Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

d0
^
u
;
ila
ı
ə
nnha^ 
qeyd 
edok. 
Qarş.lıql, 
mohobbot 
olmadanyaranmışa.lai 
un
^is. 
sonradan 
dajıhnnı? 
Xeyr. 
Hotta 
bir-b.nm sevmodon £        
^
ş
     
уə
 
У па 

 
hoqıqı 
mə^^xoş^ W. 
Onlar  ev.onondon  sonra  Ыг  b,rıno  sankı  «утокУ 
bbel
  > 
saglam uşaqlar torbiyo edirlor. 
qısa muddotdo 
Ы
^*
1п
 ™hkomlonmosi, xoşboxt ailo 
kimı 
ınkışai etmesı 
n
%ı
əş
diJ
a
rd.
r
? 
Sosioloqlar 
тиоуУ 
^lor 
ki, 
kişı 
vo 
qad.nların 
70 
faizı 
bir-bınnıi 
sevorok 
cyl* 
^
Ə
Л1 
8еуəп
 
göyçok 
olan> 
- 
dcmislor 
Burada da bız qor.b* ^  о 
ад1
 
Evlənəndən
 » 
keç», molum olur к •   
^ 
f
 Уа1
Шг
 
46
 
ш
 
fa 
sevmokdo 
^^1^^.«Ч 
sevmir. 
ümumiyyotlo 
Г
1Ə
"
Ə
И 
TJ
^lirso 
onlaru
^N 
^uxtolif 
kis, 
vo 
qadmlann 
ailo 
hoy 
at. 
davam 
edtfse,
>1Л
>Жш*в 
çoxunu 
mohəbbot 
hijsi 
b.r 
osdırmır 
Bu 
*
enon
^>,rki, 
bir 
çoxu 
dağıhr. 
Belo 
bir 
fakt 
"J^t^^Wj 
9
  J 
Condon 
sonra 
bosanan 
qadın  və  kışılor  bosaO  ^  do  xüsusi  yer  tuturlar.  Lakin  bu 
ümumi Ј
^У
^А, 
Belo adolorin oksorıyyoti 
noınk. dagılmır окь»     ^ %hanından ugurla çıxırlar Bu halları no do ı/ah etn ^ 
MÜX
 u-
İf
    
Һ
!
ҺЫ
* 
aila
 С
Я1чатэЙ,в
 
A
P
ar,,a
n todqiqatlar göstonr 
kı, mohobb^        Ч
1п
 
yalnız
 
llk
 
ш
   ^ Ч 
nıkah.n taley. tokco ı  
^     
4,də
n
 yox, eyni zamanda birgə 
ömür-gun sumıuş огИ 
(^xs
lyyətindən
, 
hər
 
ш
 
J 
Ueytıyyot ormdon *B* 
^ * 
nuınas.botlorı, bub^ .     ч ^ 
mohebbotin
    , Л 
Жп' 
^AcSvun 
a^bbeti 
bu 
monovi 
miqyasla 
°
lÇ
V
lU
uu    
ü 
gö^Wjb
.r 
do qay,daq. Üzeyir boyin 
mohobbot. hom do о *    
d
 Л 
uIv
,- 
vefall
" 
səd
    ^ ^ 
о, no.nkı bostoka. h- 
böyük
 
