunıq. Bu prosesdə müoyyən bir ümumi qabiliyyətdə, 
məsəlon, obrazlı təfəkkürdə əmələ gələn bir xüsusiyyət digər ümumi 
qabiliyyətin (yaradıcı toxəyyülün və s.-nin) inkişafına təsir göstərir, onlar isə 
qarşılıqlı əlaqədə xüsusi qabiliyyətlərin (tutaq ki, söz assosiasiyalarmın 
zənginliyi və ifadəli dilin) inkişafını şərtləndirir. 
M i k r o   i n k i ş a f   dcdikdə  isə  ayrı-ayrı  qabiliyyətlorin  öz-
özlüyündə  inkişafı  prosesi  nəzərdə  tutulur.  Bu  mənada  biz  obrazlı  tofəkkür, 
yaradıcı  toxəyyül  və  s.  kimi  qabiliyyətlərin  inkişafından  danışırıq  və 
danışmalıyıq. Qabiliyyotlarin mikro - və  makro inkişafı bir-birilo vohdot təşkil 
edir; 
b)  hər  bir  yaş  dövrünün  öz  xüsusiyyətləri  vardır.  Kiçik  məktəblinin  bilik 
sahələrinə  marağı,  yeniyetmənin xüsusi fəallığı və  meyllərinin genişliyi, böyük 
məktəblinin özünü şüurlu surətdə tonzimetmək meyli - bunların hamısı bu və ya 
dikar yaş dövrünün səciyyəvi xüsusiyyətləri kimi qabiliyyətlərin formalaşmasına 
mühüm təsir göstorir. Bu xüsusiyyotləri nozoro almadan qabiliy-yətlərin inkişaf 
xüsusiyyətlərini  düzgün  qiymətləndirmək  olmaz.  A.  N.  Lcontycvin  aşağıdakı 
fıkri  əqli  qabiliyyətlorin  inkişafı  prosesini  bu  baxımdan  təhlil  etmok  imkanı 
verir:  «uşağın  əqli  inkişafını  bütövlükdə  onun  psixi  inkişafmdan,  mənəvi 
simasını  müəyyən  edən  maraqlarının,  hisslərinin  və  başqa  əlamətlərinin 
zənginliyindon ayrılıqda nəzordən keçirmək olmaz». Qabiliyyət-lərin hamısının 
inkişafında  həmin  qanunauyğunluğun  mühüm  rol  oynadığını  görmək  çətin 
deyildir. Bu о demokdir ki, qabiliyyətlərin formalaşması müvafıq yaş dövrünün 
xüsusiyyətləri ilə şərtlənir. 
Psixi  inkişaf  qcyri-bərabor  (gcteroxron)  xarakter  daşıyır.  Ауп-ауп  yaş 
dövrlərində  psixi  inkişafın  sürətlənməsi  və  ya  ləngiməsi,  gözlənilmodən 
yüksolməsi və ya geriləmosi müşahidə olunur, başqa sözlə, eyni yaşlı uşaqlann 
psixi  inkişafı  bir  variantda  deyil,  müxtəlif  variantlarda  özünü  göstərir. 
Qabiliyyətlərin inkişafı prosesində də həmin cəhət bütün aydınlığı ilə meydana 
çıxır.  Qabiliyyətlərin  inkişafı  prosesini  bu  istiqamətdə  xarakterizə  etmək  üçün 
bəzi məsələlərlə tanış olaq. 
S e n z i t i v   y a ş   d ö v r l ə r i   h a q q ı n d a .   Senzi-tiv 
(latınca  sensus  -  hiss,  duyğu  demokdir)  dövr  uşağın  ontogenetik  inkişafının 
mühüm  morholosini  toşkil  edir;  bu  zaman  inkişaf  cdən  uşaq  ətraf  mühitin 
müəyyən təsirlərinə xüsusilə həssas olur, 
443 

