Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

54. 
Kollektivin 
stratomctrik 
birgO       foaliyyotin quruluşu 
motivlori vo onun moqsodlori; 
-
 
kollektivin onun qarşısına qoyulmuş vəzifələrin icrası üçün hazırlığı; 
-
 
kollektivin iş qabiliyyəti; 
-
 
kollektivi dağıdacaq hor bir şeyə qarşı onun möhkəmliyi; 
 
-
 
kollektivin bütövlükdə cəmiyyəti təşkil edən digər kollektivlərlə əlaqəsi. 
«В» layının parametrləri kollektivin hor bir üzvünün qrup fəaliyyətinə, onun 
məqsəd, vəzifə və prinsiplorinə (kollektiv bunların əsasında yaradılır), foaliyyotin 
motivasiyasına, onun şoxsiyyot üçün sosial mənasına münasibətini təsbit cdir. 
Qrup  fəallığının  i k i n c i   1  а  у  ı  -  «V»  stratasi  birgo  fəaliyyətlə, 
kollektivin  moqsodlori,  vozifələri  və  sərvotlori  ilə  şərtlonon  şoxsiyyotlorarası 
münasibətlərin  xarakteristikasını  əks  etdirir.  Onun  parametrləri  aşağıdakılardan 
ibarotdir: 
-
 
kollektiv özünütəyinetmə fenomeni (kollektivin üzvləri bütün məsələloro 
birgo foaliyyotin moqsodlori, prinsiplori vo idealları baxımından yanaşırlar). 
-
 
kollektivin  sərvət  meyllərinin  vəhdəti  (SMV-kollektivdə  əsl  yekdilliyin 
göstəricisi hesab olunur); 
-
 
kollektiv üzvlərinin kollektivlə emosional identifıkasiyası; 
-
 
kollektivin onun üzvləri üçün etalona çevrilməsi kollektiv  üzvlorinin osas 
mosələlərdo  kollektivo  verdikləri  qiymətlorin  «yaxşı  kollektiv»  etalonuna 
yaxınlaşması) vo s. 
İkinci lay in psixoloji fenomenlorini ancaq şəxsiyyətlərarası 
528 münasibətlərin fəaliyyətlə şərHənməsi prinsipi osasında başa düşmək və təhlil 
etmək olar. 
Nəhayət,  ü ç ü n c ü   l a y   (Q  stratasi)  kollektiv  üçün  spesifık  olmayan, 
lakin  sosial  qrup  kimi  müəyyon  dərocoyo  qədor  onun  üçün  do  xas  olan 
parametrləri əks etdirir. Buraya aşağıdakılar daxildir: 
-
 
fordlərin emosional məlahəti (cazibədarlığı); 
-
 
fordlərin  qrup  yckdilliyi  (tez-tez  görüşməsi,  bir-birilə  hər  gün  əlaqə 
saxlaması vo s.); 
-
 
qrup uyuşması; 
-
 
qrupdaxili təlqinə qapılma və s. 
«Q»  layının  psixoloji  parametrləri  kollektivo  daxil  olan  fərdlorin  əsasən 
emosional  əlaqələrini  nozərdo  tutur.  Onlar  diffuz  qrupun  əsasını  təşkil  edir.  Bu 
tipli emosional münasibətlər kollektivi xarakterizo etmir və edə do bilməz. Çünki 
onlar  birgə  kollektiv  foaliyyotin  məzmun  tərəfı  ilo  şərtlənmir.  «Q»  layında 
kollektivo  daxil  olan  fərdlərin  emosional  olaqələri  «xoşum  gəlir»,  «xoşum 
gəlmİD) parametrlori ilə səciyyəlonir. 
«Q»  layının  psixoloji  parametrlorini  universallaşdırmaq  vo  kollektivdə 
şəxsjyyotlərarası münasibətləri xarakterizo etmək üçün onları zəruri hesab etmək 
olmaz. Kollektivin mahiyyətini «А», «В» və «V» laylannın psixoloji parametrlori 
ifado  edir.  Sosial-psixoloji  tədqiqatlar  əsaslı  surətdə  göstərir  ki,  kollektivdə 
şoxsiyyətlorarası  münasibətlər  f o a l i y y o t i n   m o z m u n u   vo 
x a r a k t e r  i  ilə şərtlənir. 
Hal-hazırda  sosiometrik  konsepsiya  çərçivəsində  apanlan  tədqiqatlarda 
problemin  mohz  bu  istiqamətdə  öyrənilməsinə  xüsusi  diqqət  yetirilir.  Buna  görə 
do 
indi 
homin 
konsepsiya 
artiq 
stratometrik 
konsepsiya 
deyil, 
ş ə x s i y y ə t l ə r a r a s ı  
m ü n a s i b ə t l o r i n  
f ə a l i y y ə t l ə  ş ə r t l ə n m ə s i   k o n s e p s i y a s ı  adlanır. 
 