və
 
Ө2Ө
Ч
    
И
 ^ 
Xalqyazıç.s, Mtf^ 
0
^
rfikrmi
 
хайг
, 
<<()
^ 
bir insan, bir Şewı^^
mudrik
, 
təmk
4
mIl
 
ada
y 
idi. Ən çotm vozıyy^ 
4ktil olan 
on 
ag.r mosololordo 
tələsməz, birdən-birə coşan hisslərin, ehtirasların tohrikinə qapılmaz, müdrik yol 
tapardı». 
Ü. Hacıbəyov haqqındakı xatirələri həyocansız oxumaq olmur. O, sənətdə 
də, ailədə də sözün əsl mənasında böyük insan idi. 
Ailənin  taleyi,  bu  hoyatın  fərəhli,  uğurlu  olub-olmaması  ərin  vo  arvadın 
şəxsiyyətindən asılıdır. Elə halla qarşılaşırsan ki, ailodəki qeyri-normal mənəvi və 
sosial  vərdişlər  bu  həyatı  kölgə-loyir,  narazılıqlara  gətirib  çıxarır.  M.  F. 
Axundovun  Hacı  Qarası  xəsisliyi  ucundan  ailəsini  ac  saxlayır.  Arvadı  Tükəzin 
narazılığına  diqqət  edin:  «Uşaq  aşıq  yığan  kimi,  bu  qədər  pulu  yığıb  nə 
cliyəcəkson? Yüz  il ömrün ola,  yeyəsən,  geyəsən, içəsən,  pulun tükənmoz... Öz 
malını no özün yeyib-içirsən, no oyalına məsrof edirsən. Son ölson, heç olmazsa, 
arvad-uşağın doyunca çörək уеуөг». 
Demokrat  yazıçı  C.  Məmmədquluzadonin  Xudayar  boyi  başqa  yönümdən 
arvadına  münasibətini  bildirir:  «Xudayar  bəy  övrətinin  saçlannı  sağ  əlinə 
doluyub, cvdə о yana sürüyürdü, bu yana sürüyürdü... 
-  ...Bir  də  moni  tongə  gətirərsən?  Bir  də  cızığından  çıxarsan?  Övrəti 
dinmədi. Xudayar sağ əlini yuxan qaldınb başladı: 
-  And olsun allahın birliyinə,  son bir do mənim işlərimo qanşasan,  mənim 
sözümün  qabağında  söz  danışasan,  ta  onda  özünü  ölmüş  bil.  And  olsun  Allaha, 
qabırğalannı sındırram. Ayişənin qızı, monim cvlonmoyimin sono no doxli var? 
Övrət bir cavab vermədi...» 
Bu, feodal-patriarxal ailo münasibətlorinin tipik nümunəsidir. 
Ərin  və  arvadın  şəxsiyyəti  ailə  münasibətlərində  -  bir-birinə  vo  uşaqlara 
münasibətdə  üzə  çıxır.  Burada  söhbət  bir  insan  ömründən,  bu  ömrü  insan  kimi 
mənalı,  sakit  və  təmiz  yaşamaqdan  gcdir.  Xalq  şairi  Rəsul  Rza  «Мəп  insanam» 
şerində bu hissi gözol ifado etmişdir: 
Həyat bclodir, İstosən gül, 
İstosən ağla. Amma insan 
olduğunu yadında saxla... 
İnsan. M. Qorki denıişkon, adı böyük horflo yazılan insan. Ərin vo arvadın 
bir şəxsiyyət kimi böyüklüyü də elə bu meyarlarla ölçülür, qiymətləndirilir. 
Ailənin yaranmasında iki nəfər - ər vo arvad iştirak edir. Onlar 
558  песо  torbiyo  almışlar?  Bir  şəxsiyyot 
kimi 
onlarda 
hansı 
keyfıyyətlər 
foımalaşmışdır?  Bunlar 
adi 
suallar 
deyildir.  Əг  vo  arvadın  şəxsi  səadəti, 
gələcək  ailənin,  uşaqların  xoşbəxtliyi, 
ümumiyyətlə,  onlann  bir  şəxsiyyət  kimi 
песо formalaşmalanndan asılıdır. 
Ailodə  ər-arvad  orta  hesabla  32-40  il  birgə  ömür  sürür.  Azərbaycan 
republikasında  -  uzunömürlülər  diyannda  100  ildən  artıq  birlikdə  ömür-gün 
sürmüş xoşbəxt adamlar da vardır. Bclə ailələrlo yaxından tanış olduqda inanırsan 
və  yoqin  edirsən  ki,  ailo  qurulan  ilk  gündən  or  və  arvad  bir-birinə  mehribanlıq, 
sədaqətlilik göstərmişlər. Deməli, həyat yoldaşı nəinki qadının vo ya kişinin, hom 
do  ata  vo  ana  kimi  uşaqlann  gəlocək  talcyindo  həlledicidir.  Məhz  buna  görə  do 
hor bir gone bilmolidir ki, kiminlə ailo qurur, yaşayır, onun hansı xiisusiyyotlori 
vardır, bu xiisusiyyotlori ailo hoyatında песо nozoro almaq olar? Lakin bozon bu 
vacib  cohotlor  nozoro  almmir,  zahiri  xoşagəlmo,  tosadüfı  iinsiyyot  vo  s.  ailo 
qurmaqla noticolonir. 
Miioyyon  yaşa  çatanda  bütün  oğlan  və  qızlarda  ailo  qurmaq  tələbatı  omolo 
golir. Onlar evlənmək istoyirlər vo... evlonirlər.  Ancaq onlardan hor biri bu vaxt 
miioyyon  bir  motivdən  çıxış  edir:  bir  qrupu  oğlanı  sevdiyi  üçün  ona  ərə  gedir, 
ikincisi  adot  vo  өпөпə  üzrə  evlənir  (harm  evlonir,  mon  də  evlonim),  üçüncüsü 
maddi mülahizələrə (oğlanın yaxşı peşosi, evi, ümumiyyətlə, maddi təminatı vo s. 
vardır),  digor  qrupu  qız  xoşuna  gəldiyi  üçün,  yaxud  oxlaqi  mülahizolərə  göro 
evlənir... Bu şorti qrupları miixtolif sosioloji və psixoloji todqiqatların nəticəlori 