222 
psixikanın bu vo ya digor istiqamətdə inkişafı üçün alvcrişli şən yaranır. 
Məsolən, məktəbəqədər yaş dövründə uşaqlar nəinki dilini, həm də başqa 
dillori daha tcz öyrənirlər. Bu baxınulaıı xüsusilə 3-5 yaş dil öyrənmok üçün 
scnzitiv dövr hesab olunur. 
i 
Ауп-ауп qabiliyyətlərin (musiqi, riyazi, rəsm, aktyorlııq, şairlik, texniki və 
s.)  formalaşması  və  inkişafı  baxımındaıı  məktəbəqədər,  kiçik  moktobli  və 
yeniyetməlik yaş dövrlərinin öl imkanlan vardır. 
Aydın  mosəlodir  ki,  senzitiv  yaş  dövrü  həlo  öz-özlüyündo  qabiliyyətlərin 
inkişaf səviyyəsini müəyyon etmir. Bunun üçüfl 
CddvM 7 
KelHnin rol konstruktları repertuar testi üçün blank ' 
moktəbəqədər və ya kiçik moktobli yaşı dövründə müvafıq 
qabiliyyətin inkişafı üçün olverişli pedaqoji şərait yaradılmalıdır. 
(Valideyn və müəllimlər bu mühüm vəzifəni psixoloji səriştə ilo 
həll etmək üçün hələ kiçik yaşlarından uşaqların qabiliyyətlərini 
diqqətlo öyronmolidirlor). Senzitiv yaş dövrlorinin imkanlarından 
vaxtında somorəli istifado edilmodikdo, bu sonralar qabiliyyətin 
Cədvəl 8. 
Kellinin rol konstruktları repertuar testi üçün personajların siyalıısı 
1.
 
Birinci sütunda öz adınızı yazm 
2.
 
Ananızın adını yazın. Əgər sizi ögcy ana böyüdübsə, onun adını yazın. 
3.
 
Atanızın adını yazın. Əgor sizi ögey ata böyüdübsə, onun adını yazın. 
 
4.
 
Qardaşınızın  (yaşca  ən  yaxın  olanının)  adını  yazın.  Əgər  qardaşınız  yoxdursa, 
təxminən  homyaşıdınız  olan və yeniyetməlik dövründə sizin  üçün  qardaşı əvəz 
etmiş dostunuzun adını yazın. 
5.
 
Bacınızın  (yaşca  on  yaxın  olanının)  adını  yazın.  Əgər  bacınız  yoxdursa, 
təxminən  həmyaşıdınız  olan  vo  yeniyetməlik  dövründə  sizin  üçün  bacını  əvəz 
etmiş rəfiqonizin adını yazın.
 
I I I . I  
> 
S 
С 
о 
 
Ö 
 
о 
                               
1 
 
 
   
о 
       
с 
           
о 
 
о 
       
2 
 
 
   
9 
     
о 
           
о 
   
о 
       
3 
 
 
   
 
 
с 
       
о 
   
о 
     
о 
       
4 
 
   
 
 
О 
         
о  о 
     
О 
         
5 
 
 
о 
 
 
     
о  О о 
               
о 
     
б 
 
 
 
о 
 
     
о  о 
                 
о 
     
7 
 
 
о 
 
 
   
Ü 
                     
о 
     
в 
 
 
   
 
   
о 
     
о 
       
О 
           
9  
 
 
   
 
                                   
to 
 
 
   
 
                                   
11 
 
 

 
ALTINCI MADDƏDƏN BAŞLAYARAQ SİZƏ TANIŞ OLAN ADAMLAR1N ADINI 
YAZIN, LAKİN ADAMLARI TƏKRAR ETMƏYİN, IIOR DƏFƏ YENİ ADAMLAR 
SEÇİN 
6.
 
Sizin arvadınız (əriniz) ve ya, əgər cvlonməmişsinizsə, sizin scvdiyiniz 
adam. 
7.
 
Yuxarıdakmdan bilavasito owəl sevdiyiniz adam. 
8.
 
Hal-hazırda sizin ən yaxın homcins dostunuz. 
 
9.
 
Ən yaxın həmcins dostunuz hesab etdiyiniz, sonralar isə ümidinizi 
doğrultmayan adam. 
10.
 
Öz kövrək hisslərinizi bölüşmok istədiyiniz adam. 
11.
 
Sizin həkiminiz. 
12.
 
Hal-hazırda qonşunuz olan və hamıdan yaxşı tanıdığınız adam. 
13.
 
Sizinlə  yaxınlıq  etmiş,  lakin  hor  hansı  bir  izah  olunmayan  səbəbə  göro  sizi 
scvməmiş adam. 
14.
 
