Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 6. Təfəkkürün novlori 
 
Psixologiya   tofokkiirii   miihiim   idrak   foaliyyoti M öyrənorkon muxtolif 
osaslara 
goro 
onu növlərə ayinr. Belo ki, 
352 insan muxtolif ümumiləşdirmo soviyyosindo düşünə bilor, ud tofokkiir 
prosesindo qavrayışa, təsəvvürlərə, məfhumlara az ya сох dorocodo istinad edo 
bilor. 
Tofokkiiriin  foalhq  dorocosi,  gerçəkliyi  adekvat  surotdo  oks  rmo  soviyyosi 
ayn-ayn  adamlarda  eyni  olmur.  Biitiin  bu  otloro  goro  tofokkiirii  muxtolif 
növlərə ayırırlar. Onlarla ayn-lıqda tanış olaq. 
Ə y a n i - o m ə l i   t o f o k k i i r   on  çox  bilavasito  tosir  В  cisim  vo 
hadisolorin dork edilmosi ilo əlaqədardır, yoni yalar iizorindo praktik fəaliyyətlə 
bağlı  tofokkiir  növüdür.  fokkürün  bu  növü  3  yaşına  qodor  uşaqlarda  üstün 
mövqe tutur. ani-əməli tofokkiir daha cox horokotlorin köməyi ilo hoyata "irilir. 
Mosolon, kiçik uşaqdan: «Bu 
кофипи 
песо qurmusan?» 
ө 
soruşduqda, «Вах, 
belə»  deyə  quraşdırdığı 
кофипи 
uçurub,  nidən  qurmağa  başlayır.  Bu  zaman 
uşaq  öz  fıkrini  hokəkətlərin  məyi  ilo  ifado  cdir.  Yalniz  ontogenetik  inkişafda 
deyil, filogenezdo do ovvolco əşyavi tofokkiir olmuş, insan bilavasito ■şyalarla 
əməliyyat aparmışdır, fikri mosolo foaliyyot prosesinin  6zündə holl cdilmişdir. 
insanda  tofokkiiriin  inkişafı  mohz  bu  Bbvdən  başlamışdır.  Onun  ilk  omok 
foaliyyoti  prosesindo  fıkri  fcaliyyət  əşyavi-praktik  fəaliyyətdən  ayrılmamışdı. 
Ontogenezdə 
de 
uşaq təfəkkürünün inkişafı bundan başlayır. 
Ə y a n i - o b r a z l ı  tofokkiir prosesindo fikri foaliyyot qavrayış 
vo  tosovviir  matcriallarına,  başqa  sözlə,  obrazlı  materiala  istinad  cdir.  Yoni  bu 
halda  cisim  vo  hadisonin  qavrayış  vo  tosovviir  surotlori  tohlil  edilir, 
müqayisədən keçirilir vo s. 
Moşhur  İsvcçrə  psixoloqu  J.  Piajenin  7  yaşlı  uşaqlar  iizorindo  apardığı  bir 
eksperiment  bu  cohotdon  diqqoti  colb  edir.  Uşaqların  gözü  qarşısında  xəmirdən 
eyni böyüklükdə və çəkido iki gündə düzəldirlər. Uşaqlar baxır vo «onların eyni 
olduğunu»  deyirlor.  Bundan  sonra  kündənin  birini  yayıb  kökə  düzəldirlər. 
Uşaqlardan soruşurlar: - bunların - kündə və kökənin çəkisi eynidir, yoxsa biri о 
birisino nisboton ağırdır? Onlar görürlər ki, kökoni düzəldərkon kiindəyə heç пө 
əlavə edilmədi, sadoco olaraq onun formasi doyişdirildi. Lakin buna baxmayaraq 
uşaqlar belo hesab edir ki, kökə kündodən ağırdır. Bu iso tosadiifi deyildir. Uşaq 
tofokkiirii  qavrayışa  istinad  edir.  Kökə  nisboton  böyük  sahə  tutduğu  iiciin 
uşaqların gözünə daha ağır görünür. 
Ontogenetik inkişafda əyani-obrazlı tofokkiir daha çox məktəbəqədər yaşlı 
uşaqlarda özünü göstərir; həm də, demək о ki, bu yaş mərhələsində həlo 
mofhumi və ya mücərrəd təfo kifayət qədər aydın nəzərə сафггпг. 
M i i c o r r o d   t ə f ə k k ü r   zamanı fıkri foaliyyot əsas ümumi 
və mücəiTəd moftıumlara istinad edir. Doyər, odaləd xoşboxtlik, kəmiyyət, 
keyfiyyət və s. haqqinda fikirləşmol mücərrəd tofokkiiro misal ola bilər. 