 
əsasında  davam  etdirmok  mümkündür.  Nəticə  çıxarmaq  üçün  bunlar  da 
kifayətdir:  insanlann  əxlaqi  şüuru,  monəviyyatı.  hüquqi  düşüncosi  eyni  deyil, 
onlar  öz  həyatlarının  mənasını  və  gələcək  perspektivlərini  eyni  şəkildo  başa 
düşmürlər. Bundan asılı olaraq davranış motivlərində köklü forqlər omolo golir. 
Sevdiyi üçün və maddi mülahizələrə görə evlənmiş iki adamın davranış motivləri 
heç do eyni məna daşımır. Onlann öz ailəlorinə, «həyat yoldaşlarına, hotta doğma 
uşaqlarıııa münasibətlorində fərqli cəhətlor özünü göstərir. Əgor biz hor hansı bir 
adamın,  tutaq  ki,  sevdiyimiz  qızın  və  oğlanın,  həyat  yoldaşımızın  davranış 
motivlərini  bilmiriksə,  bu  psixoloji  baxımdan  о  demokdir  ki,  onun  şəxsiyyəti, 
davranışının osl məzmunu haqqinda təsəwürümüz yoxdur. 
 
 
559 2. Ailədə psixoloji uyuşma haqqinda 
 
Ailo  həyatında  psixoloji  uyuşma  no  kimi  rol  oynayir?  O,  hansi  amillərlə 
şortlənir? 
Ailonin  psixoloji  iqlimi  or  vo  arvadin,  golin  vo  qayınananın,  eloco  do 
ailonin digor uzvlorinin sosial-psixoloji cohotdon bir-birino uyuşmasında özünü 
daha aydın şəkildə göstərir. 
Ər-arvadın  bir-birino  uyuşması  özünün  bir  mühüm  xüsusiy-yətinə  görə 
başqa  adamlar  arasındakı  uyuşmadan  fərqlənir:  o,  adətən  məhəbbət  hissinə 
əsaslanır. Görkəmli Azərbaycan yazıçısı M. S. Ordubadi yazırdı: «Ailəni iki nəfər 
naşı  vo  həyata  təzəco  atılan,  eyni  zamanda  bir-birini  sevən  adam  qurmağa 
məcburdur. Onlar elə adamlardır ki, şəxsiyyətcə, şəkilcə, zövq və maraq cəhətco 
do bir-birinə oxşamırlar. Onlann uyuşması üçün, ümumi dil tapması üçün istinad 
edə biləcəyi yeganə bir vasitə varsa, о da sevgiləridir. Bunun  üçün onlar no cür 
hərəkət  edirlorsə  etsinlər,  sevginin  ləkəlonməsinə,  bu  istinadgahın  laxlamasına 
imkan vcrməməlidirlor». 
Ailə inkişaf etdikco, ər-arvadın münasibətləri də mürokkob-ləşir. Onlann bir-
birinə uyuşmasında miixtolif amillər mühüm rol oynamağa başlayır. 
Əг-arvadın bir-birinə uyuşması da ailo həyatı üçün homişə böyük əhəmiyyət 
daşımışdır.  Maraqlıdır  ki,  toylarda  qohumlar,  qonşular  oğlan,  yaxud  qız  evinə 
«gözaydınlığı» verəndə deyirlər ki, «xoşbəxt olsunlar», «ulduzları banşsın», «toki 
sözləri tutsun», «qoşa qarısınlar».  Miiasir  toylarda da biz belo alqışlara çox rast 
gəlirik.  Lakin  keçmiş  ailələrdən  forqli  olaraq,  miiasir  ailələr  üçün  psixoloji 
uyuşma problemi daha böyük monaya malikdir. Bu no ilo əlaqədardır? 
Sosial  bərabərsizlik  vo  əmlak  bərabərsizliyi  bir-birini  sevən  oğlanların, 
qızların qəlbən birləşməsino əsrlər boyu mane olmuş-dur. Kəndli qızı bəy və  ya 
