Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 2. Təxəyyül surəthrinin yaradüması prosesi 
 
Təxəyyül surotlori foaliyyotin muxtolif saholorindo xiisusi üsi vo tərzlərlo 
yaradılır.  Bodii,  elmi  vo  ya  texniki  foaliyyoti  özünəməxsus  vozifosi  vo 
xüsusisiyyətlori oldıığu üçün alimin yer toxoyyiil suroti yaratmaq üsulu, yazıçı 
vo ya rossamin, konstruku vo ya mcmann toxoyyiil torzindon forqlonir. Lakin 
bun 
374 
fcmayaraq, 
biitiin 
foaliyyot 
saholorindo 
toxoyyiil 
surotlori 
eyni 
bfuınauyğıınluq osasinda yaradihr. 
Toxoyyiiliin foaliyyoti həmişə qavrayışın verdiyi molumatı ■  n  i  d  ə  n    
i ş  
1 
o m o k ,    d ə y i ş d i r m o k    y o l u  ilo ■ni surotlor 
yaratmaqdan ibarotdir. Burada iki proses - t o h l i l   la t o r k i b  ayird 
edilir. Toxoyyiil foaliyyotindo tohlil vo torkib nOseslorindon песо istifado 
olunur? S. Rəhimovun yuxarıda tanış uğumuz fıkrində bu sualın aydin cavabi 
vardir. Yazıçının özünün qeyd etdiyi kimi, o, Kosanin zahiri alomini tyatda 
müşahidə etdiyi «üç kosadan», daxili alomini - «qulluq 
Bprozini» 
iso 
«lopabığ» kişidən götiirmüşdür. Bu proseso 
Uxologiyada 
t o h l i l   deyilir. 
Sonra iso o, götürdiiyii «zahiri» «daxili» olamotlori yaradicihqla uzlaşdırmış, 
əlaqələndinniş, rloşdirmiş vo «Saçlı»dakı Kosa surotini yaratmışdır. Bu proseso 
mologiyada t o r k i b  deyilir. 
Beloliklo,  aydin  olur  ki,  tohlil  vo  torkib  toxoyyiil  surotlorinin  aradilmasmin 
osas  mexanizmini  təşkil  edir.  Görkəmli  yazıçıların,  •samların,  alimlorin, 
konstruktorların,  mcmarların  vo  b.  Iradıcılığında  bu  iimumi  qanunauyğunluq 
öziinəməxsus şəkildo Bahiir edir. 
Bəs,  uşaqlar  toxoyyiil  surətlorini  песо  yaradırlar?  inunauyğunluq  eynidir: 
yaşlılar da, uşaqlar da toxoyyiil surətlə-ni tohlil-torkib əmoliyyatlan vasitosilo 
yaradırlar.  Şagirdlərdə  bu  pliyyatların  inkişaf  etdiıilmosinə  xiisusi  diqqət 
yctirilmolidir 
 
2. 
Təxəyyül 
və 
yaradıcı foaliyyot. 
Yaradıcılıq  psixologiya  elmini  iki  cohotdon  xüsusilo  ■araqlandırır.  Bir 
torofdon, yeni surotlorin yaradılması prosessual lajakter daşıyır. Elo buna görə do 
toxoyyiiliin  mahiyyotini  başa  ■Oşmok  üçün  onun  bir  proses  kimi 
qanunauyğunluqlarını  ■rdınlaşdırmaq  lazimdir.  Digor  torofdon,  toxoyyiil 
yaradıcılıq 
Irosesindo 
bir  qabiliyyot  kimi  formalaşır,  yoni  şəxsiyyotin  osas 
fcrdi
-psixi  xassolorindon  biri  kimi  meydana  çıxır.  Hor  bir  toxoyyiil  ■urotindo 
şoxsiyyətin  motivlori,  miinasibotlori,  sorvot  meyllori  vo  к  özüniin  aydin  oksini 
tapir.  Bu  о  demokdir  ki,  başqa  psixi  koscslor  kimi  toxoyyiiliin  do  mahiyyotini 
aydınlaşdırmaq  üçiin  onu  bohz  şəxsiyyət  baxımından  nozordon  keçirmək 
lazimdir. 