Məhz  sözlii-məntiqi  ve  ya  miicorrod  təfəkkiir  sayosindel  təbiətin, 
comiyyotin, 
insanın  özünün  inkişafının  ümumi  qanunauyğunluqlarını 
miiəyyənləşdirmək  mümkündür.  Həmiffl  tofokkiir  sayəsində  fıkri  mosololorin 
ümumiloşdirilmiş şokildo həlli miimkiin olur. 
Əməli  mosololorin  həlli  ilə  əlaqədar  olan  təfəkkür  ə  m  ə  1  vo  ya 
p r a k t i k  
t ə f ə k k ü r   adlamr.  Onun  köməyi  ihı  şagirdlər 
laboratoriyalarda,  todris-təcrübo  sahəsində,  texniki  dərnəklərdə  vo  s.  miixtolif 
fonlordən öyrəndikləri nəzəri bilikləri təcrübəyə  tətbiq  edir,  müxtəlif baeanq və 

 
vordişlərə  yiyələnirlər.  Model,  alot  vo  cihazlar  düzəltmok,  onlardan  bacarıqla 
istifado etmok əmoli tofokkiiriin foaliyyoti ilo olaqədardır. 
Əgor  tofokkiir  texniki  mosololorin  hollinə  yönolir  vo  bu  sahodo  yiiksok 
göstoricilərə  nail  olmağa  imkan  yaradirsa,  bu,  t e x n i k i     t o f o k k i i r  
adlamr. 
Varlığı obrazh surotdo oks etdirmoklo olaqodar olan tofokkiiro b o d i i   
t o f o k k i i r  deyilir. 
Obyektiv  gerçəkliyin  qanunauyğun  olaqolorinin  diizgiin  inikas  etdirilmosi 
ilo  olaqodar  olan  tofokkiiro  m o n t i q i   t o f o k - k  ü  r  deyilir.  Montiqi 
tofokkiir  osason  hökmlərin  müoyyənliyi,  ardıcıllığı,  sübutluluğu,  osashlıqı  ilo 
olaqədardır.  Bu  keyfiyyotlor  iso  tofokkiiriin  varlığı  diizgiin  oks  ctdirmosi  ilo 
şərtlənir. 
Təbiət  vo  ictimai  hoyat  hadisələrini  donmuş,  dəyişmoz  deyil,  daim  inkişaf 
edərək doyişmə prosesindo oks etdiron tofokkiir dialektik tofokkiir adlamr. 
Bununla borabor, tofokkiiriin növlorindən biri do nozori tofok-kiirdiir vo 
adoton  onu  praktik  tofokkiirdon  forqlondirirlor.  Nozori  təfokkür  hor  şeydən 
ovvol  cisimlorin,  hadisolorin  osas  xiisusiyyotlorini,  qanunauyğunlüqlarını 
aşkar  etmoyo  yönəlmiş  olur.  Elmdo  fundamental  problemlorin  holli,  iimumi 
qanunauyğunluqların  miioyyon  edilmosi  nozori  tofəkkürün  foaliyyoti  ilo 
bağlıdır. 
İnsan tofokkiiriiniin on vacib növlərindon biri yaradıcı tofok- 
354 
dü. Yaradıcı tofokkiir sayosindo idrak foaliyyoti prosesindo sub-ktiv olaraq yeni 
mohsul, yeni cohotlor yaradihr. Homin yeni fikri - mohsul vo ya cohotlor 
motivasiya, monalan-fcrnia, yeni moqsodlor sahosindo özünü daha qabanq 
surotdo biru-verir. Yoni burada sadoco olaraq hazir bilik vo bacanqlann tot-I ilo 
kifayotlonilmir. Cisim vo hadisolordo yeni cohotlor aşkar ilir. Cismo, hadisoyo 
yeni baxış vo mənalandırma yaradıcı tofok-r iiciin daha xarakterikdir. insan 
tofokkiiriiniin qcyd edilon biitiin novlori bir-biri ilo six .»ido bağlıdır, onlar 
qarşılıqlı surotdo bir-birino kecir; bu, holl ilon fikri mosolonin məzmunundan 
asılıdır. Tofokkiiriin ayn-ayn ■jövlorınin inkişafı tolim-torbiyə işinin somoroli 
toşkilindən do çox Hihdır. Problemli və inkişafetdirici təlim şagirdlordə 
tofokkiiriin foaliyyotinin somoroli təşkilinə ciddi tosir gostorir. 