xan  oğluna  əro  gedə  bilməzdi.  Boy  vo  ya  xan  öz  qızını  hotta  «arşın  mal  alıb-
satana»  verməzdi.  Ü.  Hacibo-yovun  moşhur  «Arşın  mal  alan»  musiqili 
komediyasinda  Soltan  boy  etiraf  edir  ki,  həqiqotən  tacir  tayfası  monim  xoşuma 
golir.  Yoxsa,  bu  incinar-mincinar,  doxtur-moxtur,  vəkil-mokil,  uçitel-muçitel-
lorlo monim işim olmaz. Onlardan xoşum da golmoz... 
İctimai  həyatda  baş  verən  dəyişikliklər  ailo  qurmaq  işində  hom  do  şəxsi 
mocburiyyot meyllorini aradan qaldırdı. Lakin owolki çətinlik vo maneolor yeni, 
əvvəllər ağlagəlməz çətinlik vo 
560  mancələrlə  ovəz  olunurdu.  Əvvəllor 
bizim 
nənələrimizin, 
babalarımızın 
məhəbboti,  xarakteri  mocburiyyot  və 
zorakılıq qanunlanna tabe edilirdi. Leylinin 
bu  böyük  dordi  yaniqli-yamqh  onun 
ürəyindən qopmuşdu: 
Mon gövherəm, özgələr xiridar, Mendə 
deyil ixtiyari-bazar. 
Zaman  bizi  həyat  yoldaşı,  ömür-gün  yoldaşı  seçmək  azadlığı  ilə  sınayır. 
Azadlıq gone oğlan və qızlardan özlorinə xüsusi inam və məsuliyyət tələb edir. 
Ulu  babalanmız  öz  doğma  övladlarını  gözündən  uzağa  qoymamağa,  «yada 
verməmoyə» adət etmişdilər. 
Qızlan,  adotən,  öz  qohumları,  yaxın  tanışlan,  həmkəndliləri  ilə 
evləndirirdilər. Hətta qonşu kəndlə, xüsusilə yaxşı tanımadıqlan adamlarla qohum 
olmaq istəmirdilər. «Ас qulağım, dinc qulağım» - deyirdilor. 
Bu  qaydada  silki  məhdudluq  çox  idi,  lakin  о  hom  do  miioyyon  müdrikliyi 
ifado  edirdi.  Oğlan  və  qızın  böyüdükləri,  torbiyə  aldıq-ları  miihitin  oxşar  olması 
nəticəsindo  onlann  maraqlarında,  cəhdlərində,  bir  sözlə,  həyata  baxışlannda 
ümumi cəhətlər özünü göstərirdi. Bir mohəllədə, bir kənddə böyüyən or və arvad 
bir-birlərini tez başa düşür, bir-birino asanlıqla uyuşurdular. 
İndi  isə  gənclər  ailə  quranda  kimin  hansı  kənddə,  hansı  rayon-da  və  ya 
şəhərdə böyüməsino, hətta valideynlərinin, bacı və ya qardaşlarının kim olmasına 
əslində  əhomiyyət  vermirlər.  Rəssam  oğlu  fəhlə  qızı  ilo  evlənir,  alim  qızı 
kolxozçu  oğlu  ilo  ailo  qurur...  Belə  nigahlar  bütün  cəmiyyət  üçün  təbii  və 
mütərəqqi  hadisə  olsa  da,  ayn-ayrı  ər-arvadlar  gözlənilməz  çətinliklərlə 
rastlaşırlar.  Bə-zon  onlann  kişi  və  qadının  vəzifələri  haqqinda  tosəvvürləri  bir-
birino  uyğun  gəlmir.  Maraqlannda,  zövqlərində  vo  s.  miioyyon  zid-diyyətlər 
özünü  göstərir.  Bu  о  demokdir  ki,  or  vo  arvadin  psixoloji  cohotdon  bir-birino 
asanlıqla  uyğunlaşması  vo  ya  uyuşa  bilmomosi  miiasir  ailo  üçün  daha  böyük 
əhəmiyyətə malikdir. 
Ailo həyatında uyuşmamn aşağıdakı növləri daha miihiim rol oynayir: 
1.
 