 
2. Birgə işloməyə alışma və uyuşma 
 
Miixtolif xüsusiyyətləro malik olan adamlar günlərlə deyil, aylarla və illərlə 
bir  yerdə  песо  işləyirlər?  Onlar  konkret  foaliyyot  şəraitində  bir-birilo  песо  dil 
 

 
tapırlar?  Öz  hərəkətlərini  bir-birilo  песо  uzlaşdırırlar?  Psixoloji  tədqiqatlar 
göstərır ki, insanlar konkret birgə foaliyyot şəraitində bir yerdə işləməyə alışırlar 
və ya öyrənirlər. Bu zaman işçilər bir-birlərinin xüsusiyyətlərini iş 
529 
157-34 
prosesindo  nəzərə  almağa  başlayır  və  öz  hərokətlərini  bir-birinin  hərəkətləri  ilə 
uzlaşdırırlar.  Onlann  işindo  özünəməxsus  ahong  omolo  golir.  Həm  işin 
məhsuldarlığı  artır,  hom  də  işçilər  iş  prosesindon  və  onun  nəticəlorindən  razı 
qalırlar. 
Bu  zaman  bir  çox  hallarda  işçilər  arasında  az  və  ya  çox  dorocodo  yaxınlıq 
omolo  golir,  hotta  bəzən  yoldaşlıq  münasibotlon  dostluğa  çevrilir.  Belə  hallarda 
onlar  bir-birino  psixoloji  cəhətdən  uyuşmağa  başlayırlar  ki,  bu  da  birgo  iş 
şəraitində işçilərin bir-birino alışması üçün əlvcrişli şorait yaradır. 
Psixoloji uyuşma insanlann qarşılıqlı təsiri prosesindo əmələ gəlir və onların 
bir-birini  təmin  etməsində,  bir  yerdo  olduqda  darıxmamasında,  daha  yaxşı 
işləməsində, söhbətdən doymamasında ifado olunur. 
Beləliklə,  biz  iki  anlayışla  -  b i r g ə   i ş l ə m ə y e   a l ı ş m a  
v ə u y u ş m a   anlayışları  ilə  tanış  oluruq.  Bos,  onlar  bir-birindən  no  ilo 
fərqlənir?  Birgə  işləməyə  alışmaq  insanlann  rosmi  (işgüzar)  münasibətləri, 
uyuşma isə qcyri-rəsmi (şəxsi) münasibətləri üçün səciyyovidir. 
Qeyri-rosmi  münasibətlər  soviyyosində  hor  hansı  bir  adamın  başqası  ilə 
sözü  tutmursa,  ondan  uzaqlaşır,  başqa  adamlarla  yaxınlıq  edir.  Başqa  sözlə, 
qeyri-rəsmi  münasibətlərdə  insanlann  bir-birini  təmin  edib-etmoməsi  onlann 
xiisusiyyotlori  ilə  şərtlonir.  Halbuki  rosmi  münasibətlərdə  birgo  işin  xarakteri 
daha  mühüm  ohomiyyət  kosb  edir.  Bu  zaman  iki  işçinin  bir-birino  miinasiboti 
onlann  bir-birindən  xoşu  gəlib-gəlməməsi  ilo  miioyyon  oluna  bilmoz. 
Kollcktivdo  insanlann  münasibətləri  bilavasitə  rəğbot  hissi  ilo  deyil,  sosial 
normalarla  miioyyon  olunur.  Birgo  işləmok  zərurəti  öz  oksini  onda  tapir  ki, 
insanlar 
bir-birini 
iş  yoldaşı  kimi  qiymotlondirir,  bir-birinin  şəxsi 
keyfıyyətlərindon  daha  çox  peso  kcyfıyyotlorinə  üstünlük  verirlor.  Onlann  bir-
birilə qarşılıqlı miinasibotlori peso keyiiyyotlori ilo deyil, şoxsi keyfiyyotlori ilo 
şərtləndikdə iso birgo işləməyə alışma uyuşma ilo əvəz olunur. 
Birgo  işləməyə  alışma  ilo  uyuşma  əslində  bir-birilo  qarşılıqh  olaqədədir. 
Uyuşma işçilərin bir-birinə ahşmasında  həmişo mühüm rol oynayır: uyuşmazlıq 
iso  hansı  formada  olursa-olsun,  onların  arasında  müxtolif  tipli  münaqişolorin 
yaranması ilo noticolonir. 
Əmək, pedaqoji və ya şagird kollektivlərində uyuşma təsirli ro oynayır. Ailə 
həyatında onun əhəmiyyəti xususilo böyükdür. 
Qrup uyuşması insanlara empirik surətdə çoxdan molumdur. 
530 
Alpinistlər,  təyyarəçilor,  səyyahlar,  idman  məşqçilori  vo  b.  güzəran  təcrübəsi 
əsasında  belo  bir  nəticəyə  golmişdi  ki,  kiçik  qruplarda  adamlar  bir-birino  eyni 
dorəcədə  uyuşa  bilmirlor.  Sosial-psixoloji  tədqiqatlar  da  həmin  nəticəni  təsdiq 
edir. 
Birgə  fəaliyyətin  səmərəli  olmasının  şərtlərindən  biri  uyuşma  fenomeni  ilə 
əlaqədardır.  Bir  çox  xüsusi  hallarda,  qrup  uzun  müddot  aynlıqda  və  mürəkkəb 
şəraitdo fəaliyyot göstərdikdə, məsələn, ekspedisiyalarda, kosmik uçuşlarda, gəmi 
səfərlərində və s. bu cohət daha aydın nəzərə çarpır, bilavasitə qrupdaxili qarşılıqlı 
münasibətlərin inkişaf dinamikasını şortləndirir. 
Y.  Qaqarin  vo  A.  V.  Lebedevin  «Psixologiya  və  kosmos»  kitabında  təhlil 
edilən bir eksperimentin nəticələri bu cohətdən maraqlıdır. 
70  sutka  orzindo  davam  etmiş  eksperimentdə  3  nəfər  -  həkim  Stanislav 
Buqrov,  mühəndis  Leonard  Smireçevski  və  radio-jurnalist  Yevgeni  Tcrcşşcnko 
iştirak cdirdi. Onlar gündolik yazırdılar. Y. Tereşşenko «startdan» üç həfto sonra 
öz  gündəliyində  yazırdı:  «Növbə,  nahar,  tibbi  müayinə,  yuxu...  Həyatımız  çox 
qızğın,  amma  ycknəsəq  keçirdi.  Boş  vaxtımız  demək  olar  ki,  qalmırdı.  Amma 
artıq yorğunluq hiss edirəm. Stanislav anqladı, gözlərinin altı qaraldı, Leonardın, 
gözlori  qızardı  vo  baxışları  dəyişdi.  Bəzən  danışığındakı  xeyirxahlıq  itirdi. 
Mübahisəni xatırladan cüzi narazılıqlar meydana çıxırdı ki, bu da, əlbəttə ki, xırda 
şeylərin üstündə olurdu». 
Y.  Tercşşenko  bir  həftodən  sonra  isə  yazırdı:  «Növbə,  nahar,  yoxlama, 
yuxu...  Vaxt  daralır.  Bir  günü  о  birindon  seçmok  olmur.  Yavaş-yavaş  sinir 
yorğunluğu  baş  verir.  Biz  əsəbiləşməyə  başlayınq.  Özümüzü  işləməyə  məcbur 
etmək çətinləşir. Daim hara isə qapını açmaq, nə isə başqa şey görmək istəyirik. 
Hamısı birdir.. Təki yeni şey olsun. Darıxırıq». 
Həkim  ilə  mühəndis  arasında  psixoloji  uyuşmazlıq  əmələ  gəlmişdi:  onlann 
arasında  vaxtaşın,  istirahot  zamanı  konflikt  yaranmağa  başlamışdı.  Proqram 
yerinə  yctirilsə  də,  eksperiment  iştirakçılarının  özlərinin  qeyd  etdikləri  kimi, 
psixoloji uyuşmazlıq onların hamısının əhvalma monfı təsir göstərmişdi. 
Uyuşma  insanlann  xiisusiyyotlori  ilə  bilavasitə  bağlıdır.  Bu  sahədə  iki  hala 
daha geniş təsadüf olunur: 
a)  müşahidolor  göstərir  ki,  insanlann  tələbatları,  fəaliyyət  motivləri, 
maraqlan,  sosial  yönümləri,  əqidəsi  və  s.  oxşar  olduqda  onlar  bir-birlərinə 
asanlıqla uyuşurlar; 

