Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

§ 4. Tofokkiir proscslori vo ya fikri omoliyyatlar 
insan  hoyat  vo  foaliyyot  zamani  qarşıya  çıxan  mosələləri,  problemi  holl 
etmok,  suallara  cavab  tapmaq  iiçün  fikirləşir  vo  bu  vaxt  bir  sira  fikri  omoliyyat 
icra  edir.  Əgər  qarşıya  yeni  bir  cisim,  hadiso  çıxarsa  vo  o,  idrak  obyektinə 
çevrilərsə, bu zaman insan ilk növbədo onunla başqa cisimlor arasinda oxşar vo 
forqli cohotlori, onun ayn-ayn hissolorini, xassolorini, onlar arasındakı nisboti vo 
ya  miinasibotlori  özü  iiciin  aydınlaşdırmaq  istoyir.  Bu  halda  tofokkiir  bir 
p r o s e s   kimi  insanin  idrak  fəaliyyətindo  iştirak  edir.  Bu  cohot  f i k r i  
f o a l i y y o t   adlamr.  Fikri  foaliyyot  prosesindo  insan  bir  sira 
omoliyyatlardan istifado edir. Bunlar 
341  f i k r i   ə m ə l i y y a t l a r ,  yaxud t ə f o k k ü r  p r o s e   1 
ə r i adlanir. 
Fikri  əməliyyata  və  ya  tofəkkür  proseslərinə  təhlil  və  torkıb,  müqayisə, 
iimumiləşdirmə, konkretloşdirmə və təsnifat daxildir. 
T ə h 1 i 1 cismi, hadisoni fikron hissələrinə ayırnıağa, yoni tamın ayrı-ayrı 
əlamətlərinin,  kcyfıyyətlorinin,  cohətlərmm  miiəyyənləşdirilmosino  deyilir. 
Tolim  foaliyyoti  zamani  şagird  һвј  hansi  bir  cismi,  hadisoni  fikron  hissələrino 
ayinr, hisso ilo tam homcinin ayn-ayn hissolor arasinda olan münasibəti araşdırıı 
Mosolon, savad təlimi dövründo birinci sinif şagirdi ayn-ayn horflərlə tanış olur, 
hor  bir  horfi  torkib  hissosino  ayinr,  ovvolco  hərfin  hissələrini  yazmağı  öyrənir, 
sonra onlan birləşdirib sözlorı yazır. Bu, tohlil prosesidir. 
Tohlil cismi, hadisoni  fikron hissolorino ayirmaqdirsaJ t o r k i b    
homin hissolori fikron birloşdirməkdən ibarotdir Tohlil vo torkib vəhdot təşkil 
cdir. Çünki «... tofokkiir bir-biri iiej olaqodar olan iinsiirlori bir vohdət hahnda 
birləşdirməkdon ibaretj olduğu qodor do şiiur obyektlorini onlann ünsürlərinə 
parçala-maqdan ibarotdir. Tohlilsiz sintez ola bilmoz» (F.Engels). 
Insamn  fordi  inkişafı  prosesindo  tohlil  vo  torkib  müxtolıl  mərholəlordən 
kcçir. Uşaqların idrak foaliyyotində cisim ilk dofo əməli olaraq tohlil vo torkib 
edilir: о bilavasito sökülür, hissolorino aynhr, yenidon birləşdirilir. Belo tohlil vo 
torkib  osason  birinci  siqnal  sistcmi  soviyyosindo  baş  verir.  Bu  cür  tohlil  vo 
torkib  heyvanlarda  da  vardir.  Mosolon,  meymunun  qozıı  sındıraraq  onun 
loposini ayinb yemosi bclo tohlilə aiddir. Əlbəttə, insanda birinci siqnal sistemi 
soviyyosindo  özünü  göstərən  tohlil  belo,  mahiyyotc3  heyvanlann  tohlilindon 
forqlonir. 
Insan miicorrod tofokkiiro yiyolondikco, cisim vo hadisolorin f i k r o n    
tohlil vo torkib edilməsinə keçir. Bu, ikinci siqnal sistemi soviyyosindo coroyan 
cdir. 
Tohlil  vo  torkib  cismi  istonilon  kimi  parcalamaq  vo  ya  birlos-dirmok 
demok  deyildir.  Bu  zaman  miioyyon  sistem  vo  ardicilluj  gözləmək  lazimdir. 
Əgər maşını sökiib onu omolo gotiron hissolon bir-birindən ayirma vo bunlan 
birləşdirib  homin  maşını  quraşdırma  zamani  miioyyon  olaqo,  asılılıq  nozoro 
ahnmasa  vo  ardıcıl  horokot  edilməsə,  maşm  deyil,  goroksiz  material  yığını 
ahnar. 