375 
Psixologiyada yaradıcılığı bir proses kimi uzun miiddot очлма] iki yolla 
öyronmişlər.  Birinci yol yazıçıların, rossamlarifl 
bostokarlann,  alimlorin  vo  b.  ayn-ayn  osorlorin  vo  ya  suroti.Mia  yaradılmasına 
aid  fikir  vo  mülahizələrinin  öyronilrnəsindci  ibarotdir.  Onlann  sonotkarhq 
mosololori,  xüsusilo  özlərinin  .»>сц  iizorindo  işi,  yaratdıqları  surotlor  vo  s. 
haqquula  moktublartj  xatirolori  vo  ya  moqalolorindo  bu  baximdan  zongin 
materialld  vardir.  Bundan  başqa,  hor  bir  yazıçı,  rossam.  bostokar  vo  у  a  aktyug 
miioyyon  bir  osor  vo  ya  surot  iizorindo  islorkon  miixtoluj  istiqamətlordo 
yaradıcılıq  işi  apanr  (mosolon,  yazıçı  miioyyon  bu  cpizodu,  hotta  bozon 
bütövlükdə  osori  bir  песо  variantda  işloyır,  rossam  muxtolif  eskiz  vo  etiidlor 
çəkir vo s). Bu materiallarii tohlili hor hansi bir surotin vo ya osorin yaradilmasi 

 
prosesini  aydınlaşdınnaq,  yazıçı,  rossam.  bostokar  vo  aktyorun  toxoyyülüıual 
xiisusiyyotlorini  müoyyonləşdirmək  baxımından  maraqluhr.  Yaradıcılıq 
proseslorinin öyronilməsinin ikinci \olu bundan ibarotdir. 
Hor  iki  yol  öz-özlüyündə  miioyyon  evristik  ohomiyyelj  malikdir.  Lakin 
onlar  yaradıcılıq  prosesinin  biitiin  morhololorii  eyni  dorocodo  aydınlaşdırmaq 
imkanı  vermir.  Bu  da  ondan  ire  golir  ki,  yazıçı  (vo  ya  rossam)  osor  iizorindo 
işlorkon surotlordi birino xiisusi diqqot yctirdiyi halda, о birisino kifayot qod« 
ohomiyyot  vermir.  On  başlıcası  iso  odur  ki,  yazıçı  osorin  birııı*  variantinda 
tosvir  olunmuş  bu  vo  ya  digor  cpizodu  yeni  (ikinci 
v 
ya  üçüncü)  variantda  no 
iiçün  doyişdiyini,  rossam  hor  hansi  b  etiidii  no  üçün  çəkdiyini  çox  vaxt  izah 
etmir.  Buna  goro  do  onlan  psixoloji  monasi  oksor  hallarda  bizim  iiciin  aydin 
olmur.  Honn  surotlorin  yaradilmasi  prosesini  psixoloji  baximdan  otrafli  tol 
etmok iiciin faktik material çatışmır. 
Toxoyyiil surotlori песо yaradılır? Eksperimental psixol giyada bu miihiim 
suala çavab vermok iiciin muxtolif iisullard mosolon, «Yanmçıq һекауə», 
«Kəsmə» metodu vo s.-don istifa olunur. 
Uşaqlara yarımçıq hekayo verilir vo onu tamamlamaq tokl olunur. Bundan 
sonra, bir torofdon, tamamlanmış hekayo psixol baximdan tohlil olunur, digor 
torofdon, yeni surotlorin yaradilm prosesini tohlil etmok iiçiin ohomiyyotli olan 
məsələlər (şagi hckayonin kompozisiyasim no iiciin belo qurub? O, hekayodo 
ha ideyam ifado etmok istoyib? Osas surotlori песо yaradıb? İkin 
376 
kocoli surotlori песо sociyyolondirib? vo s.) miisahibo yolu ilo dinlasdinlir. 
«Kosmo» iisulu da maraqlıdır. Şagirdə rosm iiciin, tutaq ki, 10 oq verilir 
(vərəqlor nömrələnir). 1-ci voroqo qara kağız isdmhr. Şagirdə miioyyon 
mövzuda şəkil çəkmok toklif olunur. jokli əvvəldən axira kimi 1-ci voroqo 
çəkir. 
3 
dəqiqədən sonra pcrimentator 
2
-ci vərəqi götürür. Şagird şəkli 1-ci 
vərəqdə mokdo davam cdir. 
3 
doqiqo keçir... Ekspcrimentator indi do 
3-
'$, 
daha sonra 4-cii, 
5
-ci... axirda iso 10-cu vəroqi götüriir (1-ci ^qo qara kağız 
yapışdırıldığı üçün ayn-ayn epizodlar ardicil faq 
2
-ci, 
3
-cii, nohayot 10-cu 
voroqdo oks olunur.) Ogor biz JlO-cu voroqlori ardicil surotdo diizsok, miihiim 
bir suala -Şagird rosmdoki surotlori hansi ardıcıllıqla yaratmışdır?» -pahna 
cavab vero bilorik. Toxoyyiil surotlorinin yaradilmasi losesini tohlil ctmok 
iiciin, 
birinci növbədə, mohz bu suah jjrdınlaşdırmaq lazimdir. Ogor biz tokco 
şəklin özünü (1-ci voroqi) p/ordon kcçirsək, bu suala tam cavab vero bilmərik. 