 
b)  bir  çox  hallarda  iso  insanlann  müəyyon  kcyfiyyotlori,  xüsusilə 
temperament vo xarakter olamotlori oxşar olduqda, onlar bir-birinə uyuşa bilmir; 
oxşar olmadıqda, əkslik təşkil ctdikdo, oslindo bir-birini tamamladıqda asanlıqla 
uyuşurlar. 
Y. Qaqarin vo V. Lcbcdcvin «Psixologiya vo kosmos» kitabinda oxuyuruq: 
«Vosxod-2»  kosmik  gomi  heyotindon  xiisusi  soliqo  vo  mütəşəkkillik  tolob 
olunurdu. Şlüz kamerasından keçorok gomi kabinosindon adamin kosmik fəzaya 
keçməsi kimi miirokkob mosolonin holli tarn qarşılıqlı anlaşma, inam, bir-birino 
arxayin olmaq şəraitində mümkün idi. 
Vozifoləri  heyət  üzvləri  arasında  bölüşdürdükdə  onlann  peso 
hazirliqlanndan  çox  (Belyayev  do,  Leonov  da  yüksək  ixtisaslı  təyyaroçi  idilor) 
fordi-psixoloji  keyfiyyəti  nəzərə  alınırdı.  Belyayevo  on  qorxulu  hallarda  özünü 
itirməmək,  böyük  irado  və  mətanət,  məntiqi  təfokkür,  dərin  özünütəhlil,  böyük 
təkidlilik, çətinlikləri dof etmok xas idi. 
Leonov isə temperametino görə xolerik tipə mənsubdur. Qüvvətli, qətiyyətli 
və qoçaqdır. Yüksok qavrama qabiliyyətinə malik olduğundan bütün bir lövhoni 
yadında saxlayır, sonra da onu yenidən təsvir edirdi. 
Xaraktercə  bir-birinin  tarn  oksi  olan  bu  iki  şəxs  mürokkəb  proqramı 
müvəffəqiyyotlo  yerinə  yctirən  yüksək  qrup  omələ  gotir-məkdə  bir-birini 
tamamlayırdı. Adi məşğolodən başqa Bclyaycvlə Leonov, indiyə qədor dünyada 
heç kosin olmadığı şəraitdə - dorin vakuumda vo dayaqsız fəzada işlomək üçün 
hazırlaşırdılar. \J3 
Şlüzlomə  vo  həyatı  «tominctmo»  sistemlərini  idaro  etmədo  uy-ğun 
horokotlor  üçün  xüsusi  trenajorlarda  A.  A.  Leonovun  gəmidən  kosmik  fəzaya 
çıxması və kabinəyə qayıtması imitasiya olunurdu. 
Qoza  halında  da  horokotlor  nəzordə  tutulmuşdu:  mosolon,  açıq  kosmosda 
kosmonavtın  başına  bir  hadisə  gəldiyi  və  komandirin  ona  yardım  göstənnoyinə 
chtiyac olduğu hallar çox diqqətlə hazır-lanmışdı. 
Belyayevlə  Lconov  üçün  birgə  məşqlərdə  əldə  edilən  mütəşəkkilliyin  nə 
dorocədə mühüm olduğunu onlar uçuşdan sonra dəfəlorlo qeyd etmişlər. 
Lakin,  Y.  Qaqarin  vo  V.  Lebedevin  qeyd  etdikləri  kimi,  birgo  işləmə 
problemi  tokco  kosmik  gomi  vo  onun  sistcmlorini  idarəetmə  horokətlərinin 
uyğunluğu  ilo  bitmir.  Uzun  siiron  kosmik  uçuşlarda  adamlara  tokco  bir  yerdə 
çalışmaq  deyil,  hom  do  bir  ycrdə  dincəlmək,  yəni  uzunmüddətli  qrup  tocridi 
şəraitindo 
532 yaşamaq lazımdır. Bax, clə bu zaman 
heyot  üzvləri  arasinda  qarşılıqlı  əlaqə,  bir 
sözlə,  möhkom  monolit  kollektivin 
yaranması  üçün  lazım  golon  hor  bir  şey 
holledici ohomiyyot kosb edir. 
Hal-hazirda  sosial  psixologiyada  qrup  uyuşmasının  todqiqi  sahosindo  yeni 
istiqamət  formalaşmışdır.  Qrup  uyuşması  effektlori  stratometrik  konsepsiya 
baxımından  tohlil  olunur.  Kollektivdo  şoxsiyyətlərarast  münasibətlərin 
strukturuna müvafıq olaraq qrup uyuşmasmın miixtolif soviyyolori forqlondirilir 
(temperament  vo  xarakterin  uyuşması  1-ci,  rol  gözləmələrinin  uzlaşması  2-ci, 
sorvət meyllorinin vohdəti 3-cü soviyyodo qrup uyuşmasının osas parametri kimi 
tohlil olunur). 
Todris qruplan, istehsalat briqadalan, ekipajlar, idman komandaları vo başqa 
qruplan  komplektloşdirmoyin  meyaıiarının  işlənilməsi  qrup  uyuşmasının 
tədqiqinin başlıca məqsədini təşkil edir. Son zamanlar sovet psixologiyasmda bu 
istiqamotdo  miihiim  praktik  ohomiyyoto  malik  olan  maraqlı  noticolər  oldo 
edilmişdir.  «Vosxod-2» kosmik gomi heyətinin komplcktləşdirilmosi  prosesindo 
qrup uyuşması effektlorinin nozoro alinmasi buna on yaxşı misal ola bilor. 
 