Mərhəmət boslodiyiniz və ya daha çox kömək etmək istədiyiniz adam. 
15.
 
Yanında özünüzü narahat hiss etdiyiniz adam. 
16.
 
Yaxın vaxtlarda tanış olduğunuz vo daha yaxşı tanımaq istədiyiniz adam. 
17.
 
Yeniyctməlik yaşında sizo on küclü təsir göstəron müollim. 
18.
 
Baxışlan sizdo güclü etiraz doğurmuş müollim. 
19.
 
Sizi ən çox incitmiş müdir vo ya zabit. 
20.
 
Sizin şoxsən tanıdığınız adamlardan on çox boxti gətirən wfclP 
21.
 
Sizin şəxsən tanıdığınız adamlardan on xoşbəxti. 
22.
 
Sizin şəxson tanıdığınız adamlardan on yüksək əxlaqh adam. 
445 

224 
inkişafı prosesində müəyyən çətinliklərin omolo gəlmesi ıl# nəticələnir. 
Kiçik  yaşh  uşaqlarda  qabiliyyətlərin  parlaq  təzahür  halları  və  ya 
vunderkind uşaqlar haqqında. Yüksək əqli qabiliyyətleül 
malik olan uşaqlar haqqında psixologiyada çoxlu faktlaı toplanmışdır. Onlar psixi 
(yaş) inkişafın variantlanndan biri kimı son zamanlar diqqoti daha çox cəlb edir. 
Erkən əqli inkişaf halları bozən daha qabarıq formalarda özünü göstərir. Öz 
həmyaşıdlannı xeyli ötüb keçən vundcrkind uşaqlar belo hallara misal ola bilor. 
Almanca  vundcr  -  qəribo,  kind  -  uşaq  demokdir.  Mədəniyyot  tarixində 
sonralar  görkəmli  yazıçı,  bəstəkar,  alim  və  s.  kimı  tanınmış  çoxlu  vunderkind 
uşaqlar məlumdur. Hal-hazırda bekı uşaqlara az təsadüf olunmur. 
Psixoloji  ədobiyyatda  belə  uşaqlardan  biri  haqqında  aşağıdakı  molumata 
rast  gəlirik:  7,5  yaşında  I  sinifdə  oxumağa  başlamış,  2-1  gündon  sonra  onu  II 
sinfo, 10 gündən  sonra IV sinfo, ikinci rübdon etibarən  iso V sinfə  kcçirmişlər. 
14-15 yaşında M. Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin tələbəsi olan 
çoxlu bclə uşaq-lar molumdur. 
Lakin bununla bclə, bu uşaqlann bir çoxu sonralar adi adamlar olurlar. Bu, 
görəson no ilo əlaqədardır? Sualın cavabı aydındır: vundcrkind uşaqları çox vaxt 
düzgün  tərbiyə  etmirlər.  Valideynlor  və  torbiyəçilər  vundcrkind  sözünün  bozon 
birinci tərəfıno (wunder - qəribə) xüsusi diqqət yetirdikləri halda, ikinci torəfinə 
(kind  -uşaq)  əhəmiyyət  vermirlor.  Halbuki  bu  son  dərəcə  maraqlı  hadi-sədə  ən 
başlıca cəhət məhz vunderkind sözünün ikinci tərəfi ılo bağlıdır. Vunderkindlər, 
birinci  növbədə,  uşaqdırlar  vo  bütün  başqa  uşaqlar  kimi  onlar  da  müəyyən  yaş 
xüsusiyyətlərinə malikdirlər. 
Müəlli  m  və  torbiyəçilər  çox  vaxt  bu  cəhəti  nəzoro  almır,  vundcrkind 
uşaqları az qala qeyri-adi adam kimi təqdim edir, onlarda özlori haqqında düzgün 
tosəvvür  yaratmırlar.  Belo  tərbiy*  üslubunun  nəticələri  isə  çox  hallarda  forəhli 
olmur...  Kiçik  yaşlarından  özlərinin  yüksək  qabiliyyətləri  ilo  forqlonon 
uşaqlarm.  о  cümlədən  vunderkindlorin  tərbiyəsi  validcyn  və  tərbiyəçilərden 
xüsusi psixoloji səriştə təlob edir. 
Yeniyetməlik və böyük məktəbli yaşı dövründə qahilix yətlərin bəzi 
inkişaf xüsusiyyətləri. Yeniyctmolik yası dövründe özünün əqli 
qabiliyyətlərinin inkişafı etibarilə həmyaşıdlanndan 
446 forqlonon xcyli şagirdə təsadüf olunur. Belo şagirdlərin iki tipi diqqoti daha 
çox colb edir: onlann bir qismi maraqlan vo otrafdaki adamlara münasibəti 
etibarilo daha çox kiçik məktobliyə bənzəyir. Dərsi asanlıqla başa düşür, 
mosoləni daha asan yolla holl edir, lakin özünü sadəlövh aparır, aşağı qiymət 
alanda ağlayır, qızlarla kiçik uşaq kimi vuruşur, bütün fənlərlə eyni dərəcədə 
maraqlanır; digor qismi iso özünü əslində böyük məktəbli kimi арапг: 
müəllimlərin bir çox moslohətlərinə əmol etmir, dərsdə bəzən kənar işlərlə 
məşğul olur, ancaq maraqlandığı fənnə xüsusi diqqət yetirir, həmin fonnə aid 
əlavə ədobiyyat oxuyur, xüsusi dəftər tərtib edir. 
Böyük  məktəbli  yaşında  da  biz  bu  sahodo  maraqlı  hallarla  rastlaşınq. 
Onlardan  biri  aşağıdakından  ibarətdir:  aşağı  siniflordo  öz  homyaşıdlanndan 
fərqlənməyən  bəzi  şagirdlərdə  güclü  intellekt  olamətlori  özünü  göstərməyə 
başlayır.  Onlar  birdən-biro  yaxşı  oxumağa  başlayırlar.  Müəyyən  bir  elm, 
odəbiyyat vo incəsənət sa-həsi ilo daha çox maraqlanır, həmin sahə ilə saatlarla 
məşğul olurlar. 
Yeri  gəlmişkən  onu  da  qeyd  cdək  ki,  görkəmli  adamlann  bir  çoxunu  kiçik 
yaşlarında  valideynlor  və  müəllimlər  adi  uşaqlar  he-sab  ctmiş,  hotta  onlann  bir 
çoxunu «tənbol», «qabiliyyətsiz» adlan-dırmışlar. 
Tərbiyə  işi  sahosindoki  bu  nöqsanlar  ondan  irəli  golir  ki,  müəllimlər  çox 
vaxt  uşaqların  qabiliyyotlori  haqqında  təkcə  təlim  müvoffoqiyyətino  görə 
mühakimə  yürüdürlər.  Halbuki  qabiliy-yotlərin  müxtəlif  inkişaf  variantları 
vardır.  Psixi  inkişafın  qeyri-bərabər  xarakteri  bu  sahədo  xüsusilə  aydın  nəzərə 
çarpır. 
 