Demoli, torkib ayn-ayn hissolorin sado birloşmosi olmadı^ı kimi, tohlil 
edilon cismin ayn-ayn hissolori do bütövün sadecsf 
342 parcasi deyildir. Cismin bu və ya digor hissosi onun özündən ııuıoyyən 
xüsusiyyətlə forqlonir. Mosolon, biz mcyvo ağacını liissolərə ayırıb kökü, 
gövdəni, yarpaqları, mcyvəni aynlıqda öyrənirik. Artıq bunların hor biri 
ayrılıqda cismin özündən ferqlonir. Homcinin torkib hissolori oksigeno vo 

 
hidrogeno ayrılmış su, artiq, su hesab edilmir. Miiollim şagirdlorin tohlil vo 
torkib qabiliyyətini inkişaf etdirmok iizro miimarisolor apararkon bu cohoto do 
diqqot yetirmoli vo onlann nozorino homin xüsusiyyəti çatdırmalıdır. 
Bu monada tohlil vo torkibin iki növü aydin nozoro çarpır. .Əvvələn, tohlil 
dedikdo, tami fikron torkib hissolorino ayirmaq aozordo tutulur. Ikincisi, tohlil 
prosesindo cismin, hadisonin ancaq miioyyon hisso vo ya xassosi fikron tamdan 
aynhr. Torkib do belodir. Bir halda, torkib dedikdo, tamın hissolorini fikron 
birləşdinnok nozordo tutulur. Digor halda, homin cismi toşkil edon biitiin 
hissolor deyil, yalniz miioyyon bir hisso birloşdirilir. 
Л 
Beloliklo, tohlil vo 
torkib fikri foaliyyot prosesindo qarşılıqlı voKdotdo coroyan edib varlığın 
iimumiloşmiş halda inikasina iml^n yaradar. 
M  ü  q  а  у  i  s  ө  cisim  vo  hadisolor  arasinda  oxşar  vo  forqli  cohilori  fikron 
müəyyənləşdirmokdən ibarot olan omoliyyata dcyilr. Cismin vo hadisonin zahiri 
oxşarlıq vo forqlori holo onlann qavriılması prosesindo nozoro carpir. Lakin fikri 
miiqayiso nisbo^n miirokkob prosesdir vo sonralar inkişaf etmoyo başlayır. 
Miqayisenin böyiik idrak ohomiyyoti vardir. Təsadüfı deyildir ki, rul pedaqoqu 
K. D. Uşinski müqayisəyə ciddi ohomiyyot verirdi O, göstorirdi ki, ogor siz 
xarici tobiot hadisolorindon hor hansi Irinin aydin başa düşülməsini 
istoyirsinizso, onu on oxşar cisiml^don fərqləndirin vo onunla on uzaq olan 
cisimlor arasinda oxşarln tapın, yalniz bu zaman siz cismin biitiin olamotlorini I 
aydinlakhra bilorsiniz. Bu iso с i s m i  a n l a m a q  demokdir. Miiqayiso 
həmişə məqsədəyönəlmiş olur. Bununla olaqodar olaraq u"rak prosesindo 
miiqayisodon osason iki istiqamotdo istifado edilir. Birinci halda cisim vo 
hadisolor t u t u ş d u - I г и 1 и r\   onlar arasındakı о x ş a r   cohotlor, ikinci 
halda iso cisimlonq a r ş ı l a ş d ı r ı l ı b   aralarındakı f o r q l i  cohotlor 
tapılı « 
İstəndi  hoyatda,  istorso  do  tolim  prosesindo  cismin,  hadisonin  I  
ü m u m ı y y ə t l ə    m i i q a y i s o    e d i l m o s i  idrakin 
343 dorinliyi üçün az faydalıdır. Ona görə do cisinıləri тиоууөгив olamət, ya 
münasnbotə görə müqayisə etmok lazimdir. Audi nozoro alınmalıdır ki, cismi, 
hadisoni tok bir olamoto vojH miinasiboto göro deyil. bir çox olamot vo 
münasibotloro göro da. miiqayiso ctmok mümkündür. Mosolon, iki çayı 
uzunluğutjj dərinliyinə, suyunun çoxluğuna, axma siirotino goro miiqayiej ctmok 
olar. Odur ki, insanin qarşısında aydin miiqayiso moqsodi olmahdir. Lakin 
müqayisonin diizgiin aparılması iiciin bu ЫауЦ deyildir. Bununla birlikdo, 
miioyyon şərtloro do riayot etmok lazimdir. 
Əvvəlon, miiqayiso edilon cisim vo hadisolor bir-biri ilo s surotdo olaqodar 
olmahdir.  Bclo  olmasa,  miiqayiso  no  düz  notico  veror,  no  do  fayda.  Mosolon, 
dəvə ilo sancağın miiqayi heç bir notico vermoz. Bir ölkəni başqa bir ölkə ilo, bir 
t: hadisoni başqası ilo, bir hondəsi fiquru digori ilo miiqayiso etdi 
\oziyyot
 basqa 
olur. Bclo miiqayiso cisim vo hadisolorin otrafli dork edilmosino kömək cdir. 
ikincisi, hor iki cisimdo miiqayiso üçün götürülən əlam eyni olmahdir. 