3. 
Liderlik problemi 
Qrupa  daxil  olan  adamlar  qrup  foaliyyotinin  mozmununa  vo  bir-birlorino 
miinasibotdo eyni mövqedo dayana bilmozlor. 
Həcmindən vo xarakterindən asılı olmayaraq qrupdaxili münasibotlor paritct 
(latinca  -  paritas  vo  ya  paritatis  boraborlik  demokdir)  xaraktcr  daşımır,  başqa 
sözlə,  qrupda  şoxsiyyətlərarası  münasibətlər  qrup  üzvlorinin  sosial-psixoloji 
statusunu  oks  etdirir.  Sosial  psixologiyada  bu  cəhot  «rohbər  işçi»,  «lider»  vo  s. 
kimi anlayışlarla ifado olunur. 
Hor  bir  qrupun  öz  başçısı  olur.  Psixologiyada  kollektivin  idaro  edilməsi 
prosesindo iki cəhəti - r o h b o r l i k  vo l i d e r - 1 i у i forqlondirirlər. 
Rohborlik  -  nisbətən  yüksək  soviyyəli  təşkilatlar  tərofındon  rəsmi  surətdə 
təsdiq  edilmiş  əsasnamo  çərçivəsindo  rəsmi  solahiyyətin  tətbiqi  yolu  ilo 
kollektivin  idarə  olunması  prosesidir.  I.idcrlik  dedikdə,  işçilordən  birinin  şəxsi 
niifuzunun kollektivin bir  çox və  ya bütün  üzvlərinin davranışına təsiri nəzərdo 
tutulur. 
Lidcr  rolunda  başqalarına  təsir  göstərməyi,  onları  fəaliyyətə  tohrik  ctməyi 
bacaran işçilor çıxış edə bilirlor. Lider özünün 
533 
 