§ 7. Ağılın keyfiyyətləri 
Tofokkiir  biitiin  adamlara  moxsus  miirokkob  psixi  prosesdir.  Lakin  onun 
mozmunu  vo  inkişaf  dorocosi  hamida  eyni  soviyyodo  deyildir.  Çünki  hor  bir 
fordin  təfəkkürünə  onun  şəxsi  hoyat  yolu,  ildığı  tolim  vo  torbiyo,  eloco  do 
«təfəkkür  orqanının  yctkinliyi»  (K.  Marks)  ciddi  surotdo  tosir  edir.  Homin 
amillorin  tosirilo  insanlarm  təfəkküründo  bir  sira  fordi  xiisusiyyotlor  meydana 
çıxır. 
Ağılın  keyfiyyotlori,  hor  şeydon  ovvol,  tofokkiiriin  muxtolif  növlərinin 
inkişaf soviyyəsi vo bir-birilə çulğaşmasının xiisusiyyotlori ilə bağlıdır. Bu vo ya 
digor  növün  üstünlüyü,  miioyyon  mozmuna  malik  mosololorin  holl  edilməsinə 
qabiliyyət və mcyllorin olmasi, görünür, insan ağlının iimumi kcyfiyyot xarakte-
ristikasıdır. Burada miioyyon foaliyyot növü sahosindo lazimi toc-riiboyo malik 
olmaq da holledici rol oynayir. Bu cohotlor hor bir forddə özünoməxsus şəkildə 
çulğaşaraq tofokkiir sahosindo fordi ferqlori sortlondirir. Bu fordi xiisusiyyotlor 
ağhn  keyfıyyətində  daha  qabanq  tozahiir  edir.  Buraya,  başlıca  olaraq,  aghn 
miistoqil-liyi, tənqidiliyi, çcvikliyi, genişliyi, dorinliyi, fikrin suroti daxildir. 
A ğ l ı n   m i i s t o q i l l i y i   insanin  öz  bilik  vo  tocriibosino 
osason  cisim  vo  hadisolorin  miihiim  olamot  vo  xiisusiyyotlorini,  olaqo  vo 
münasibətlərini, qanunauyğunluqlarını başa düşməsin-do, yeni mosələlər iroli 
sürüb  onlan  holl  etməsindo  vo  biliklərini  nisboton  miirokkob  problemlorin 
həllinə totbiqetmo bacarığında 
"> г с 
özünü  göstərir.  Bu  keyfiyyət  əsasən  adamin:  a)  başqasının  kömafl  olmadan 
qarşıya  yeni  moqsod,  sual,  mosolo  qoymasında;  b)  Ьц  məqsədo  çatmaq,  suala 
cavab vermok, mosolo vo ya problemi lutfl etmok üçün vasito, cavab, yol tapib, 
miioyyon  noticoyo  golme  sindo;  v)  bu  vo  ya  digor  cisim  vo  hadisoni  törədon 
səbəblər 
ham 
qında miioyyon mülahizələr yürütməsində ifado olunur. 
Nozoro  almaq  lazimdir  ki,  ayn-ayn  adamlann  hoyat  toere  bəsinin 
zonginliyindon, 
ağlın 
yetkinliyindon, 
bilik 
soviyyosindOH 
yaş 
xiisusiyyotlorindon, 
foaliyyot 
növündon  asih  olaraq.  təfokkM  run 
müstəqilliyində özünəməxsus cohotlor özünü gostorir. 
Elmin, texnikamn, sosial hoyatin siirotlo ınkışali miiasir dövrdB yetişməkdə 
olan  gone  noslin  tofokkiiriiniin  foaliyyotino  daha 
ciddi 
toloblor  verir.  Onlarda 
miistoqil  miihakimo  yiiriitmok  qabiliyyee  elmi  mübahisə  aparmaq  bacarıqı 
inkişaf ctdirilmolidir. Hoqiqot 
dari 
elmi miibahisodon dogur. Elmi biliklor gorok 
gonclorin  miistoqil,  yaradacılıqla  düşiinmok  qabiliyyotini  fomıalaşdırsın  \o 
torbiye]  etsin.  Qarşıda  belo  bir  ciddi  vozifo  durduqu  drivrdo  təlimde  mexaniki 
ozborlomo,  «oxu,  danış»,  «оугоп,  yadda  saxla*  yönümünün  yaradılması  çox 
ziyanhdir. 
A ğ l ı n    t o n q i d i l i y i   onun miistoqilliyi ilo bağlı oluh, insanin: 
a) dork olunan fikirlori, faktlan, forziyyolori, eloco do of fikir vo rəylorini ölçüb-
biçmosində; b) idrak obyektlorindoki sohv vo uyğıınsuzluqları axtanb 
tapmasmda; v) bunkum soboblorinl araşdınnasında ifado olunur. Tənqidi ağıla 
malik olan adam basqa şəxslorin tosiri altına diişmür, hor şeyi şoxsi 
düsüncəsiniM süzgəcindən   keçirmoyə,    onlann    doğru olub-olmamasım 
yoxlamağa, mosolonin hollinin optimal variantmı tapmaga can atır Belo şəxslər 
öz fikirlorini də dönə-döno yoxlayır. onlara tonqıdl | surotdo yanaşırlar. 