Əvvəla, ona pro ki, şagird şəkildə mövzunu ardicil olaraq davam ctdinnir. 
Irvolco, tutaq ki, adamin başını çokir, sonra vərəqin ortasında ımi rosm cdir, 
sonra adamin bodonini çəkir... ikincisi, ovvollor >kdiyi bir detail bir qodordon 
sonra pozur, suroti başqa bir detalla iyyolondirir. «Kosmo» iisulu ilo oldo 
edilon materiallar bu solələri aydınlaşdırmaq imkanı verir. 
Son  zamanlar  yaradıcılıq  psixologiyasinda  yeni  bir  istiqamot  malaşmışdır: 
yaradıcılığın  psixoloji  mexanizmlorini  aydınlaş-maq  üçün  yaradıcı  tapşınqların 
holli  gcdişini  eksperimental  otdo  öyrənir  vo  onun  noticolorini  uşaqların 
davranışının  inkişafı  Hhosində  aparılmış  todqiqatlann  noticolori  ilo  miiqayiso 
edirlor.  Beloliklo,  psixologiyada  yaradıcılıq  proscslori  muxtolif  qamətlərdə 
öyrənilir.  Homin  todqiqatlar  toxoyyiiliin  xiisusiy-lorini  aydınlaşdırmaq  iiçün 
xiisusi  ohomiyyoto  malik  olan  mii-n  nəticələr  çixarmaq  imkanı  verir.  Onlardan 
bozilorini qcyd >k. 
a)  yaradıcılıq  miirokkob  prosesdir.  Hor  hansi  bir  surotin  adilmasinda  muxtolif 
psixi  proseslor  (qavrayış,  hafizo,  tofokkiir,  bxoyyiil,  nitq,  hisslor  vo  s.)  iştirak 
cdir.  Lakin  onlann  icorisindo  "xoyyiil  xiisusi  yer  tutur.  Toxoyyiil  həmişə  digor 
psixi  proses-liyrlə  qarşılıqlı  əlaqədə  foaliyyot  göstərsə  do,  yeni  surotlorin 
yaradilmasi bilavasito onun funksiyasina daxildir. 
377 
Xəyali situasiya - uşaq oyunlannın zəruri şərtidir. Toxə surotlori   əslində  
uşağın  oyun  foaliyyotinin özünəməx proqramına çevrilir: uşaq özünü həkim və 
ya kosmonavta oxş~ balaca «aktyor» kimi rol ifadə edir, dünyaya öz rolu vasit 
baxır, insan münasibətlərini, sosial normalan, bütövlükdə ictimai təcrübəni 
mənimsəyir. Təxəyyülsüz uşaq oyunu yoxdur 
vafl 
ola da bilmoz. Oyunun 
mozmunu bilavasito uşaq təxoyyülüra^| inkişaf soviyyosindon asılıdır. 
Məktəblinin  tolim  fəaliyyətində  do  toxoyyiiliin  rolu  boyiikd  Şagirdin  idrak 
foaliyyotinin  inkişafı,  xiisusilo  tofokkiir  vo  hisslo  qarşılıqlı  olaqosi  toxoyyiiliin 
inkişaf soviyyosindon asılıdır. 
Şagirdlərdə toxoyyiiliin inkişafı vo torbiyosi baxımından fənnin öz imkanlan 
vardir. Miiollim riyaziyyat, fizika, kimy omok, odobiyyat, idman, musiqi, rosm 
vo s. fonlorin todrisl prosesindo bu cohoti nozoro almah, muxtolif yollarla 
şagirdloriT təxəyyiilünü aktivləşdirməli vo inkişaf etdinnəlidir. 