XVI F Ə S İ L TEMPERAMENT VƏ 
XARAKTER 
1. 
Temperament 
 
Temperament  psixi  fəaliyyətin  dinamik  xarakteristikası  kimi  təzahür  edir. 
«Psixi  fəaliyyət»  anlayışı  bizə  artıq  molumdur.  «Dina-mik  xarakteristika» 
ifadəsinə  iso  ilk  dəfo  temperament  bölməsində  rast  gəlirik.  Tempcramentin 
mahiyyotini başa düşmok üçün ovvəlcə bu ifadəni aydınlaşdırmalıyıq. 
447 §1. Davranışın dinamik xarakteristikası 
 
Diferensial  psixofiziologiyada  insanın  psixikası  iki  aspektdo  m  ə  z  m  u  n 
baxımından vo f о r m a 1-d i n a m i к (və ya рм\ dinamik) istiqamətdo öyronilir. 
Şəxsiyyətin  istiqamətini,  типа-sibotlorini,  əxlaqi  görüşlorini,  motivlərini  və  s. 
tohlil  edərkoıı  bfc  psixikanı  məzmun  baxımından  nəzərdən  keçiririk.  İnsanın 
sosial  cohotdon  şortlənon  mühüm  xassələri  ilə  yanaşı  dinamik  xassolorı  də 
vardır. Psixikanın formal-dinamik aspektdo təhlili төһ/ xassolorin öyroniiməsini 
nozərdə tutur. 
Dinamik xassə nodir? Dinamika sözünü песо başa düşeh ' Dinamika yunan 
sözüdür. Başqa dillordə olduğu kimi,  Azorbaycan dilində də aşağıdakı monada 
işlənir:  bir  şeyin  horokot  halı,  inkısa  fının,  dəyişilməsinin  gedişi.  Biz  psixi 
fəaliyyətin  dinamik  xarakteristikası deyondə, onun hərəkət halı üçün səciyyəvi 
olan xüsusiyyətləri nəzərdə tutacağıq. 