181 
351 
Tonqidi ağıl hadisoloro dialektikcəsino yanaşdıqda, yəni bu v*J ya başqa 
prcdmetin, yaxud hadisonin mahiyyotini ziddiyyotlor! I aşkar etmok vasitosilo 
açmaq metoduna yiyolondikdo öziinün daha yiiksok inkişaf mərhələsinə çatmış 
olur. insanda dialektik tofokkiir formalaşır. 
Belo tofokkiir iso, K .  Marksın yazdığı kimi, «heç bir şejfi 
qarşısında boyun oymir vo öz mahiyyoti ilo tonqidi vo inqilabidir* Buradan aydin 
olur ki, yeni tərzdo düşünmək. mövcud olanlan tonqid siizgocindon kcçirmək 
vacibdir. Yctismokdo olan gone ı nosildo mohz belo tofokkiir keyfıyyəti 
formalaşdırılmahdır. 
356 \. Miistoqil vo tonqidi ağıla malik olan adam öz zehnini gcniş vo Igiin 
biliklorlo müvoffoqiyyətlə zonginləşdirə bilir. Çünki о, Iklori sadoco olaraq 
monimsomir, onlara tonqidi yanaşır. Buna f o d ə g e n i ş  a ğ ı l a  malik 
olan şəxslər miixtolif bilik saho-fado yaradıcı surotdo düşiinmoyo qadir 
olmuşlar. Nizaminin, Tusinin, M.F.Axundovun, Ü.Hacıbəyovun ağlının 
gcnişliyi, xtəlif sahələrdə yeniliklər yaratmaları hor kəsi heyran edir. Iın 
genişliyi ilo birlikdo, dərinliyi də çox mühümdur. A ğ ı l ı n  d ə r i n l i y i  
mosololorin mahiyyotini diirüst dork okdə, hor bir hadisoni törədən sobəbləri 
müəyyənləşdinnokdə, blemi hərtərəfli anlamaqda, hadisolorin nəticəsini 
qabaqcadan 'gün müəyyonləşdirməkdə ifado olunur. Dorin ağıla malik olan m 
məsələləro muxtolif tərəflərdən yanaşır, ilk nozordo сох ө, adi, hamıya molum 
kimi görünən hadisədə ciddi problem rmoyi bacanr. Mosolon, turş şey yedikdo 
vo ya gördükdə adamin ~ından şirə ifraz olunur. Bu faktı hamı dəfəlorlə 
müşahidə etmiş, in onu adi, molum bir mosolo hesab etmişdir. İ. P. Pavlov iso 
min «adi» hadisoni öyrənmə osasinda ali sinir foaliyyotinin lunlarını koşf ctdi. 
Yaxud yuxarı atılan daşm, budaqdan qopan yvonin yero düşməsi kimi «adi» 
hadisolor iizorindo dorindon şünmək İ.Nyutonu cazibo qanununu kəşf etmoyo 
gotirdi. Bunlar homin alimin ağlının dorinliyini ifado cdir. Dorin ağıl homişə 
Itsimlorin vo hadisolorin mahiyyotino niifuz cdir. 
A ğ l ı n   ç e v i k l i y i   do  miihiim  keyfiyyotlordondir.  |nsan  hoyat 
tocriibosi  boyu  muxtolif  məsələlərlə,  problemlərlə  rastlaşır,  onlan  miioyyon 
iisullarla  holl  edir.  Lakin  həyatda  baş  Veron  hadisolor,  qarşıya  çıxan  məsələlor 
muxtolif  vo  rəngarəngdir.  Şezən  onlar  zahiron  bir-birino  oxşasalar  da,  mahiyyot 
etibarilo  Ibrqlonirlor.  Ona  göro  do  onlara  eyni  ölçü  ilo  yanaşmaq,  molum 
qaydalan  totbiq  cdib,  tapdanmış  yolla  getmok  lazimi  noticoni  llermir.  Bu  halda 
insanlar muxtolif torzdo horokot edirlor. Bozilori molum müddəalardan bərk-bərk 
yapışır,  iimumi  qaydalardan  konara  çıxmır,  ona  goro  do  yeni  mosoloni  holl 
ctmokdo  aciz  qahrlar.  Bu  homin  fordlorin  tofokkiiriindo  miihafizokarhq  vo 
ttcreotiplərin  güclülüyüyü  ilo  bağlıdır.  Başqaları  iso  mosolonin  holl  edilmosi 
qaydasını  doyişir,  yeni  yol  vo  vasitolor  tapib  hollino  nail  olurlar.  Bu,  ağlın 
çcvikliyi ilo olaqodardir. 