 
işgüzar  və  şəxsi  keyfıyyətləri,  ünsiyyətə  girmək,  adamlarla  rabito  yaratmaq 
qabiliyyəti  ilə  fərqlənir.  O,  məhz  bu  xüsusiyyətlər  hesa-bına  insanlann 
psixologiyasına  təsir  göstərə  bilir.  Bir  sıra  hallarda  lider  rolunda  müəyyən 
adamlar 
qrupu 
da  çıxış  edirlər.  Sosial  psixologiyada  belo  qrupa 
k o l l e k t i v   s u b y e k t  deyilir. 
Miiasir  sosial  psixologiyada  liderlik  anlayışının  50-dən  çox  tərifı 
mövcuddur. ABŞ sosial psixologiyasinda xiisusilo bir-birino uyğun gəlməyən vo 
məhdud «mini nozoriyyolori» oks etdiron müxtəlif torifloro tosadiif olunur. 
Sovet  psixologiyasinda  liderlik  qrupun,  qrup  foaliyyotinin  inteqrasiyasının 
mexanizmi  kimi  tohlil  olunur.  O,  sosial-psixoloji  fenomen  kimi  miixtolif 
obyektiv  vo  subyektiv  amillorin  tosiri  noticosindo  meydana  çıxır.  Bu  baximdan 
liderlik aşağıdakı kəmiyyətlorlə bilavasitə baghdır: 
1.
 
«Makromühit» - sosial-iqtisadi quruluş, siyasət, mədəniy-yət, ideologiya. 
2.
 