Mosolon, iki şagirdi miiqayiso edorkon bifin dorsdoki   miivoffoqiyyotini,   
digorinin   iso   mti/amli #lub-olmamasini götürmək diizgiin notico vennoz. / 
Üçüncüsü,  miiqayiso  üçün  cisim  vo  hadisolorin  mil  hum  olamotlori 
götürülmolidir. Mosolon, iki şagirdi bir-biri iltj miiqayiso edorkon onlann tolimo 
olan marağı, qabiliyyotlorldcyil, geyimlori osas götürülorso, bu cür müqayisənin 
faydasi  plmaai  Ikinci  dərəcoli  əlamətlərə  göro  cisimlori  miiqayiso  etmo^,  hom 
fikri foaliyyot iiciin, hom do müqayisonin düzgünlüyi iiçiin ohomiyyotsizdir. 
Tolim prosesindo miiqayiso böyük ohomiyyoto malk olu idrakin  
dorinliyinə  kömək göstərməklə  yanaşı, öıronil materialm möhkəm yadda 
qalmasını da tomin cdir. 
Tolim  prosesindo  on  çox  ardıcıl  miiqayiso  totbiq  edilir  Bu,  her  dorsdo 
mümkündür;  hor  giin  yeni  dorsi  keçərkən  on  köhno  materiallarla  miiqayiso 
etmok,  onlar  arasındakı  oxşar  о  forqli  cohotlori  tapmaq  yeni  materialm  daha 
yaxşı mənimsənlməsino, köhnə materialm iso daha möhkəm yadda qalmasına 
mübət tosir gostorir. 
Tolimin  yuxan  pillələrinə  qalxdıqca  miiqayiso  posesi  do  təkmilləşir, 
noticodo şagirdlər cisim vo hadisolor arasind olan çox 
Щш\ vo 
giiclo nozoro çarpan oxşarlıq vo forqlori do miioyyon edo ■trior.  Bu 
da cisim vo hadisolori daha otrafli vo dorin anlamağa Amok edir. 
Ü m u m i l ə ş d i r m ə   cisim  vo  hadisolori  miihiim  olamot  |v  ■ 
« . i s s
,.lormo göro birlosdirmokdon ibarot olan fikri omoli\\atdir. 
Insan 
müşahido  etdiyi  cisim  vo  hadisolorin  iimumi  vo  miihiim 
^hmətlərini,  əlaqələrini  ayinr,  yoni  tocrid  edir,  sonra  birləşdirir  vo  kduktiv 
istidlal  vasitosiilo  iimumi  qanunauyğunluğu  və  ya 
Hlddoam 
tapir.  Belo 
miirokkob fikri əməliyyat iimumiloşdirmodir. 
Ümumiloşdirmə  prosesi,  başlıca  olaraq  üç  istiqamotdo  gedir.  wrıncisi, 
ayn-ayn cisimlor iiciin iimumi vo  miihiim olamotlor  »ııımiloşdirilir, beloliklo, 
əşya  məfhumları  alinir.  Mosolon,  metal.  Be,  meyvə,  meşə  vo  s.  ikincisi,  ayn-
ayn  cisim  vo  hadisolor 
Hfcsindaki 
iimumi  vo  miihiim  miinasibotlor 
ümumiloşdirilir. Bu ■Ida miinasibot mefhumlan alinir. Mosolon, hiindiir, alçaq, 
sag,  İDİ  vo  s.  Üçüncüsü,  tolim  ümumiloşdirmələridir.  Mosolon,  plan  Htmaq, 
tczis yazmaq, notico vo başlıqlar müəyyənləşdirmək və s. 
Ümumiləşdinno mücorrədloşdirmə ilo six vohdotdodir. 
Cisim  vo 
ya 
hadisolərdə  mövcud  olan  hor  hansi  bir  miihiim 
Blamoti, 
xassoni miioyyon nöqtcyi-nəzərdən 
fikron 
ayinb, ■izərdən keçirməkdən ibarot 
olan fikri əməliyyata m ü с о г -
Не 
d 
1 
о ş d i г m о deyilir. Müconədloşdirmə 
zamani  cisim  vo 
Bpdisələrdəki 
ikinci  dorəcəli  xüsusiyyətlərə  diqqot 
yctirilmir. 
Bdüsolən,  cismin 
rongi,  formasi,  çıxardığı  sos  vo  s.  haqqinda 

335 
175 
busiinmok 
vo  başqa  olamotlorini  nozoro  almamaq  miiconod-
B»sdinno 
omoliyyatuhr. 
K o n k r e t l ə ş d i r m o   miioyyon  iimumi  miiddoaya  aid  ■olan 
xiisusi  hallan  fikron  müəyyənləşdirmokdon  ibarotdir. 
■Musolon, 
şagird  fizika 
vo 
ya  riyaziyyata  aid  miioyyon  qanunlan.  baydam  monimsomok  noticosindo 
miivafiq  mosoloni  holl  edo  bilir.  I  Iimumi  qaydani  konkret  mosolonin  hollino 
totbiq  cdir.  Lakin 
tolim  kroscsindo 
bozon  şagird  torifi,  iimumi  qaydani 
kitabdan  ozborloyir,  I  onu  lazim  goldikdo  totbiq  etmoyi,  konkrctləşdirməyi 
bacarmır.  Bu.  I  bir 
do 
ondan  iroli 
golir 
ki,  miiollim  dorsi  izah  edorkon  tərifı, 
iimumi  limiddoani  muxtolif  sahələrdən  gotirilmiş  misallarla  konkret-ibşdirmək 
qayğısına  qalmır.  Odur  ki,  şagirdlər  müstəqil  surotdo 
Imısallar 
tapmaq 
ovozino, 
ancaq  kitabda  olanları  söyləmoklo 
Btifayotlonirlor. 