Yaradıcı  foaliyyot  prosesindo  toxoyyiil  daha  miihiim  rol  oynayir.  Bodii 
yaradicihq  sahosindo  toxoyyiil  surotlori  öz  oksini  odobiyyat  vo  incosonot 
osorlorindo,  elmi-texniki  yaradıcılıqda  iso  muxtolif  proqnozlarda,  layiholordo, 
planlarda  vo  s.-do  tapir.  Buradan  miihiim  psixoloji-pedaqoji  notico  çıxır: 
şagirdlorin  yaradıcı  foaliyyotini  somoroli  toşkil  ctmok,  onlann  toxoyyiiliiniin 
bilavasito  yaradıcı  foaliyyot  prosesindo  inkişafına  xiisusi  diqqot  yetirmok 
lazimdir; 
b)  toxoyyiil  foaliyyot  prosesindo  formalaşır.  О  öziiniin  quruluşuna  görə 
foaliyyotin  struktur  xiisusiyyotlorini  oks  etdirir.  Bu  о  demokdir  ki,  foaliyyotin 
hor  bir  sahəsinin  öz  xiisusiyyotlori  vardir.  Ədəbi,  musiqi  vo  tosviri  foaliyyot 
saholorini  miiqayiso  etsok  fikrimiz  aydin  olar.  Onlann  hor  üçünü  on  iimumi 
şokildə bodii yaradicihq kimi sociyyolondiririk.  Lakin homin foaliyyot saholo-
rindon hor birinin özünəməxsus  xiisusiyyotlori, ifado vasitolori vardir. Bundan 

 
asih olaraq ədəbi foaliyyotdo toxoyyiil bir xiisusiy-yot, tosviri foaliyyotdo iso 
başqa  xiisusiyyot  kosb  cdir.  Bu  ümıımı  qanunauyğunluq  osasinda  yeno  do 
miihiim  psixoloji-pedaqoji  notico  çıxarmaq  olar:  şagirdlərdə  təxəyyülü 
diizgiin  inkişaf  etdirmək  üçün  onlara  miitloq  miivafiq  foaliyyot  sahosi  üçün 
zoniri olan bilik, bacarıq vo vordişlor aşılamaq lazimdir. 
v) yaradicihq prosesindo insanda özünü aktuallaşdırma tolobati formalaşır. 
Görkəmli yazıçılar, rəssamlar, alimlər və b. bu cəhoto 
378 mişə diqqət yetirmiş, oməksevərliyin yaradıcı foaliyyot esindo də böyük 
ohomiyyoto malik olduğunu xüsusilə qeyd uşlər. 
Bu məsələlər indi də aktualdır. Əgər belədirso, onda yaradı-iq prosesini песо 
stimullaşdırmaq olar? Elmi-texniki inqilab Haitində bu problem mühüm 
ohomiyyot kosb edir. Miiasir psixo-■giyada yaradicihq qabiliyyətlərinin 
diaqnostikasi vo yaradıcılığın Tnullaşdırılması metodlannın işlənilməsi 
mosəlolərinə daha çox qot yetirilir. Bu, hor şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, 
müasir i-texniki problemlorin hollindo mohz fiziklər, riyaziyyatçılar, londislor, 
memarlar, hokimlor kollektivlorinin vo b. rolu daha artir. Onlann foaliyyotini 
somoroli təşkil etmok üçün adıcılığın stimullaşdırılması metodlarının 
işlonilmosi zoruri solo kimi meydana çıxır. 1957-ci ildo bu sahodo ilk addım 
atıldı - «Beyninin homlosi» li metod yaradıldı. «Beyin homlosi» obrazh ifado 
olsa da, letodun mahiyyotini doqiq ifado edir: 5-10 noforlik qrup fcvlərinin 
yaradıcı foallığını artirmaq moqsodilo hor hansi bir ■Knoloji, eloco do 
planlaşdırma vo proqnozlaşdırma tapşırığı iki orhələdə müzakiro olunur. 
B i r i n c i    m o r h o l o d o  hor s ağlına golon ideyanı istodiyi şokildo 
söyloyə bilor. Onlara hom ümkün qodor çox ideya iroli surmok, hom do öz 
əməkdaşlannın eyalannı tutmaq vo inkişaf ctdinnək məsləhət görülür. Metodun 
şlıca tələbi bclədir: irəli sürülon ideyalan, hər hansı şəkildə lursa-olsun, tənqid 
ctmok olmaz. İ k i n c i  m o r h o l o d o   üsusi ekspertlər qrupu irəli 
sürülmüş ideyalan yoxlayır və onlar-n on somoroli olanlan seçir. Ekspertlorə 
verilon əsas tələb ndan ibarotdir ki, песо ifado olunmasmdan asih olmayaraq, 
•omoroli ideya miimkiin qodor doqiq miioyyon edilmoli vo düzgün 
qiymotlondirilmolidir. 