«Mikromühit» - kiçik qrupun sosial, sosial-psixoloji, psixoloji hadisələri 
(tipik  vo  qeyri-tipik  sosial  şərait,  qrup  foaliyyotinin  mozmunu,  moqsodi, 
vozifolori, sosial-psixoloji iqlim vo s.). 
3.  Liderin 
vo 
qrupun 
digor 
üzvlərinin 
(tabe 
işçilərin) 
şəxsiyyətinin 
fordi-psixoloji 
xassolori 
(intellekt, 
emosional-iradi 
sahəsinin 
xüsusiyyətləri, 
təşkilatçılıq 
qabiliyyətləri, 
kommunikativ 
keyfıyyətlər vo s.). 
Psixoloji  ədəbiyyatın  tohlili  əsasında  liderliyin  üç  funksiyası  miioyyon 
edilmişdir: 
a)  liderin  təşkilatçılıq  funksiyası  (TF);  b)  informasiya  funksiyası  (İF);  v) 
sosializasiya funksiyası (SF). 
Təşkilatçılıq  funksiyası  onda  ifado  olunur  ki,  lider  qrupun  moqsodini 
miioyyon edir, qorar qobulunu, aktual situativ vo perspektiv moqsodlorin yerino 
yetirilmosi  yollari,  Usui  vo  vasitələrinin  planlaşdırılmasını  təşkil  edir,  rol  vo 
vəzifə  bölgüsü  apanr,  qrup  uzvlorini  konkret  işlərə  tohrik  edir,  onlann  birgo 
fəaliyyət soylorini olaqolondirir vo s. Qrup foaliyyotinin somoroli olmasi namino, 
bir torofdon, zəruri informasiyanın toplanmasi, işlənməsi vo hifz edilmosi, digor 
torofdon,  onlann  qrup  iizvlorino  vaxtında  verilməsi  infonnasiya  funksiyasının 
osas cəhotini təşkil edir. 
Sosializasiya  funksiyasi  iso  liderin  miioyyon  keyfıyyətləri  formalaşdınnaq 
vo torbiyo etmok moqsodilo qrup iizvlorino 
534 göstərdiyi təsirləri oks etdirir. Liderin istifado etdiyi pozitiv vo neqativ 
sanksiyalar da SF-уə daxildir. 
Liderlik  funksiyasının  həyata  keçirilmosi  dinamikası  istor  liderin  özünün, 
istərsə do qrupun sosial-psixoloji xarakteristikalan ilo bilavasitə bağlıdır. Qrupun 
öz  məqsədlərini  müvəffəqiyyətlo  həyata  keçirməsi  vo  ya  müvəffoqiyyətsizliyə 
uğraması,  qrupda  həmrəylik  səviyyəsi  və  ya  konflikt  şəraitinin  yaranması  - 
bunların  hamısı  özünəməxsus  formalarda  liderlik  funksiyalarının  həyata 
keçirilməsi dinamikasında oks olunur. 
Psixoloqların  tədqiqatları  göstərir  ki,  rəhbərlik  vo  liderlik  miixtolif  sosial-
psixoloji  fenomenlərdir.  Onlann  eyniləşdirilməsi  elmi  cohotdən  səhv,  praktik 
nöqtcyi-nəzərdən  isə  zərərlidir.  Sovet  psixologiyasinda  rohbər  işçi  və  lider 
arasında aşağıdakı fərqlər müəyyən olunmuşdur: 
1.
 
Rəhbərlik  rosmi  əsasda  meydana  çıxan,  miixtolif  sosial  toşkilat  və 
institutlarda  məqsədyönlü  xarakter  daşıyan  sosial  prosesdir.  Liderlik  isə 
qrupdaxili şəxsiyyətlərarası münasibətlər əsasında spontan (qapalı, gizlin) surətdə 
əmələ gələn prosesdir; о, təşkilatin əsasən psixoloji səviyyəsini oks etdirir. Əgər 
rəhbər işçi rəsmi surətdə təyin olunursa, lider qeyri-rəsmi surətdə irəli sürülür. 
2.
 
Rəhbərlik  makromühitin  əsas  tələbat  və  mənafeyinə  miivafiq  olaraq 
formalaşdırılır  və  həyata  keçirilir;  o,  qrupda  işlərin  vəziyyəti  vo  onun 
foaliyyotinin  nəticələri  üçün  qanun  qarşısında  məsuliyyət  daşıyır.  Liderlik  iso 
gizli  bir  proses  kimi  qrup  üzvlərinin  toləbat  vo  mənafeyinə  müvafıq  surətdə 
meydana  çıxır  və  mövcud  olur;  o,  qrupun  foaliyyoti  üçün  hüquqi  cəhətdən  çox 
vaxt şəxsi məsuliyyət daşımır. 
 
3.
 
Rəhborlik daha çox stabil  xarakter daşıyır, onun təsir sahəsi  son dərəcə 
genişdir;  müəyyən  subordinasiya  və  reqlament  daxilində  makromühitlə  əlaqə 
saxlayır. Rəhbər işçi başqa  təşkilatlarda  öz  qrupunu təmsil  edir vo onun  həmin 
qruplarla  münasibətini  şərtləndirən  məsələləri  holl  edir.  Liderlik  iso  daha  çox 
dinamikdir,  şəxsiyyətlərarası  münasibətlərin  formalaşması  xüsusiyyətlərindon 
köklü  surətdə  asılıdır;  liderin  təsir  sahəsi  əsasən  mikromühit  səviyyəsi  ilo  - 
qrupdaxili  münasibətlərlə  məhdudlaşır,  onun  makromühitlə  əlaqəsi  iso  son 
dərəcə mohduddur və təsadüfı xarakter daşıyır. 
4.
 