Bu,  bir 
torofdon, iimumi biliklori konkret- 

176 
345 
ləşdirməyə  imkan  vermir,  digor  torofdon,  təfəkkürün  nitqlə  у^
Ш 
halında 
inkişafına monfi təsir göstərir. 
İnsanlar həyat təcrübəsində bir sira cisim vo hadisoİM ümumi, oxşar 
cəhətlərini müəyyən edirlər, noticodo, bu \.» 
Л 
digər əlaməti əsas tutaraq oxşar və 
forqli cohətlorine göro оп|Д fikron qruplara, dəstəyə, növə ayırırlar. Belo fikri 
omoliyj s i s t e m l ə ş d i r m o   vəya t ə s n i f a t   adlanır. Məs' 
iynəyaфaqh, enliyaфaqlı ağaclar, məməlilər, quşlar, sürüı vo s. Əsas götürülən 
olamətlərdən asılı olaraq oxşar ci miixtolif ciir qruplaşdırıla bilər. Təsnifat 
tobıotşiinaslıqda нсЦ yayılmışdır. Homin fikri əməliyyat insanlarm ıdrak 
ımkanlanl gcnişləndirir, rongarəng, çoxcəhətli, miixtolif əlamotli cisiral 
hadisolori ümumiloşmiş halda dork etmoni nisboton asanlaşdınJ 
Fikri  omoliyyatlann  köməyi  ilo  tofokkiir  varlıgı  loal  suı.ıt.la  dork  etməyə, 
dəyişdirməyə miivoffoq olur. Axı, insamn 
filJ 
foaliyyoti hor hansi obyekti dork 
etmoyo, onu dəyişdirməyə, 
hoımf 
dəyişmənin gedişinə nəzarətə yönələ bilər. 
Birinci  halda  fikri  omoliyyatlar  (tohlil,  torkib  vo  s.)  miieyjfl  obyekti  vo  ya 
obyektlor qrupunu hor hansı əlaməto göro ayirniM fərqləndirməyə yönəlir. 
İkinci  halda  fikri  omoliyyatlar  foaliyyotin  konkret  niozmunuj  qoşulur  vo 
cismin şəklini dəyişməyi tomin edir. 
Üçüncü  halda  iso  fikri  omoliyyatlar  cismin  indiki  voziyyotlJ  etalonla 
tutuşdurur  vo  omoliyyatlann  özünün  песо  согоуЈ  etmosino  nozarot  cdir.  Hotta 
fikri  omoliyyatlar  insanin  miioyyj  mosolonin  holli  qaydasını  bildikdo  bir  cür. 
axtans  xaraVted  daşıyanda  iso  başqa  cür  olur.  Hor  bir  fikri  omoliyyatm  diizgfl 
təşəkkülii üçün toxminon olsa da, onun strukturunu toso\ \ iir 
etnuij 
lazimdir. 
Mosolon,  hor  hansi  obyektlori  miiqayiso  etmok  üçün:  '  Miiqayisonin  no 
üçün  aparıldığını  toyin  etmok,  yoni  müqayisəfl  məqsədini  müəyyonləşdirmok. 
2.  Miiqayiso  edilon 
obyektlor 
muxtolif  olamotlorini  ayird  etmok.  3.  Qarşıya 
qoyıılmıış  moqsodi  uyğun  olaraq  miiqayisonin  miimkiin  istiqamot  lorini 
тиоуу»3  ləşdirmok.  4.  Nozordo  tutulan  istiqamətlərə  uyğun  olaraq  uimiinf 
olamotlori  müəyyənləşdirmək.  5.  Homin  qayda  ilo  xiisusi  vo  jl  forqlondirici 
olamotlori  ayird  ctmok.  6.  Miiqayiso  edilon  h<*  istiqamətə  goro  iimumi  vo 
xiisusi  olamotlorin  no  dorocodo  miilitin]  olmalanni  müəyyənləşdirmək.  7. 
Biitiin istiqamot lor iizro 
ol
.lt
 
346 n faktlan tutuşdunnaq. 8. Qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun I miiqayiso 
edilon obyektlorin oxşar vo forqli olmasi barodo о çıxarmaq zonıridir. 
laşqa fikri omoliyyatlan da bu qayda ilo doqiqləşdirmək kündür. Lakin onlan 
iimumi halda inkişaf ctdimıok mümkün ıldır. Bunun iiciin insam elo real şəraitə 
salmaq lazimdir ki, o, Molif fikri omoliyyatlardan ycrindo vo somoroli surotdo 
istifado bilsin. 