F i k r i n s i i r o t i d o   miihiim  keyfıyyət  olub,  insanin  holl  etdiyi 
mosoloyo verdiyi son cavabın müddəti ilo toyin edilir. Əlbətto, 
357 

 
Fi
krin  sürətinə  bir  sira  amillor  tosir  edir.  Bu,  lazim  olad  materialm  möhkəm  yadda 
saxlanılması  vo  tez  yada  salınmasınd.ıtJ  adamin  bilik  soviyyosindon,  hoyat 
tocriibəsiııdon, tohsilindon, sum sisteminin xüsusiyyətindən və s. asılıdır. Burada 
holl edilocfl mosolonin miirokkobliyi do miihiim rol oynayir. 
F i k r i n   m o n t i q i l i y i   insanin  ardıeıl.  osash  vo  dual  gün 
düşünmosində  ifado  olunur.  Montiqi  tofokkiiro  malik  olan 
SOJUJ 
tez-tcz  bir 
fıkirdən  başqasına  keçmir,  miioyyon  miiddəalartt  hoqiqiliyino  yoqinlik  hasil 
etdikdon  sonra  onlardan  zoruri  notieolof  çıxanr.  О,  öz  mühakimolərinin 
düzgünliiyünii sübııt etmok ücıin kifayot qodor tutarlı dolillor gotirir. onun hor bir 
sonraki likrl ovvolkilordon nəşət edir, onlan tamamlayir. 
Ağlın  göstorilən  keyfiyyotlori  bir-biri  ilo  six  surotdo  bagluhr  vo  onlann 
inkişaf etdirilmosi tolim-torbiyo işinin diizgiin qurtil-masından çox asıhdır. 
 
§ 8. Insan tofokkiiriiniin inkişafında nitqin rolu 
Miirokkob idrak foaliyyoti olan tofokkiiriin istor filogenezdo, istorso do 
ontogenezdə inkişafı çox miirokkob bir yol keçmişdil Belo ki, əyani-əməli 
təfəkxürdon sözlii-montiqi tofokkiiro kecul insanin idrak foaliyyətindo çox ciddi 
dönüş yaratmışdır. Oslindo burada hoqiqi monada bir sıçrayış nozoro çarpır. 
Tosadiifi deyildir ki, homin sıçrayış cansız alomdon canliya, yaxud bitkilor 
alomindon heyvanlar aləminə kccidlo miiqayiso edilir. Yoni burada insan idrakının 
inkişafında tamamilo yeni bir kcyfiyyot - hiafl idrakdan montiqi idrak mərholəsino 
keçid baş verir, nitq insanin idrak foaliyyotino qoşulur. Bununla da osas psixi 
proseslor arasinda nisbot tamamilo doyişilir. Ogor ovvollor intellektual foaliyyot 
bütövlüklə qavrayış çərçivəsindo coroyan cdir vo ya oyani qavras 
i -
materialma 
tabe olurdusa, indi qavrayışın özü insanlarm ictimai-tarixi təcrübəsinin, 
ümumiloşmiş dil materiallannin monimsonil-mosi osasinda formalaşan miicorrod 
sxemlorm tosiri altinda dəyişilir. Yoni nitqli tofokkiir sayosindo insan xarici 
alomin bilavasito hissi qavrayış soviyyosindo oks etdirilmosindon xarice çıxır, 
miirokkob olaqo vo miinasibotlori oks etdirir, notico çıxarır. 
358 ■fori mosololori holl edir, onda anlayışlar təşəkkül edir. pfokkürün bu 
formasi insanlarm biliyi monimsomosinin, ondan ifado etmosinin osasinda durur 
vo insanin miirokkob idrak liyyoti üçün zəmin təşkil edir. 
Dil  materiallanndan  istifado  edon  tofokkiir  gerçokliyin  on  iluim  olamotlorini 
ayird  etmoyo  imkan  vcrir.  Belo  olduqda  lavasitə  qavrayış  prosesindo  muxtolif 
xassoloro  malik  cisimlor  r  iimumi  qrupa  aid  edilir.  Yaxud,  zahiron  oxşar  hesab 
edilon  ayn-Ti  cisimlor  muxtolif  foaliyyot  saholorino  aid  olunur.  Nitqli  fekkiir 
montiqi  notico  çıxannağa,  iimumi  vo  miicorrod  anlayışlar  atmağa,  gerçəkliyi 
daha dorindon oks etdirmoyo imkan verir. eticodo insan idraki miicorrod, nozori 
tofokkiir soviyyosino "Jcsolir. 