Rəhbər  işçiyə  qanunla  müəyyən  hüquq  və  səlahiyyət  verilir.  Lider  iso 
qanunla miioyyon edilmiş sanksiyalar sistemino malik deyildir. 
535 
5.  Rəhbər  işçinin  bu  və  ya  digor  mosələyə  dair  qərar  qəbul  ctməsi  əsasən 
vasitəli  xarakter  daşıyır.  O,  böyük  informasiya  sistemi  kanallarına  malikdir  və 
qərar qəbulu zamanı öz solahiyyotını aşağı pillə işçilərinə həvalə edə bilər. Lider 
iso  qrupda  qəranfl  qəbul  edilmosində  bilavasitə  iştirak  edir.  O,  müoyyən  bir 
informasiyanı qeyri-rəsmi rabitə kanalları sistemi ilə əldə edir. 
Beləlikiə,  rohborlik  və  liderlik  idarəctmə  prosesinin  iki  miixtolif  torəfi-
hüquqi hakimiyyot  (rohborlik) vo psixoloji tosir (liderlik)  -  kimi  özünü göstərir. 
Kollektiv soviyyosindo onlann hor ikisi rohbor işcinin nüfuzunda təcəssüm edir. 
Sosial psixologiyada liderin miixtolif tiplərini fərqləndirirlər. Onlardan ikisi - 
rosmi (formal) vo qeyri-rosmi (qeyri-formal) lider-lər diqqəti xiisusilo colb edir. 
Rosmi  lider  kollektivdo  xidmot  vo 
peso 
nüfuzuna  malik  olan  inzibati  vo 
ictimai rohbordir. Lakin nozoro almaq lazimdir ki, rosmi lidcr olmaq üçün yalnız 
miioyyon inzibati vo ictimai vozifo tutmaq həlo kifayot deyildir. Bunun ücün hom 