 
§ 5. Təfəkkür vo mosolo holli 
 
Tohlil, torkib, miiqayiso, ümumiləşdirmə vo s. kimi tofokkiir icslori hom fikri 
omoliyyat,  hom  do  intellektual  foaliyyot  kimi  Drdən  kcçirilə  bilor.  Hor  iki 
halda  homin  proseslor  miioyyon  n  mosolonin  hollino  yönolmiş  olur. 
Tofokkiiriin  bir  idrak  prosesi  Bi  mahiyyoti  fikri  mosolonin  hollindo  aydin 
surotdo  özünü  4izo  vcrir.  Başqa  sözlə,  idrakin  nisboton  aşağı  səviyyəsindən 
ali  Viyyəsinə  doğru  fikri  foaliyyotin  cərəyanı  burada  qabarıq  surotdo  fcoro 
саф!Г. 
Molumdur ki, hissi inikas hom ixtiyari, hom do qeyri-ixtiyari bilor. Mosolon, 
insan qarşısına hor hansi obyekti otrafli hido etmok vozifosi qoya bilor, yaxud 
da belo bir xiisusi bed olmadan miioyyon obyekt, песо dcyərlər, gözünə 
sataşsa, diqqot yctirər vo homin cismin az-çox aydin suroti alina bilor. 
Tofokkiir məqsodyönlü idrak prosesidir. Tofokkiir о zaman Jiyyətə golir ki, 
insanm qarşısına yeni problem, yeni sual vo ya ;olo çıxır, qarşıya onlan başa 
düşmək, mahiyyotini açmaq vo ya II etmok moqsodi qoyulur. Yoni insanin 
qarşısına mohz yeni solo çıxanda, yeni moqsod qoyulanda, hom do molum 
qayda vo liar onu holl etmoyo yaramadiqda tofokkiiriin foaliyyoti lonir. 
Todricon o, hadisədən mahiyyoto, zahiri cohotlorin vramlmasindan daxili 
əlaqələrin aşkar olmasi istiqamotindo ■oyan edir. Bunun iiciin ilk növbədə 
mosolo qobul edilmoli, aşılmalıdır. 
A n 1 a m a fikri mosolo hollindo mühüm mərhələ kimi çıxış ||r. Belo ki, insan 
cisim vo hadisolori sadoco olaraq qavramaqla lyotlonmir, onlann mahiyyotini, 
miihiim əlamətini, başqa cisim hadisələrlo əlaqəsini müəyyənləşdinnəyə cohd 
edir. Əgor о, jna nail olursa, demoli, homin obyekti anlayir. Cisim vo hadisoni 
347 anlama onlann səbəbini, nəticəsini, əmələgəlmə xüsusiyyoti^H mühüm 
əlamətlərini, müəyyən cisimlər qrupuna aid olma^ müəyyənləşdinnək 
deməkdir. Başqa sözlə, anlama ətraf al cisim və hadisələri arasındakı əlaqə 
və miinasibotlorin inikası ibarotdir. Anlama iiçün miioyyon biliklor 
sisteminin ol: vacibdir. Bunlara istinad edorok adam yeni hadisolori anlayib 
edo bilir. Əgər naməlum hadiso keçmiş bilikloro istinad et onunla 
olaqolondirilmirso, onu anlamaq miimkiin olmur. 
Anlama  dərinlik  dorocosino 
goro 
muxtolif  olur.  Mosolon,  loB  uşaq 
qaldıncı kranı «maşın» adlandırdıqda, şiibhəsiz ki, 
4Ш 
anlamış olur. Lakin bu 
anlama çox sothidir. Yaxud, I vo II sfl şagirdi müharibəni iki tərəfın dalaşması 
kimi  anlayır.  Olbotto, 
щ 
çox  sothi  olub,  hadisonin  mahiyyotini  tam  oks 
ctdirmir. 
Anlama  v a s i t o s i z   vo  v a s i t o l i   olur.  Vasitifl  anlamanm 
osasinda  molum  vo  namolum  cisim  vo  ya  hadisffl  arasındakı  olaqo 
yaratmaqdan  ibarot  olan  t  a  n  ı  m  a  durur.  Bfl  tamma  birdən-birə  baş  vcrir. 
Vasitosiz  anlama  cisim  vo  hadisolor*Jj  diizgiin  qavranılmasından  asılıdır. 
Lakin onu qavrayış 
Щ 
eyniləşdirmək diizgiin olmazdi. Anlama obyektin 
bilavasito  totfl  kosildikdon  sonra  davam  etmosi,  ayn-ayn  adamlann  bilik  ш 

 
tocriibo zonginliyindon asih olaraq miixtolif soviyyodo о 
1111:1% 
nisboton dorin 
dorketmoni tomin etmosi ilo qavrayışdan forqlortffl tofokkiir foaliyyotidir. 