Demoli, tofokkiiriin inkişafına nitq iinsiyyoti ciddi tosir "ztərir. Çünki 
tofokkiiriin başlıca xiisusiyyotlori - onun vasitoli ikas olmasi vo miicorrodliyi 
mohz dil materiallan sayosindo umkiin olur. Bu monada deyilir ki, normal 
adamin tofokkiirii tqlo iizvi surotdo əlaqədardır. Onlarda bu vo ya digor fikir 
dildon, itqdən xaricdo mövcud ola bilmoz, hom do yaranmaz. Çünki biz *zlorin 
köməyilo fıkirləşirik, bu halda tofokkiir nitq vasitosilo yata keeirilir. Mosolon, 
bir ncçə dil bilon adam indiki anda hansi ildo fıkirləşdiyini aydin surotdo dork 
edir. Nitq vasitosilo insanlar Itoinki öz fikirlorini bir-birino çatdırır, hom do 
onlann tofokkiirii nitqli iinsiyyot prosesindo təşokkül cdir, formalaşır. 
§ 9. Nitq vo onun funksiyalari 
Niqt  iinsiyyoti  miioyyon  dilin  qanunlarına  uyğun  olaraq  hoyata  keeirilir. 
Burada biz iki anlayışla rastlaşırıq: nitq vo dil. Nitq nodir? 
N i t q -   insanlarm  dil  vasitosilo  hoyata  keçirilən  iinsiyyot  pro-iesidir. 
Ünsiyyətin bu formasi tarixon omolo gəlmiş, təşəkkül ctmişdir. 
D i l   iso  nitqdon  forqli  olaraq  insanlar  arasinda  iinsiyyot  vasito-sidu.  Hor 
iki  anlayışı  muxtolif  istiqamətlordə  tutuşdunnaq  olar.  Mosoloyo  komiyyot 
torofdon  yanaşsaq  dil  hocm  etibarilo  nitqdon  cox  gcnişdir.  Çünki  dil  iimumi 
xalqa  moxsusdur,  nitq  iso  aynca  bir  fordo  aiddir.  Dildə  işlədilən  sözlərin  yalniz 
miioyyon  qismi  fordin  nitq  iinsiyyoti  prosesindo  istifado  edilir.  Dil  iimumxalqa 
moxsus olduğu iiciin homin dilin ölməsi xalqin ölməsi demokdir. Xalqin 
359 aradan çıxması ilə dil ölü dilə çevrilir. Odur ki, bu və ya digər tələf etmək 
üçün ilk növbədə onun dilini əlindən almağa çalışı R. Həmzətov dilin ülviliyini 
poctik dillə necə də aydın ifado mişdir: 
 
Bu gün öz ölümüm girdi yuxuma: Gördüm ki, Dağıstan... yaşıl bir 
çomon... Üstümə od tökür günəşli səma, Sinomdo qurğuşun, can vcrirom 
men. 
ölürəm, bir kəsə gərək dcyiləm, Ünvansız qəribəm, sahibsiz yetim. Bircə 
torpağımdır sonuncu həmdəm, Dcyirom, qoy ona qanşıb itim. 
Bir imdad gozirəm axır sosimdo, Tənhalıq sinəmi 
yandırıb-yaxır. Qartallar qıy vurur dağ zirvosində, 
Ccyranlar mələşo-mələşo baxır. 
Nə dost xəbər rutur, nə yoldaş görür, Ölürəm, 
ömrümün bahar yaşında. Ne anam saç yolur, nə yad 
hönkürür, Bilinmir hardadır qobir daşım da. 
 
məsələnin sadə vo ya mürokkəb olmasi homin müddəto gostorir. Lakin 
miirokkob mosololori do tez holl edon, tez düşı şəxslər vardir. 

 
Ürokdə intizar ölürdüm bele, Birdən səs cşitdim, görən 
bu nədir; Avar ləfıcəsində yol gələ-golə Şirin söhbət cdir 
iki müsafir. 
Votənim Dağıstan. Qızmar bir gündə, Dünyadan əl üzüb 
can verondo mən, Onlar danışırdı ana dilindo Kələkbaz 
Əlidən, Dəli Hosondən. 
О soslo isindi soyuq bodonim, Dırçəlib bir daha 
inandım bu an. Hnkımlor yaramı sağaltmaz 
mənim, Oz ana dılımdir dordimə dərman. 
Kiməsə şəfadır, kiməsə kömok Ozgə dil. 
Şirindir mono öz sözüm, Bilsəm. ana dilim 
sabah ölocək Bu gün ölməyə hazıram özüm. 