 
Psixi  foaliyyotin  və  ya  davranışın  dinamik  xarakteristikası  çoxcəhətlidir. 
Onun  xüsusiyyotlərini  təhlil  etmək  üçün  sürət,  temfl  (tezlik  dərəcəsi),  ritm, 
intensivlik,  plastiklik,  dözümlülük  vo  s.  kimj  müxtəlif  anlayışlardan  istifado 
olunur. 
Çox maraqlıdır ki, dilimizdə do psixi fəaliyyoti dinamik сəһө dən 
xarakterizə edən çoxlu söz və ifado vardır. Astagol, hövsolo-siz, diribaş vo s. 
sözlor buna misal ola bilər. 
İnsanlar  psixi  foaliyyotin  dinamik  xarakteristikalanna  görə  bir-birlərindən 
fərqlənirlər. Golin, cyni şəraitdə  müxtolif adamlaı т davranış və rəftarına diqqət 
yetirək: 
Birinci situasiya: Tutaq ki, dayanacaqda beş nəfər avtobıı gözləyir. 
Onlardan biri dirəyin yanında sakit dayanıb. Bir başqası bir yerdo qərar tuta 
bilmir: var-gəl edir. Üçüncüsü tez-tez saatma baxır... Avtobus gələndə isə biri 
qaça-qaça ona yaxınlaşır, bıı başqası isə avtobusa minərkən heç yerişini də 
pozmur. 
İkinci  situasiya:  Azorbaycan  SSR  xalq  artisti  N.  Zeynalova  Cəhrə  arvad 
rolunda çıxış edir. Tamaşaçılardan biri az qalır uğuıuıb özündən getsin. Qarşıdakı 
sırada oturmuş qadın da gülür, lakin o, elə gülür ki, heç dodaqlan da tərponmir. 
Üçüncü situasiya: tutaq ki, dərsdə müəllim şagirdlərə 20 misralıq şer verib 
onu əzbərləməyi tapşırır. Şagirdlərdən biri şcrı tez əzborlədiyi halda başqası gec 
əzbərləyir. 
Bu xüsusiyyətlər temperament xüsusiyyətloridir. Onlar insanm 
448 psixi fəaliyyətini məzmuna görə deyil, dinamik cəhətdən xarakterizə edirlər. 
Şer əzbərloməyə aid misalı bu baxımdan təhlil edək. Şagirdlərin bir qismi şeri 
tez ozbərləyirlər. Hətta onlann içə-risində təlimdo gcri qalan şagirdlərə də az 
təsadüf olunmur. Bclə şagirdlər bu sahədə çox vaxt bəzi əlaçı şagirdlərdən daha 
yaxşı nə-ticə göstərirlor. Bir çox şagirdlər isə şcri sadəco olaraq gec əzbər-
ləyirlər. Onların içorisində çoxlu əlaçı şagirdlərə də rast golmək miimkündür. 
Biz bunun səbəbini aşağıda nisbotən ətraflı izah cdəcəyik. Hələlik isə bir sualı 
aydınlaşdıraq: əgər şagird şeri tcz ozbərləyirsə, bu о demokdirmi ki, o, şcri horn 
də yaxşı başa düşür? Və yaxud: ogər şagird şcri gec əzbərləyirsə, bu о 
demokdirmi ki, о, horn do şeri yaxşı başa düşmür? Belə suallara cavab vermək 
asandır: şagirdin şcri tez və ya gec ozborlomosi nolo onun şcri yax-şı başa 
düşüb-düşmodiyini göstərmir. Burada biz müxtəlif variant-larla rastlaşırıq. 
Şagird: 
1.
 
Şeri tez əzbərləyir, yaxşı başa düşür. 
2.
 
Şeri tez ozbərləyir, yaxşı başa düşmür. 
3.
 
Şeri gec əzborləyir, yaxşı başa düşür. 
4.
 