Sosial-mənəvi uyuşma.
 
2.
 
Psixoloji uyuşma. 
3.
 
Psixofizioloji uyuşma. 

 
Bu məsələlər psixologiyada holo kifayot qodor öyrənilməmişdir, lakin əldo 
edilmiş materiallar əsasında uyuşma üçün sociyyovi olan bir maraqlı 
xüsusiyyət müəyyən olunmuşdur: orlə arvadin ideya-monəvi sərvətləri, 
maraqlan vo zövqləri bir-birinə oxşar olduqda onlar bir-birinə daha çox 
uyuşurlar. Halbuki bəzi temperament və xarakter xiisusiyyotlori oxşar 
olduqca, ər-arvad bir-birino cox vaxt çətinliklo uyuşur, bəzən isə uyuşa 
bilmir. 
Sosial-mənəvi  uyuşma  or  vo  arvadin  ideya-mənəvi  sərvət-lorinin,  həyat 
mövqelərinin,  ən  mühüm  hoyat  hadisəsi  haqqinda  baxışlarının  və  qiymət 
meyarlarının ümumi olmasını nəzərdə tutur. 
Ailonin  moqsodi nodir? О, no üçün  yaşayır  və öz iizvlorino no  vermolidir? 
Ailonin,  elocə  do  onun  hər  bir  üzvünün:  atanın  vo  ananın,  qızın  və  oğulun 
həyatında  ən  başlıca  cohot  nodon  ibarotdir?  İkinci  dərəcəli  cohot  nodir?  Ailo 
özünün  bu  vo  ya  digər  moqsodini  песо  həyata  keçirmolidir?  Dobdə  olan  və 
çotinliklo  tapılan  paltarı  hökmon  oldo  etmok  lazımdırmı?  Qadın  və  kişi  песо 
olmalıdır? Uşaqlan песо tərbiyə ctmoli? Ailo moişətini песо təşkil ctməli? Arvad 
песо  gcyinmoli,  bəzoyi  песо  olmalıdır?..  Bu  suallar  ər-arvadın  «həyat 
folsəfosini»  ifado  cdir.  Onlar  ailə  üçün  həyati  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  hcç  do 
təsadüfı deyildir. Nəzərdən keçirdiyimiz suallar bilavasitə  ailonin  mənəvi hoyatı 
ilə bağlıdır. Ər-arvadın miixtolif həyati situasiyalarda bir-birinə verdikləri əxlaqi 
qiymətləri nəzərə almadan onların qarşılıqlı münasibot-lərinin xarakterini düzgün 
başa  düşmək  olmaz.  Ailonin  ideya  sorvətləri  onun  əxlaqi  sərvətləri  ilə 
vəhdətdədir. 
Əgər ər-arvadın bu məsəlolər haqqinda tosovvürləri, rəyi, qiymət meyarı bir-
birinə uyğun gəlirsə, ailədə münaqişə şəraiti əsasən yaranmır. Bu da təbii haldır, 
çünki ər-arvadın gözü bir görür, qulağı bir eşidir, hotta üroyi do bir döyünür. 
Lakin  bir  çox  ailələrdə  or-arvadın  bu  mühüm  məsələlor  haqqinda  fıkirləri, 
qiymət meyarlan uyğun gəlmir. Biri deyir ki, gözümün ağı-qarası bir balam var, 
qoymaram  əlini  ağdan-qaraya  vursun.  О  biri  düzgün  olaraq  əlavə  cdir  ki,  uşağı 
bədbəxt  etmə.  Qoy  zəhmətə  alışsın!  Biri  deyir  ki,  alverçidən  şey  almaq 
ağılsızlıqdır.  О  birisi  isə  tokidindon  dönmür,  isrannda  qalır;  bu  minvalla  ailodə 
söz-söhbot omolo gəlir, dama-dama göl olur... 
Psixoloji  uyuşma  da  belədir.  Ər  vo  arvadin  maraqlan  və  zövqü  uyğun 
gəldikdə,  sözlori  daha  yaxşı  tutur.  Əgər  biri,  tutaq  ki,  balet  musiqisi  ilo 
maraqlanırsa, о biri maraqlanmır, biri oyləncəli tamaşanı xoşlayırsa, о biri folsofi 
osori... Aydın məsələdir ki, onlar 
562 çox vaxt eyni bir baletə, musiqili komediyaya, əyləncəli televiziya verilişinə 
birlikdo baxa bilməyəcəklər. 
Bu faktlar sizə öz məktəb həyatınızdan da bəllidir. Yaxşı mə-lumdur ki, iki yoldaş 
eyni  dərəcədə,  məsələn,  riyaziyyatla  maraqlananda,  yoldaşlığı  asanlıqla 
möhkəmlənir, dostluğa çevrilir. Bu da eyni qanunauyğunluqla - psixoloji uyuşma 