 
360 
Demoli,  dil  ümumxalqa  məxsusdur,  nitq  isə  ayrı-ayrı  fərdlərə  ir.  Dil  ünsiyyətin 
vasitəsidir, nitq ünsiyyətin prosesidir. Dil ünsiyyət vasitəsi olduğu üçün başqa bir 
elmin  -  dilçiliyin  zusudur,  nitq  isə  proses  olduğu  üçün  psixologiya  elminin  iqat 
obyektidir. Lakin bunları bir-birindən ayırmaq olmaz, i  onlar arasinda  miirokkob 
dialektik  vəhdət  vardir,  hor  ikisi  ai-tarixi  mahiyyot  daşıyır.  Dilin  osas 
funksiyalarına diqqət brtırdikdə bu cohot aydin olur. 
Məlumdir ki, dil əsasən üç funksiyanı yerinə yetirir: 
1)
 
dil  ictimai-tarixi  tocriibonin  mövcud  olmasi,  saxlanmasi  vo  krilmosi 
vasitəsidir. 
2)
 
dil kommunikasiya, eloco do insanin davranışını tənzim ■mok vasitosidir. 
Çünki  hor  bir  kommunikasiya  vo  ya  iinsiyyot,  ■tr  şcydon  əvvəl,  müsahibə  tosir 
etmok vasitosidir. Bu tosir lllavasite və bilvasitə hoyata keçirilə bilor. 
3)
 
dil  intellektual  foaliyyotin  silahıdır.  Qavrayış,  hafizo,  pfokkiir,  toxoyyiil 
kimi idrak proseslori insanda dil materiallan ilo 
» edilon in formasi yalara istinad edir. Dilin bu funksiyalari nitqin foaliyyot 
istiqamotini toyin edir. Belo ki, nitq insanlar arasinda siyyoto xidmot edir, hom do 
о tofokkiiriin aloti vo ya vasitosidir. 
Ontogenetik inkişafda insamn nitqə yiyolonmosi bir песо lorhələdən keçir. İlk 
növbədə  uşaqlarda  fonematik  eşitmo  İ|ibiliyyəti  inkişaf  edir,  onlar  ana  dilindəki 
sosləri  fərqləndirməyə,  rtəffuz  ctmoyə  başlayırlar.  İkinci  morholodo  uşaq  söz 
ehtiyatını  artırır,  sintaksisin  qaydalarını  mənimsəyir.  Üçüncü  morholodo  xüsusən 
məktəb yaşında) dilin semantikasına, sözlorin mənasma riyələnir. 
Nitqin  funksiyalari  muxtolifdir.  Onun  birinci  funksiyasi  ■jeyaları,  hərəkəti, 
voziyyoti  vo  s.  adlandırmaqdır.  Bu,  nitqin  k i q n i   f i k a t i v   v o y a  
s e m a n t i k   (mona)  f  u  n  к  s  i  -
f 
a  s  l  adlamr.  Bu  funksiya  insan  nitqini 
heyvanlann iinsiy-Jrotindon forqlondirir. Heyvamn çıxardığı sos cismi deyil, onun 
öz  Veziyyotini  bildirir.  insanda  iso  miioyyon  söz  deyilorkon  homin  •özlə  bağlı 
hor hansi cismin, hadisonin təsəvvürləri canlanır. 
Nitqin ikinci funksiyasi ümumiləşdirmədir. Molumdur ki, hor 
oz  ümumiloşdirir.  Miioyyon  cisimlor  katcqoriyasina  aid  olamot  \ o  
xassolori oks etdirir. Mosolon, ağac, meşə, tələbə, insan vo s. 
Nitqin üçüncü funksiyasi kommunikativ funksiyadir. Bu, nitq davranışı kimi 
tozahiir edir. Homin funksiya da öz növbəsində: 1) 
361  məlumat  verrnək;  2)  foaliyyoto,  işə 
təhrik  стык  vozıfolorıJ  ycrinə  yetirir. 
Deməli,  rıitqin  köməyi  ilo  başqaları  ilo 
ünsivtj  saxlayınq,  fıkir  mübadiləsi  edirik, 
ictimai 
təcrübəni 
mənimsoyfl 
zənginləşdirir, yeni nəslə veririk. 
Nitq  vasitosilə  hisslərimizi,  arzu  vo  istəklərimizi,  bu  və  Jİ  digər  cismə, 
hadisəyə  münasibətimizi  bildiririk.  Nohayot,  nıkt  vasitəsilə  başqalanna  təsir 
edirik, onun davram.ş vo rəftarındl müəyyən dəyişiklik yaradırıq, hər hansı bir işi 
ycrinə yetirmtlB təhrik edirik. Bu da təsadüfı deyildir, çünki һөг bir söz müəyyjl 
cisim,  hadisə  vo  ya  hərəkətin  siqnalıdır.  Buna  göro  do  bi/  hər  hand  bir  sözü 
eşidəndə  onu  monasına  göro  başqa  sözlordon  fərqloM  diririk.  Bu  iso  cümlə  və 
mətn daxilindo mümkündür. 