Şeri gcc əzbərləyir, yaxşı başa düşmür. 
Bu  variantların  müqayisəli  təhlili  göstərir  ki,  şcrin  yaxşı  başa  düşülüb-
düşülməməsi bilavasitə onun tez vo ya gec əzborlən-məsindən asılı deyildir. Şerin 
песо  başa  düşülməsi  psixi  foaliyyotin  məzmunu  (məsələn,  təfokkürün  inkişaf 
soviyyosi) ilo bağlıdır. 
Bəzən  şeri  gec  əzbərləmiş  şagirdin  tez  əzbərləmiş  şagirdə  nisbətən  daha 
yaxşı  başa  düşmosi  yalnız  bununla  izah  olunmalıdır.  Şerin  tez  vo  ya  gcc 
ozborlənməsi isə psixi foaliyyotin ancaq vo ancaq dinamikası haqqında təsovvür 
yaradır. II vo III variantlann müqayisəli təhlili mohz bunu sübut edir. 
Beləliklə,  aydın  olur  ki,  temperament  xüsusiyyotləri  psixi  fəaliyyəti  ancaq 
d i n a m i k   cəhətdən xarakterizə edir. 
Temperament  xüsusiyyətlərini  düzgün  xarakterizə  ctmək  üçün  biz  bir 
mühüm  cəhoti  dəqiqləşdirməliyik:  psixi  foaliyyotin  dinamik  xüsusiyyətləri 
çoxdur. Onlar tokco temperamcntlo deyil, horn do foaliyyotin motivləri, insanın 
adətləri,  psixi  halətləri,  situasiyanın  tələbləri  və  s.  ilə  şərtlənir.  Misal  göstərək: 
bir astagəl  tələbə  təsəv-vür cdin. Adi şoraitdo o, bir işi görənə  qədər gün batır. 
Beləsi haqqında, adətən, deyirlor: elə bil ki, ayağının altında yumurta qalıb. İndi 
gəlin  həmin  tələbəni  imtahan  situasiyasında  təsəvviir  edək.  Tutaq  ki,  qrup 
yoldaşları  ona  şparqalka  ötürürlər:  bu  zaman  onun  hərəkotlori  itiləşir, 
şparqalkanı  bir  göz  qırpımında  yoldaşından  alıb  gizlodir.  Görəson,  bunu  no  ilo 
izah ctmok olar? Tələbənin motivlori ilə: о da, başqa tələbolor kimi təqaüdo düş-
mok  üçün imtahanda  yaxşı qiymət almaq istəyir. Bu  о  dcməkdir  ki,  fəaliyyətin 
motivlərindən  asılı  olaraq  psixi  fəaliyyətin  dinamikası  dəyişilo  bilər.  Biz  bura 
yuxanda  qcyd  ctdiyimiz  amilləri  (adətlor,  psixi  halətlər,  şəraitin  tələblori  və  s.) 
də  əlavo  edo  bilərik.  Lakin  onların  hamısı  üçün  bir  cəhət  sociyyəvidir: 
fəaliyyətin  motivlərin-dən,  insanın  psixi  halotlərindən  və  ya  situasiyanın 
təloblorindən asdı olaraq psixi fəaliyyətin dinamikasının dəyişilmosi müvoqqəti 
xarakter  daşıyır.  Yuxanda  haqqmda  danışdığımız  tələbəyə  imta-handan  sonra 
fıkir  vcrsok,  asanlıqla  görə  bilorik  ki,  o,  elə  homin  astagol  adamdır.  Bu 
temperamentlə bağlı cəhotdir. 
Əgor  psixi  foaliyyotin  dinaınik  xüsusiyyətləri  temperamcntlo  müoyyon 
olunursa,  onlar  insanın  davranış  və  rəftarında  d  a  v  a  m  -l ı .   s a b i t  
x ü s u s i y y ə t l o r  kimi özlorini göstərirlor. Bunu no ilo izah etmək olar? 
Foaliyyotin motivlo|ri vo ya şəraitin tələbləri ilo bağlı olan dinamik xüsusiyyətlər 
müvoqqoti  xarakter  daşıdığı  halda,  temperamcnti  ifado  cdon  dinamik 
xüsusiyyətlərlərin davamli, sabit olmasi no ilo olaqodardir?