ilə  bağlıdır.  Bos,  xarakter  haqqinda  no  demək  olar?  Bozən  ər-arvad  öz 
xarakterlərinə görə bir-birlərinə oxşadıqda,  hor ikisi  mehriban olduqda, psixoloji 
cohotdon bir-birino asanlıqla uyuşur, birlikdo forohli hoyat siiriirlor. Lakin onlann 
hor  ikisi  eyni  dorocodo  tonbol,  kobud  olduqda...  Bu  mosolo  haqqinda  nisboton 
gcniş danışmaq zəruridir. Golin  məhkəmələrə boşanmaq üçün vcrilmiş ərizələrlə 
tanış olaq. Onlann oksoriyyətində boşanmanın sobəbini izah edorkən or-arvadlar 
yazırlar: «xasiyyətimiz tutmur», «xarakterimiz düz golmin>. 
Əlbotto, boşanma miirəkkob hadisodir. Onun monovi-sosial motivlorini hor 
hansı  bir  formulla:  «xasiyyotimiz  düz  golmir»lo  izah  etmok  olmaz  və  bu, 
mümkün deyil. Lakin məhkomə salon-larında sanki Hamlet kimi «olum, ya ölüm» 
monoloqu söyləyən dünonki ər-arvadlar özlərinin boşanma qərarlannı çox vaxt bu 
formulda osaslandınrlar. 
Sosioloji  tədqiqatlar  göstərir  ki,  qadınların  və  kişilərin  boşanma  zamanı 
istinad  etdikləri  motivlər  içərisində  bu  formul  üçüncü  yer  tutur.  Sosioloji  vo 
sosial-psixoloji ədəbiyyatda bu tipli faktlar dəfələrlə təhlil edilmişdir. 
Miioyyon olunmuşdur ki, homin motivo istinad edonlorin, xiisusilo gone or-
arvadlann  çoxu  «xasiyyətləri  düz  golmədiyinə»  görə  dcyil,  məhz  «düz  gəldiyinə 
görə»  boşanırlar.  Ərin  vo  arvadin  eyni  dorocodo  kobud  vo  ya  tonbol  olduğu 
ailələrdə biz homişo belo hadisələrin şahidi oluruq. 
Hor  bir  münaqişədə,  ailo  söz-söhbətlərində,  ər-arvad  dalaşında  onlann 
xarakter 
əlamətləri.bilavasitə  təzahür  edir.  Ümumiyyətlə  iso,  insan 
münasibotlorinin  fonnalaşmasında  xarakterin  əhəmiyyəti  böyükdür.  Xeyirxahlıq, 
dözümlülük,  güzəştə  getmək  və  s.  өг-arvadın  bir-birino  mehr  salmasında,  xoş 
ülfət  bağlamasmda,  bir-birini  düzgün  başa  düşmosi  və  anlamasında  mühüm  rol 
oynayir. 
Kişi  xarakteri  do,  qadın  xarakteri  də  ailonin  sağlam  monəvi-psixoloji 
iqlimi  baxımından  eyni  dorocodo  əhəmiyyətlidir.  Lakın  burada  minbir 
görünmoz incə tellorlə ori ailəyə bağlayan, onıın psixi sağlamlığını şərtləndirən 
qadın mchribanlığının, qadın ülfətinin rolunu aynca qeyd etməliyik. Kobudluq, 
sərtlik,  hər  şeydən  şübholənmək,  bütün  başqa  hallarda  olduğu  kimi  ər-arvad 
münasibətlərinin  normal  inkişafına  da  mənfı  təsir  göstorir.  Qadınla  nəzakotlo 
rəftar ctmok, ona diqqət və qayğı ilə yanaşmaq, kodər və sevincinə şərik olmaq 
müasir ailədə kişi üçün ən qiymətli keyfıyyətlərdən sayılır. 
Bir  cəhət  də  maraqlıdır:  ər-arvad  münasibətlərində  xarakter  kcyfıyyətləri 
həmişə emosional boya kəsb edir. Onlardan һəг birinin zəngin emosional palitrası, 
çalarları  vardır.  Biz  adətən,  «xarakter  mədəniyyəti»  ifadosini  işlətmirik.  Lakin 
«hisslər mədoniyyəti» ifadəsi dilimizdə çoxdan vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır. 
«Hisslər  mədəniyyəti»  zəruri  surətdo,  əgər  belə  dcmok  mümkünsə,  xarakter 
modəniyyotini do nəzordo tutur. 
Beləliklo do, psixoloji uyuşma ailədə əlverişli psixoloji iqlimin yaranmasının 
əsas şərtlorindən biri kimi özünü göstərir. Ər-arvad bir-birino uyuşa bilməyəndo 