Sözlərin 
mənasının 
anlaşılması 
iiçün 
ahəngin, 
nitqin 
toləfM 
xüsusiyyətlərinin do ohomiyyoti böyükdür. Ahong nitqdə ifadt  edilon  mozmuna 
insamn  munasibotini  -  roğbot,  nil'rot.  qozəb  vofjj  hisslərini  oks  etdirir.  Bundan 
başqa, ahong damşıga miixtolif monj vero bilir. Mosolon, «Uşaq tapıldı» cümləsi, 
ahongdən  asih  olaraq,  bir  halda  itmiş  uşağın,  digor  halda  hor  hansi  bir  usagın 
tapıldıgıni bildirir; başqa halda iso bu, ahongi doyismok yolu ilo sual ciimluaj ola 
bilor. 
Beloliklo,  deyo  bilorik  ki,  nitqi  qobul  ctmok  iiciin.  bir  torofdon,  soslori 
tohlil-torkib 
etmok, 
onlan 
forqlondirmok 
lazimdir. 
Bu 
n i t q i n  
q a v r a n ı l m a s ı d ı ı .  Digor torofdon iso sözlorl mona cohotdon tohlil 
vo torkib etmok zoruridir. Bu da n i t q i n   a n l a ş ı l m a s ı d ı r .  
Nitqin qavramlmasi vo anlaşılması qarşılıqlı olaqododir. Nitqli anlamaq 
üçün sözləri qavramaq lazimdir. Nitqin anlaşılması iso, Л növbosində, sözləri 
daha doqiq qavramağa imkan verir. Nitqin diizgiin qavramlmasi vo anlaşılması 
beyin qabığındakı nitq morkozlorinin normal foaliyyot göstərməsindən asılıdır. 
Molumdur  ki,  sözlər  varhğın  ikinci  siqnallarıdır,  «siqnallaf|  siqnalıdır». 
Onlar  insana  iic  osas  formada:  g ö r ü l o n ,   e   ş  il  d i l ə n ,  
t o l o f f i i z   e d i l o n   formada  tosir  cdir. 
1кц 
beyin  qabığının  miirokkob 
tohlil-torkib  foaliyyoti  sayosindi  sözlərin  tosirilo  insan  beynindo  ikinci  siqnal 
sistcmi  soviyyəsind*  miivoqqoti  rabitolor  sistcmi  yaranir  ki,  bunun  osasinda  da 

 
varhgin  miihiim  olaqo  vo  miinasibotlori  oks  ctdimlir.  Noticodo  sö/U  varlığı 
ümumiləşmiş şəkildo oks etdirir. 
Insana moxsus olan ikinci siqnal sistemi baş bev in qabığmın Im 
362 kra sinir hüccyrələri qnıpunun əlaqələnmiş şəkildə foaliyyoti ilo bhdir. Biz 
bir-birimizlo danışarkən, bir torofdon, cşidilən (şifahi Б), görülon (yazılı nitq) 
nitq siqnallarını qobul edir, digor profdon iso ağız boşluğu aparatı vasitosilo 
sözləri toloffiiz edirik. Hu halda beyin qabığında (sol yanm kürodə) üç nitq 
morkozi: pitmo, görmə vo nitqin horokot morkozi foaliyyoto golir. Homin 
Corkozlordon biri - e ş i t m ə  m o r k o z i  (Vernike morkozi) pvramlan 
sözlərin anlaşılmasını tomin edir. Bu morkozin laliyyəti pozularsa, insan sözləri 
forqlondirmok, tanimaq jjabiliyyotini itiror, bunun sayosindo mənalı danışıq 
qabiliyyoti Bar. Çünki soslorin eşidilməsi onlarda hifz olunur. Niqtin i e r o k i  
m o r k o z i  (Broka morkozi) sözlorin tələffıizünü 
Щшп 
edir. Homin mərkəz 
zədələndikdə insan heç bir sözü ЬоАиг edo bilmir, amma sözlərin mənasını başa 
düşür, onda lllnız miioyyon çığırtılar qalır. Nitqin g ö r m ə  m o r k o z i   mo 
yazılı nitqin, oxunun anlaşılmasını tomin edir. Bu morkoz bzulduqda, insanda 
görmo qabiliyyoti saxlansa da, o, oxumaq bbiliyyotini itirir. Olbotto, bu 
morkozlor birgo foaliyyot gostorir, knlann bölgüsü osason şorti xarakter daşıyır. 
Çünki nitqin osasinda bas beyin qabığındakı n i t q  m o r k o z l o r i n i n  
b i r g o   l o r m a l   f o a l i y y o t i  durur.