Vasitoli anlama daha miirokkobdir. (,'iinki o. qahaqcadfl diişünməyə istinad 
cdir.  Vasitoli  anlamada  şagird  у  e  n  i  h a l   d i s o n i   m o l u m  
m o f h u m a   aid  etmolidir.  Mosohia  mübtədanı,  xəbəri,  təyini,  tamamlığı 
öyrənərkon.  onlann  hamıi  iiçün  iimumi  olan  əlaməti  -  cümlo  üzvü  olduqlarmı 
bilmolıdiM  Demoli,  yeni  hadisoni  anlama  onu  müəyyən  qrupa.  daha  ümıiNB 
mofhuma  daxil  ctmokdon,  onun  noviinii  vo  ya  einsia  müəyyənləşdirmokdən 
ibarotdir. 
Tolim  prosesindo  şagirdlor  anlaşılması  tolob  olunan  cisim  v*  ya  hadisoni 
özlərinə  yaxşı  molum olan cisim  vo hadisolor qrupunij aid etmoyi  bacardıqları 
vaxt anlamanm daha yiiksok morholos qalxirlar. Belo olduqda, onlar qavradiqlan 
cisim  vo  hadiso  xiisusiyyotlorini,  hotta  miifossol  surotdo  anlamasalar  belo,  ot 
iimumi  xassələrini  yaxşı  dork  edo  bilirlor.  Anlama  о  zaman  d  dorin  olur  ki, 
şagird  cismin,  hadisonin  noinki  iimumi,  hom  xiisusi  cohotlorini,  forqlondirici 
olamotlorini dork edo bilir. 
348 ■Dcyilonlordon aydin olur ki, şagirdlor bilikloro hom vasitosiz, 
m
do 
vasitoli anlama yolu ilo nail olurlar. Lakin tolim prosesindo 
m 
yeri vasitoli 
anlama tutur. Bu da tolimin xiisusiyyoti ilo pedardır. Çünki tolim tokco faktlan 
bilmoyi deyil, hom do ■inn sobobini izah etmoyi tolob cdir. liılıyo yiyolonmo 
anlamanm ilkin şortidir. Bu iso todriclo 
0 
golir,  hom  do  daha  mütəşəkkil  olaraq  mohz  tolim  prosesindo  verir.  Bu 
prosesdo şagirdlər biliksizlikdon biliyə doğru, 
am vo doqiq olmayan bilikdon tam vo doqiq biliyo doğru irlor. 
Anlama homişo keçmiş təcriibədə omolo gəlib möhkəmlənmiş voqqəti  
rabıtələrə,  assosiasiyalara  istinad  cdir, homin eqqəti rabitolor yeni bilikloro 
yiyolənən zaman canlanır. avlovun sözləri ilo desok, bu vo ya digor rabitonin, 
yoni ..iasiyamn yaranmasi, şübhəsiz ki, holo işi bilmok, xarici ıin miioyyon 
miinasibotlorini dork etmokdir. Biz ondan ikinci 0 istifado cdondo iso bu anlama 
adlamr, yoni yaranmış rabito-Э1 istifado ctmok anlamaq demokdir. Bu monada 
anlama kkurün noticosidir. Başqa sözlə, anlama oldo cdilmiş biliklor-
ıstifadəetmə, hom do bilikloro yiyolonmo zamani tolob olunan foaliyyotin totbiqi 
prosesinin noticosidir. Tolim   prosesindo   şagirdlorin   dors   materialini песо 
ladıqlarına diqqot yetirmok vacibdir. Anlama şagirdlərdə muxtolif morhələlərdən 
kcçir. Şagird mağa çahşdığı şeyi çox zaman «hiss edin>, lakin onun konkret aq 
nədən ibarot olduğunu holo deyə bilmir. Mosolon, о kəsik midanm həndəsi fıqur 
olduğunu bilir, amma onun oturacağı ilə sothinin hcsablanması prinsipini, bu 
barodəki mövcud teorcmi ret surotdo izah edo bilmir. Bozon do şagird oxuduğu 
materiah b dili ilo nağıl edo bilir, lakin onu öz sözlori ilo danışa bilmir. onun 
homin motni kifayot qodor anlamadığını gostorir. Buna do şagirdlərin 
öyrendikləri materialm mozmununu öz sözləri muxtolif torzdo ifado 
ctmolorino nail olmaq aydin anlamaya "im cdir. Tolim prosesindo anlamanı 
sociyyolondiron cohot-on biri do materialm tam dork edilmosindon ibarotdir. 
Material rokkob olduqea, bunun ohomiyyoti daha da artir. Şagirdin tolim 
materialini anlamasının osash olmasina da ot yetirmok vacibdir. Miiollim 
nozoro almalıdır ki, ogor şagird 
1 
anlayibsa, onu siibut etmoyi vo əsaslandırmağı bacannalidir. 