50-ci  illorin  sonu  -  60-ci  illorin  owollorindon  etibaron  «Beyin  homlosi» 
metodu  dünyanın  muxtolif  ölkolərində  totbiq  olunmağa  başladı.  Lakin  tocriibo 
göstərdi ki, metod öz-özlüyündə maraqh olsa da, yaradicihq vozifolorinin holli 
iiciin 
kifayot  qodor  somoroli  deyildir.  Psixologiyada  sonraki  axtarışlar  mohz 
bu  istiqamoto  yönəldilmiş,  yaradıcılığı  stimullaşdırmağın  yeni  metodlari 
işlənilmişdir. Hal-hazırda psixologiyada bu istiqamotdo maraqh 
axtanşlar apanlır; 
q) biitiin psixi proseslor şəxsiyyət xarakteri daşıyır. Bu iimumi 
379 psixoloji qanunauyğunluq təxəyyiildə xüsusilə aydin nozoro çanjfl 
Çünki insanin öz şoxsiyyətini yaıatdığı surotlor vasitosilo i t  adi etmosi iiciin 
on optimal şorait mohz yaradicihq prosesindo emafl golir. Bunun ilk 
təzahürləri uşaqlann mocazlar sistemino (tə^ epitet, istiarə, kinayə, mübaliğə 
ve s.) yiyolonmosi proses
2 
müşahidə olunur. 
İnsanın  dünya  vo  özü  haqqinda  təsowürlərində  moca^B  mühüm  yer 
tutur.  Mocazda  bir  hadiso  haqqinda  aydin  tosevvB  yaratmaq  üçün  о,  başqa 
oxşar  hadisəyə  moxsus  olamətUH  səciyyələndirilir.  Bunun,  birinci  növbədə, 
qnostik  əhomiyye  vardir.  Mocazlar  cisim  vo  hadisolor  arasındakı  oxşarlığın 
dql  olunmasının  əsas  vasitələrindən  biridir.  Bir  hadisonin  başqa  oxşJ 
hadisəyə  mexsus  əlamətlərlə  səciyyələndirilməsı  yeni  obpl  yaratmağın  on 
sado  r'ormasıdır.  Hansı  formada  olursa-ol|^B  texeyyül  suretlərinin 
yaradılmasının kökləri mocazlar sistemindafl başlanır. 
Mənilik  şüurunun formalaşması  prosesindo  insamn  noinn başqa  adami, 
hom  do  özünü  xarakterizo  edorkon  istifado  etdid  toşbeh,  epitet  vo  s. 
bilavasitə onun başqa adamlara da, özüne 
Л 
munasibotini  ifado  edir.  Hörmət 
etdiyimiz adam bu vo ya digei şəraitde qorxaqhq etse belo, biz heç vaxt onun 
haqqinda  danışanB  «tülkü  kimi  qorxaqdır»  ifadosi  işlətmirik.  Vo  yaxud 
oksino.  hönnefl  etmodiyimiz  her  hansi  bir  adam  her  hansi  bir  şəraitdə 
cosarolle  heroket  edonde  do,  biz  onu  «poleng  kimi  cesurdun>  ifadesi 
Я 
xarakterize  etmirik.  Bedii  odebiyyatda  miisbot  vo  məofl  qəhrəmanlan 
səciyyələndirərkon yazıçılar bu cohoto homisd xiisusi diqqet yetirirlor. 
Yeni  surotlerin  yaradilmasi  prosesindo  monlik  şüurunun  funksiyalari 
coxcohetlidir.  Onlann  hamisi  sexsiyyetin  yaradicihq  prosesindo  özünü  ifade 
etmosi,  özünü  aktuallaşdırması, 
öt 
yaradicihq  mcyllorini  hoyata  keçirmək 
iiçiin ideal vo modelluritt seçilməsi ilo bağlıdır. Bu о demokdir ki, şəxsiyyot 
amılıni nozori almadan toxoyyiil surotlorini psixoloji baximdan otrafli tohlil 
etmok olmaz. 
 
 
 
380 
XII l FƏSİL İDRAK VƏ FƏALİYYƏTİN DAXILI TƏNZİMİ 
 
1. idrak və motivləşmə 
 

 
Psixi  proseslərinin  şərhindən  aydin  oldu  ki,  idrak  insan  Ibaliyyotinin 
en  mürəkkob  növüdür.  О,  obyektiv  varlığı  oks  etdirir 
m 
psixi  inikasın 
tarixon inkişafının nəticəsidir. 
idrak  psixi  inikas  prosesi  olub  ferdin  ontogenetik  inkişafında  nriei  aləmi 
əks ctdirməsi sayəsindo tərcübə əldə ctməsini, biUk L/anmasını tomin edir. 