 
psixoloji  iqlim  do  tədricən  pisleşir,  ailədə  söz-söhbət  əmələ  gəlir,  münaqişə 
şoraiti yaranır. 
Psixofızioloji uyuşma prosesindo do maraqlı xüsusiyyətlər müşahidə olunur. 
Ər vo arvadin hor ikisi sanqvinik temperament tipino monsub olduqda bir-birilo 
asanlıqla  dil  tapir  vo  mehriban  yaşayırlar.  Əг  do,  arvad  da  xolerik  (tündmocaz) 
temperament  tipino  monsub  olduqda  iso  çox  vaxt  bir-birino  uyuşa  bilmirlor. 
Halbuki  onlar  müxtəlif  temperament  tipino,  mosolon,  sanqvinik  vo  fleqmatik 
temperament tipino monsub olduqda, bir-birino daha yaxşı uyuşurlar. 
Ailo  həyatında  uyuşmanın  hor  üç  növü:  sosial-mənəvi  psixoloji  vo 
psixofızioloji  uyuşma  mühüm  rol  oynayir.  Lakin  bununla  belo,  sosioloqlar  vo 
psixoloqlar  miioyyon  ctmişlər  ki,  boşanan  or-arvad-lann  bir  çoxu  özlərinin 
temperamentino vo ya xarakterinə görə deyil, daha çox eyni bir şeyə baxışları vo 
münasibətlərinə görə bir-birino uyuşa bilmirlor. 
İndiki ailolərdə çox vaxt söz-söhbətin səbobi ər-arvadın əmlak vo/iyyətindon 
daha  çox  onlann  maddi  sorvətlərə  münasiboti  ilə  bağlıdır.  Əgər  kişi  (əг) 
harınlaşmış ailədə böyiimüşsə, o, var-dövlət yığmağı vo onu qorumağı öyrənmiş 
həyat  yoldaşı  ilə  çətinliklə  iimumi  dil  tapa  bilir.  Yaxud,  əksinə.  Bunu  həyati 
müşahidələr do təsdiq cdir. Ər-arvadın ailonin ideya-mənəvi sorvətləri haqqinda 
təsəvvürləri,  rəylori  və  qiymət  meyarları  uyğun  goldikdə  psixoloji  vo 
psixofizioloji  uyuşmazlıq  halları  həlledici  əhəmiyyət  daşımır.  Ər-arvad  ailonin 
məqsəd və vozifəlorini düzgün başa düşdükdə, əl- 
564 ələ verib birgə həyatlarına mane olan nöqsanları qətiyyətlə aradan qaldınrlar. 
Onlar insan məhəbbətinin ecazkar qüdrotinə arxalanıb həm özlərini, hom də bir-
birlərini tərbiyə edirlor. Bu qüdrətə arxalanmaq və inanmaq ailəyə soadət gətirir. 
 