349 
Təcrübə  göstərir  ki,  bəzən  şagird  kcçilmiş  matcrialı  anlayır,  l.ıkıı  onun  nə 
iiçün  diizgiin  olduğunu  dcmokdo,  onu  osaslandırmaqd|  aciz  qalır.  Yaxud,  o, 
miiollimin  anlama  tələb  cdən  suallarına  cavfl  verir,  ancaq  bunun  nə  iiçün 
başqa ciir dcyil, mohz bclə oldugunj izah edo bilmir. Bu hala xüsusən yuxarı 
sinif şagirdlorinin hondoai teoremləri isbat etməsi zamani tez-tez rast golmok 
olur. Onlsj teoremi diizgiin deyir, onu isbat etməyə girişirlər, ayrı-ayrı hallafl 
izah  edirlər,  lakin  «No  üçün  belədir?»-  sualına  cavab  verməkJ  çətinlik 
çəkirlər.  Bu  da  yeni  tcoremlo  ауп-ауп  hallar  arasındalc  münasibətləri  tam 
aydınlığı ilə dork etmomokdon iroli golir. BeU mohdudluq yalnız şagirdlərin 
idrak  tocrübosinin.  bilik  soviyyosini!  məhdudluğu  ilə  deyil,  həm  do  fikri 
mosoloni  holl  ctmok  sahəsindi  miioyyon  bir  səriştənin  olmaması  ilo,  onun 
qayda vo iisullanni kifayot qodor yiyələnməməklo əlaqədardır. Burada qoribl 
dialcktik  ziddiyyot  nozoro  саф1г.  Bir  torofdon,  şagirdin  təcrübee  bilik 
səviyyəsi  no  qodor  az  olursa,  mosololorin  holli  yolunu  göfl  mok  о  qodor 
çətinləşir.  Digor  torofdon.  daha  yeni.  daha  çotifl  məsələlori  holl  etmok 
prosesindo zoruri tocriibo oldo edilir, insanir ağlı təkmilləşir. 
Mosolo  holli  tofokkiiriin  başlıca  funksiyasıdır.  Çünki  insai  daim 
miioyyon  suala,  mosoloyo  rast  golir.  insanlarm  ictimai  tocriibosi,  tolobati 
miioyyon  fikri  mosoloni  iroli  siiriir,  onun  hoi  lid  tolob  edir.  Homin  sual  vo 
mosolo  birdon-biro  holl  cdilmir.  Hənı 
Л 
adam  tokco  başqalarının  verdiyi 
suallar  iizorindo  düşünmeyib,  öz<|  do  bir  sira  suallar  iroli  siiriir.  Homin 
suallar onu düşünməyə tohrik edir. Buna goro do idrak prosesindo osl mosolo 
suah  görmək,  onu  dork  etmok  vo  ona  lazimi  cavab  tapmaqdir.  Bu  iso,  öz 
növbəsindo,  insanin  nıüşahidocilik  qabiliyyotindən,  geniş  biliyo,  hoyat 
təcrürjaf  sino  vo  marağa  malik  olmasindan  asılıdır.  Bir  ibrotamiz  misal 
xatırlayaq. 
Moşhur fizik F. Jolli M. Planka tövsiyə cdir ki, nozori fizika ill moşğul 
olmasın,  çünki  orada  hər  şey  holl  edilib  qurtarıb.  homm  sahənin  heç  bir 
perspcktivi  yoxdur.  M.  Plank  bu  tövsiyəyo  məhel  qoymadı:  nozori  fizika 
sahosindo  axtarışlannı  davam  ctdirdi,  Kvanl  nəzəriyyəsini  yaratdı,  homin 
nozoriyyo  iso  cnergctik  proseslordu  fasiləlilik  anını  müəyyonloşdirməyə 
imkan verdi, hem do 
a 
atomizm ideyasını təbiot elmlərinin biitiin saholorino 

178 
345 
yaya bildı Burada başlıca mosolo suah, problemi göro bilmokdodir. 1 lo tofok« 
kür oməliyyatı da suah. mosoloni, problemi formulo etmokdən, na» lunıu başa 
düşməkdon başlanır. Demoli, ilk növbodə adam nəyi brdığını tam aydınlığı ilo 
dork etmolidir. Bu, qarşıya çıxan ümu-sualın konkretləşdirilməsi ilə olaqədardır. 
Mosolon, iş zamanı 'on elektrik motoru dayanır. Bu zaman qarşıya ovvol ümumi 
I  çıxır:  görəsən  no  oldu?  Lakin  belo  iimumi  sual  mosolonin  osl  ebini 
aydınlaşdıra  bilmir.  Bunun  iiciin  sual  konkrctləşdirilir:  omi  sındı,  coroyanmi 
kosildi? Bu halda səbəbin tapılması nis-on asanlaşır. 
Hor  bir  mosolonin  holli  üçün  zoruri  olan  şortlordən  biri  do  b l u m l a  
m ə c h u l   a r a s ı n d a k ı   o l a q o   v o   11  11  1  l   ğ   l   n   d o r k  
e d i l m o s i d i r .  Belo asılılıq sado leololordo bilavasito oks olunur vo tez 
nozoro саф1г. Miirokkob jsololordo iso onu dork etmok başqa şərtlərdən do asılı 
olur.  Ona  •  bu  morholodo  bir  sira  fikri  omoliyyat,  ilk  növbodo,  tohlil  vo  kib 
iştirak edir. 
Tolim  prosesindo  şagird  ovvolco  mosolonin  konkret  mozmunu-tohlil  edir. 