Yeni  idrak  ferdin  gerçekliyə  belod  olma-
|niii. 
otraf  mühiti  derk  etməsinin 
əsas şərtidir. Odur ki, idrak tea bir ferdin dərkctmə fəaliyyətindən kənarda 
mövcud ola 
■vrıca  t 
Blmoz. 
Molumdur  ki,  idrak,  «təfəkkürün  obyekte  daim,  sonsuz  Kxınlaşmasıdır. 
Insamn  fıkrində  təbiətin  i  n  i  к  a  s  ı  n  ı  «öl-Bn»,  «abstrakt», 
h ə r ə k ə t s i z ,   ziddiyyətlərsiz  deyil,  hore-btın,  ziddiyyotlorin  omole 
gelmesi  ve  hell  olunmasının  obodi 
brosesi 
kimi  başa  düşmək  lazımdın>. 
Həmin  miirekkeb  proses  Ksamn  idrak  fəaliyyətinin  miixtelif  seviyye  vo 
formalannda fcinəməxsus şəkilde tozahiir edir. 
İstər  varhqla  bilavasito  olaqo  formasi  olan  hissi  idrakda  (duyğu  la 
qavrayışlar səviyyəsində), istərsə de vasitoli inikasda (təfəkkür ■yiyyəsində) ve 
ya  məntiqi  idrakda  belo  bir  dialcktik  ziddiyyətin  Branması  vo  onu  aradan 
qaldırmağa  cəhd  göstərmək  insana  varlığı  шһл  dərindən  dərk  etməyə  imkan 
verir.  İdrakın  insanlarda  sosial  braitlə  şərtlənməsi,  ictimai-tarixi  təcrübəni 
mənimsəməyə  və  onu  daha  da  zənginleşdirməyə  yönəlmesi  onun  daha  yüksək 
bviyyələrinin  -  emprik  vo  nəzeri  idrakin  meydana  gəlməsini  ■Mlləndirmişdir. 
Xüsusən  do  nezəri  idrak  insanin  cisim  ve  bdisələrin  mahiyyətinə  niifuz 
etməsinə,  onlann  yalniz  indiki  bziyyetini  deyil,  hom  də  kcçmişini  ve  gelecok 
perspektivini  oks  letdirmoyo  imkan  vermişdir.  Bununla  da  idrakin  mokan  ve 
zaman  Uududlan  həddən  ziyadə  genişlənmiş  olur.  Başqa  sözlə,  idrak  bsana 
özünün  mövcud  olduğu  mokan  vo  zamaninın  hiidudundan  knara  çıxmağa 
imkan verir. İki misala diqqot yetirek. 
Ne iiciin bizim qedim ocdadlanmiz gündəlik dolanışığı, 
381 
güzoranı ilə bağlı işlori qoyub göy cisimlori mexanikası moso ilo məşğul 
olmuşlar? Göy cisimlərinin horokot qanunl öyrənmək sayosindo 
miirokkob hesablamalar vasitosilo günoş ay təqvimini yarada bilmişlor? 
Yaxud miiasir insanları düşün> başqa bir sual: görəsən insan yalnız Yer 
kürəsindəmi yaşa yoxsa qalaktikanın başqa saholorindo do onu tapmaq 
mümkündürl - suah tokco sual soviyyosindo qalmir. 
1974-cü ilin noyabr ayının 16-da Puerto - Riko adasmdfl Herkules ulduzlar 
sistemino  doğru  Aresibo  radio  teleskopu  vasitosilo  çox  qiivvotli  siqnal 
göndərilmişdi.  Əgor  homin  siqnal  orada  tutulsa  idi,  onun  cavabi  24  min  işıq 
ilindon  sonra  yero  golo  bilordi.  Homin  əməliyyatda  iştirak  edon  insanlarm,  axı, 
heç biri bu cavabi goro bilmozdi. Bos, onlan, xalq ifadosi ilo deyilso, bohrosinl 
goro bilmoyocoklori foaliyyoto tohrik edon nodir? 
İnsan idrakının muxtolif tozahiir formalan vo inkisaf soviyyolorindo (qeyri-
ixtiyari vo ixtiyari formalarda olsa da) bir  məqsədəyönəlişliklə yanaşı emosional 
bəzəyin  vo  ya  tonun olmaej da  diqqoti colb edir. Sanki insan emosiyalan biitiin 
idrak prose-sill rinin  müşayiətçisi kimi çıxış edir, idraki istiqamotlondirir. Bolko 
dtj 
bu  genetik  tocriibonin  («faydalı-ziyanh»,  «tohlükoli-tohlükəsizNİ  insan 
soviyyosindo  iso  «yaxşı-pis»,  «xoşagələn-xoşagəlməz»,  «gö-zəl-çirkin»  vo  s. 
kimi prinsiplər) osasinda varlığın oks etdirilmosi noticosi kimi möhkəmlənmişdir. 