 
do  işgüzar  vo  şəxsi  keyfıyyətlərin  elə  çulğalaşması  zəruridir  ki,  onlann  foal 
təzahürü rohbor işçinin sözün osl mənasında şoxsi nüfuzunu təmin etsin. Rəhbər 
işçi  ancaq  bu  zaman  rosmi  lidcro  çcvrilir.  —Rohbor  işçi  eyni  zamanda  lider 
rolunda çıxış etdikdə, kollektivin ahəngdar inkişafı üçün əlverişli psixoloji şərait 
yaranır.  Rohbər  işçinin  hom  do  lider  olması  bu  gün  işçilorin  modoni-texniki 
səviyyəsinin yüksək dərəcədə artdığı bir şəraitdə xüsusilə böyük ohəmiyyət kəsb 
edir. 
Əksər  hallarda  kollektivin  rəhbori  hom  do  onun  lideri  olur.  Bu  mürəkkəb 
proses  olub  yuxarıda  nəzərdən  keçirilən  miixtolif  amillərlə  şərtlonir.  Psixoloji 
səpkidə onlardan biri - rohbor işçinin özünün şəxsi keyfiyyətləri diqqəti bilavasitə 
colb  edir.  Homin  məsolənin  əhəmiyyətini  düzgün  qiymotləndirmək  üçün  nəzərə 
almaq lazımdır ki, işçilər rəhbər işçini adəton onun şəxsi kcyfiyyotlori vasitəsilo 
«görürlon>,  başqa  sözlə,  rəhbər  işçido  müşahido  üçün  ən  münasib  cohot  məhz 
onun şəxsi kcyfıyyətləridir. 
Kiçik  qruplarda  hor  bir  işçinin  imkanları  bu  cəhətdən  genişdir.  Nisboton 
böyük qruplarda isə işçilər rəhbor işçiləri ancaq müəyyən vəziyyotlərdə müşahidə 
etmək imkanına malikdir. Çox maraqlıdır ki, rəhbər işçinin keyfıyyətlərinə işçilər 
kiçik qruplara nisboton böyük qmplarda daha çox hossasdırlar. 
Apanlan  tədqiqatlar  göstərir  ki,  işçilər  rəhbor  işçinin  pc  keyfıyyətlərinə 
həmişə diqqət yetirir və onları yüksək qiymotlə 
536 dirirlər. Bu о deməkdir ki, rəhbər işçi yüksok peşə keyfiyyətlərinə malik 
olduqda liderlik hüququ kəsb edo bilor. Bundan başqa, işçilor rəhbər işçiyə 
istehsalat vo müəssisənin təşkilatçısı və torbiyəçisi kimi də yüksək tələblor 
verirlor. 
Bu  cəhətdən  rohbər  işçinin  intellcktual  kcyfiyyotlori  ilə  yanaşı 
kommunikativ xüsusiyyətlori, toşkilatçılıq qabiliyyoti, rohborlik üslubu, unsiyyot 
vo liderlik qabiliyyoti, kollektivdo zoruri mənəvi  vo psixoloji iqlim yaratmaq və 
saxlamaq məlıarəti çox əhəmiy-yətlidir. 
Qrup rəhbər işçini yüksək qiymətləndirdikdə, nüfuzu ilo hesablaşdıqda, onun 
foaliyyotinin səmərəli olması üçün əlverişli şərait yaranır. 
Bəzən  kollektivin  rəhbəri  onun  lideri  ola  bilmir.  Kollektiv  üzvləri  arasında 
yaranmış  münasibətlorin  təhlili  zamanı  aydm  olur  ki,  kollektivdo  rohbor  işçi, 
mosolon,  məktəb  direktoru  ilə  bərabər  heç  bir  rəsmi  səlahiyyəti  olmayan,  lakin 
ümumi  işlərin  həllino  ondan  çox  təsir  göstərən  başqa  bir  işçi  (riyaziyyat  və  ya 
tarix müəllimi) də vardır. 
Aydın  məsələdir  ki,  bu,  təsadüfı  deyildir,  onun  təsir  gücü  kollektivdoki 
nüfuzu  ilo  bağlıdır.  Sosiologiyada  və  sosial-psixologiyada  belə  şəxsə   
q e y r i - r ə s m i   l i d e r  dcyirlor. 
Rəsmi  liderlə  qeyri-rəsmi  lidcr  arasında  ziddiyyətin  olması  hcç  do  zoruri 
deyildir. Onlar bir-birlərini qarşılıqlı surətdə tamamlaya da bilərlər. Lakin belo bir 
şəraitdə konflikt mənbəyi potensial surətdə mövcuddur və onun vaxtında qarşısmı 
almağın böyük ohomiyyəti vardır. «İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz» - atalar 
sözü güzaran təcrübəsinə istinad etsə do, ciddi sosial-psixoloji mənaya  malikdir. 
Bu  baxımdan  qeyri-rəsmi  liderin  meydana  cıxması  şəraitinin  tohlili  xüsusi 
aktuallıq kəsb edir. 
Sosial  psixologiyada  qeyri-rosmi  liderin  təsvir  olunmuş  tipləri  içorisində 
pozitiv və neqativ qeyri-rəsmi liderlər xüsusilə mühüm yer tutur. 
Pozitiv  qeyri-rosmi  lider  öz  davranışında  yüksək  əxlaqi  prinsiplərə  istinad 
edir vo kollektiv üzvlərinə müsbot təsir göstərir. 
Ncqativ  qeyri-rosmi  lider  isə  adətən  mənfı  əxlaqi  prinsiplərə  istinad  cdir  və 
kollektiv üzvlorinə pozucu təsir göstərir. 
Kollektivdo davranışın xarakterinə görə neqativ qeyri-rəsmi liderin iki tipini 
ayırd 
edirlər: 
t ə ş k i l a t ç ı  
n e q a t i v  
l i d e r  
v ə  
k o m m u n i k a t o r  n e q a t i v  l i d e r .   Birinci tip özünün işgüzar 
fəallığı ilo forqlənir və çox vaxt qrup 
537  üzvlərini  ауп-ауп  işlərə  tehrik  edir. 
Onlar  adətən  «tonqidçi»  maskası  geyirlər. 
Lakin  təşkilatçı  neqativ  lider  üçün  tənqid 
osasəi)  «şəxsi  haqq-hesab  сəктəк»  və  ya 
qrupda  öz  nüfuzunu  saxlamaq,  hətta  daha 
da  artırmaq  vasitəsinə  çevrilir.  Buna  görə 
də onlar özlərinin vəzifələrindən sorf-nəzər 
etdikləri 
halda, 
şəxsi 
«hüquq 
konsepsiyasını»  şişirdir  və  onun  əsl 
motivlərini  miixtolif  yollarla  gizlədirlər. 
İkinci  tip  zahirən  heç  bir  işə  qanşmır, 
əslində  iso  imkan  olduqda  söz  gozdirir, 
şayiə  yayır,  öz  «mülahizəsini»  söyləyir, 
iclasda  «sadəlövh»  görkom  alıb  «ikibaşlı» 
suallar  vcrir.  Onlar  istehzalı  gülüşdən 
tənqid  vasitəsi  kimi  daha  çox  istifadə 
cdirlor. 
Belə 
«üzdəniraq» 
liderlər 
kollektivdə  psixoloji  iqlimin  -  bilavasito 
rabitədə  olan  adamlar  arasında  yaranmış 
qarşılıqlı  münasibətlərin  pozulmasında 
başlıca rol oynayırlar. 
Qeyri-rəsmi neqativ lider miixtolif şoraitlərdo meydana çıxa bilər. Bunlardan 
aşağıdakılan qeyd etmok olar: 
1.
 
Rosmi liderin kollcktivdo mövqeyinin zəif olması, onun kollcktivdo şəxsi 
nüfuzunun olmaması, ictimai işlərin zəif təşkili.