Bundan sonra mosoloni bir песо dofo oxuyur, veril-ş ədədlər arasındakı asılılığı 
aydınlaşdırmağa çalışır. Demoli, osolo ilo ilk tanışlıq  morholosindo tohlil daha 
iistiin yer tutur. Şa-ril konkret vəziyyəti aydınlaşdırdıqdan sonra onu ümumiləş-
rməyə,  ona  molum  olan  ümuminin  osasinda  indiki  konkret  hah  lark  etmoyo 
başlayır. 
Holl edilocok mosolo iizorindo düşünərkən şagird üçün on in cohot verilmiş 
odədlərlə axtarılan ədod arasındakı olaqo vo ılılığı miioyyon etmokdir. Az tanış 
vo nisboton miirokkob olan jsololorin hollindo ciddi düşünmə tolob olunur. 
Bunun iiciin volco bir ncçə hökm iroli sürülür. Ног bir hökmdə vcrilmiş rdlərlə 
axtarılan ədədlər arasındakı asılılıq ifado olunur. Bunun yosində miirokkob 
mosolo bir песо sado mosoloyo parçalanır. •ni ovvolco mosolonin ayn-ayn 
suallan müəyyənləşdirilir; 'nız belo bir omoliyyatdan sonra mosolonin holli 
nisboton jılaşır. Ancaq mosoloni holl ctmok iiciin onu konkret suallara çalamaq 
holo kifayot deyildir. Mosolonin holli qaydasını bilmok ımdır. Mosolon, 
hesabdan dörd əməliyyatın iştirak etdiyi bir isah əmollər sırasını bilmodon holl 
etmok olmaz. Buna goro do lanın keçmiş biliklori, onlan qarşıya çıxan konkret 
mosolonin illino totbiq etmoyi bacannası mühümdür. Ног bir mosolonin hollindo 
miioyyon f o r z i y y o l o r i n   o l i    s ü r ü l m ə s i    vo onlann 
y o x l a n ı l m a s ı  mii- 

179 
351 
hüm cəhətdir. Belə fərziyyolər ya əmoli surətdə, у a da 
likrai 
yoxlanıla bilor. 
Deməli,  fikri  mosolonin  həlli  miirokkob  prosesdir.  Bu,  qar>ıyf  müəyyən 
problemin,  sualın  çıxmasından  baslayır.  Problem  >«*  insanin  hər  hansı 
ziddiyyətlə  qarşılaşması  şəraitindən  asılıdır.  üetl  ziddiyyət  adi  ilə  qeyri-adi, 
məlumla  məchul,  mövcııd  olanla  insane  cəhd  ctdiyi,  bəlli  olanla  bilmək  istədiyi 
arasinda  olur.  MosolonJ  formulo  edilməsi  üçün  problemli  şəraitin  ziddiyyotli 
оһпамаа"  görmək  vacibdir. Bundan  sonra  noyin  axtanlmasına  aid qarsijaj doqiq 
sual qoyulmalidir,  yoni a Man Ian  nodir, noyo nail ohuafl  lazimdir, noyo istinad 
etmok  olar?  Bu,  daha  cox  mosolonin  şortıtıfl  dorindon  tohlili  vo  anlaşılması  ilo 
bağlıdır. 
ikinci  morholodo  «Mosoloni  hansi  yol  vo  vasitələrin  котом  ilo  holl  etmok 
olar?» - sualina cavab axtanhr. Bunun üçün miixtollj chtimallar, forziyyolor iroli 
siiriiliir, yoxlaiulir, doqiqlosdiriha] bəzilərindon ol çəkilir, ycnilori iroli siiriiliir. 
Üzərində dayanılan forziyyonin yenidon yoxlamlmasi mosee hollinin üçüncü 
mərhələsini  toşkil  cdir.  Mosolonin  holli  iso,  moluH  oldugu  iizro,  bir  ncço 
istiqamotdo  -  mövcud  üsullardan  pasMf  surotdo  istifadoetmo  vo  ya  foal  axtarış 
apanrıaq  yolu  ilo  coroyan  cdi  bilor.  Burada  tofokkiir  otalotini  aradan  qaldirmaq 
miihiim  rol  oyntri  yir.  Bu  halda  mosolonin  holli  iiciin  tamamilo  yeni,  daha 
somortf yollar. iisullar tapila bilor. Bozon belo bir tapıntı qolloton baş verir. 
Fikri  mosolonin  hollinin  dördüncü  morholosi  holl  in  gedisinn  yenidon 
yoxlanmasıdır.  Bu,  çox  vacibdir.  Çünki  bu  halda 
insan 
mosoloni  vo  ya  problemi 
yenidon dork edir, monalandinr. 
Tolim  prosesindo  şagirdlorin  muxtolif  fikri  mosololori  holl  etmolori  iiciin 
oyani vasitələrə, sxemlərə, şəkillərə vo s. istinad Limoləri do mühümdür. 
Fikri mosololorin holli iiciin onlara miixtolif toroflo yanaşmağı, bir sira 
yollarla holl etməyin mümkünlüyünü nəzə qaçınnaq olmaz. Problemli tolim 
mctodlarmdan istifado şagirdl do foal axtarış qabiliyyotini inkişaf etdirir ki, bu da 
tofo əsasını təşkil edir.