Odur  ki,  idrak  miirokkob  psixi  foaliyyot  kimi  öz  torkibino  noinki  bir  sira  idrak 
proscslorini (duygu, qavrayış, hafizo, toxoyyiil vo tofokkiir), hom do emosional-
iradl  proseslori  daxil  edir.  Onlann  qarşılıqlı  olaqosi  zominində  idrak  motivlori 
formalaşır vo noticodo çoxcəhətli idrak foaliyyoti ba| verir. 
Insamn  idrak  foaliyyoti  ilo  emosiyalan  arasındakı  miinasibol  idrakla 
motivləşmə  arasinda  rabito  yaratmaq  cohotdon  çox  ohomiy*  yotlidir.  insanin 
idrak  foaliyyoti  emosional  proseslərlə  qarşılıqlı  münasibətdə,  dialektik  vəhdətdə 
coroyan  edir.  Belo  bir  dialekol  olaqo  insan  emosiyalannin  idrakin  tohrikedici 
amili kimi çıxıj etməsində özünü aydin surotdo buruzo verir. Molumdur ki, «insai 
emosiyasi olmadan heç vaxt insan torofindon həqiqətin axtarış miimkiin olmamış, 
miimkiin deyil vo miimkiin ola da bilmoa (V.İ.Lenin). 
Bu  cohoti  aydin  tosovviir  etmok  iiciin  insanin  zehni  hisslorin  (şübhə, 
təəccüb,  inam,  fohm  vo  s.)  xatirlamaq  yerino  diişərdi  •hz  bu  hisslor,  ilk 
növbədə, insam «hoqiqot axtarmaga» tohrik Ir. Çünki tamamilo yeni vo ya tam 
gözlənilməz  cisimlo  Basarkon  insanin  kecirdiyi  heyrot,  toocciib  hisslori  ona 
homin lyekti otrafli dork etmoyo yönəldir. 
Qarşıya sual çıxır: göroson hor hansi bir yeni cisim adamlann Biisinda eyni 
hisslori oyadirmi? Şübhosiz ki, yox. Cisim vo disolorin insana tosiri onun tolobat-
motivasiya sahosi ilo nvasito bağlıdır. İnsan cisim vo hadisolori, ilk növbədə, öz 
abatlarının ödənilməsi baxımından seçib əks etdirir. Bu mərhələ mo yönəlmənin 
osasını təşkil edir. Yalniz bundan sonra onun übədarlığı, xoşagələn olmasi yeni 
tohrikedici sobob kimi tosir itonnəyə başlayır. Bu cohot birinci amildən törəyir vo 
todricon istoqillik kosb etmoyo başlayır. Lakin bünövrə ilo olaqo itib mir, yeni 
forma kosb edir. ikinci torofdon, insan idrakimn iliyyoti yalniz nisboton aşağı 
səviyyəli «emosional tonla» deyil, hiyyotco sosial sociyyə daşıyan ali hisslorlo do 
tonzim olunur, qamotlondirilir. Demoli, insanin emosiya vo hisslori onun idrak 
liyyotinin tohrikedici amili kimi çıxış edir. Bu  morholodo  idrak  foaliyyoti  
yalniz  öz  quruluş vo ı/mununa goro deyil, hom do daxili motivlərinə goro 
miirokkob akter alır. ilk tohrikedici amil tolobatlar, onlann hissi vo ya ideal mada 
anlaşılmasıdır. Tolobati ödəyəcək obyektlorin ayird Imosi, onlann otrafli dork 
1 1   i l l ' I I I I   ]   l ƏŞ 
V*  
1 
düron I 

 
olunmasi, onlara doğru can atmaq übatların törətdiyi fəallıqdır. Bu, 
motivloşmənin bünövrosini, Jıca zəminini təşkil edir. Bundan soma homin 
zəmində fayda-fcın xoşagələnlə, daha faydalının daha əlverişli ilo çulğalaşması 
•sesi  
baş  verir.   Bu  soviyyodo  obyektloro miinasibotin crensasiyasi vo ya 
fərqləndirilməsi baş verir. Yalniz maddi vo ya t\ tələbatın ödənilməsi deyil, hom 
do xoşa golon, cazibodar lotloro meylin giiclonmosi nozoro çarpır. Tolobatlar 
emosional a kosb etdikco, insam onlan ödəyə bilon obyektloro istiqamot-lirir, 
arayıb-axtarmağa tohrik edir. Bu soviyyodo insan idraki ilo isional proseslor 
çulğaşır, miirokkob idrak foaliyyotinin gedişi stiqamoti toyin olunur. 
Orqanizmlo mühit arasındakı miirokkob |ө vo miinasibotlori toyin vo tonzim 
edon idrak foaliyyotinin orqanizm iiciin bir zoruroto, ciddi tələbata çevrilir. 
Sensor achq vo ya zoruri molumatin ahnmamasi orqanizmdo ılıatlığın 
yaranmasina sobob olur. informasiya aclığının asını almaq üçün idrak obyektino 
tolobat, bu isə öz növbəsindo 
383 

 
 
idrak fəaliyyətinə tələbat doğurur. İdrak tolobatinin özii idnl fəaliyyəti üçün 
təhrikedici amile çevrilir. Bu halda insanda axtaj sönmoz həvəs yaranir. Bu, 
sadəcə həvəs səviyyəsindo qal maraq, meyl, arzu, istək formalannda təzahür 
edorək idrr istiqamotino, intensivliyino ciddi tosir gostorir. 
Görkəmli sovet psixoloqu L. S. Vıqotski göstərirdi ki, fıkirl mərhələ deyil. 
Fikrin  özü  başqa  fikirdən  noşot  ctmir;  bizı  şüurumuzun  motivləşən  sahələrilə 
olaqodardır.  Homin  saholər  iı  bizim  maraqlarımızı,  affckt  və  emosiyalarımızı 
ohato cdır. Fikr arxasında affektiv və iradi tohrikiər, meyllər (cohdlor) du Ancaq 
bu  təhrikləri  psixoloji  baximda  tohlil  ctdikdən  sonra 
! 
«по  üçün  fikirloşir?» 
sualına cavab vcrmok olar. 
İdrak insan şəxsiyyətinin biitiin cohotlorinə niifuz cdir. Bu ondan iroli 
golir ki, idrak, һəг şcydən əvvəl, fəaliyyotdir. xarici informasiyalar sadoco 
olaraq oks ctdirilmir. İdrak p proses deyil, sosial cohotdon şortlənon vo şəxsi 
sociyyə daşı foal prosesdir. Demoli, idrak noinki öz torkibino muxtolif sovi 
inikas proscslorini, hom do şəxsiyyotin biitiin tolobatlar motivasiya sistcmini do 
daxil edir. 
Bir halda ki, idrak foaliyyotdir, hor bir foaliyyoto xas olan sira cohotlor 
ona da aiddir. Buraya foaliyyotin motivi, moq tonzimedilmo xiisusiyyotlori, 
foaliyyotin icra edilmosinin yol vasitolori vo s. daxildir. 
Əlbətto,  ilk  növbədə  idrakla  motivasiya  arasındakı  qarşılı  münasibətə 
diqqot  yetirmok  zoruridir.  İrolidə  motivin  psixol  mahiyyoti  otrafli  şərh 
edilmişdir. Burada yalniz bir mosole toxunulacaqdir. Onu bir misalla izah edok. 
Tələbə çox böyük ciddi-cəhdlə lazimi odobiyyat ax miioyyon fonno aid 
proqram materialini xiisusi soylo oxu öyrənməyə can atir. Bu halda onun idrak 
foaliyyoti hom miio " obyekto - ixtisas fənninə yönəlmiş olur, hom do burada 
xiis foalliq, ilk növbodə, idrak foallığı nozoro саф1г. Lakin mosolonin holo 
zahiri tərəfıni görürük. Qarşıya sual çıxır: gar bu toloboni belo bir foalhga tohrik 
edon sobob nədir? Ə" mosolonin komiyyot tərəfınə toxunaq. Görəsən sobob 
birdir, у çoxdur? ikincisi, homin sobob keçicidir, yoxsa davamh təsadüfidir, 
yoxsa zoruridir? 
Bu suallara  cavab axtarmaq,  hor şeydən ovvol, insanin i  foaliyyotinin 
motivləşməsi ilo əlaqədardır. Burada toloboni ' 
384 pothgina tohrik edon səbəblor çox ola bilor (toqaiid almaq, əlaçı ■haq, öz 
üstünlüyünü siibut etmok, fonni sevmok, miiollimo ■rmot, valideynlor 
qarşısında vo ya ictimai borcunu yerino letirmok vo s.). Tohrikedici, fəallıq 
doğuran amillor hom do Lwmiiddotli vo keçici ola bilor. Bu hallarda idrak 
foaliyyotinin ■Dxtolif səviyyolordo motivləşmosi nozordo tutulur. 
M  о  t  i  v