3. Ailədaxili münaqişələr, böhranlar və onlann aradan 
qaldırılması 
Ailo  canlı  təsisatdır.  О  da  dialcktika  qanunlarına  tabedir.  Bu  monada  da 
söhbət  heç  də  ailodə  münaqişonin  olub-olmaması  haqqinda  gctmir.  Münaqişəsiz 
ailə  əslində  yoxdur  vo ola  da  bilmoz. Bu  məsələnin düzgün başa  düşmək üçün, 
birinci növbədə, münaqi-şənin monəvi mozmununa diqqət yetirilməlidir. 
Münaqişə  ailədo  ünsiyyotin  özünəməxsus  cohəti  kimi  meydana  çıxır,  ərin, 
yaxud  arvadin  öz  mövqeyini  dəqiqləşdirmok,  həyat  yoldaşına  tosir  etmok,  hotta 
bəzən sadəcə olaraq özünütəsdiq meyllorinin ifadəsi kimi nəzərə çarpır. Ailonin 
formalaşdığı  ilk  morhələlərdə  açıq  və  ya  gizli  münaqişələrin  tez-tez  müşahido 
olunması da məhz bununla bağlıdır. 
Ailo  nıünaqişələri  mənbəyinə,  mozmununa  və  fonnasına  görə  müxtəlifdir. 
Ailə həyatında onlardan bəzilərino, xüsusilo: 
1)
 
ər-arvadın  toləbatlarının,  о  cümlədən  seksual  təlobatlarının  lomin 
olunmaması əsasında əmələ gələn; 
2)
 
onlann terbiyəsi, xüsusilo xarakteri vo mənəvi inkişafı ilo bağlı olan; 
3)
 
ər-arvadın  özlərinin  qarşılıqlı  hüquq  və  vəzifələrindən,  ailədo  əmək 
bölgüsündən,  uşaqlara  göstərilən  qulluqdan  narazı  olması  əsasında  omolə  gələn 
münaqişələro daha çox təsadüf olunur. 
Ailo  münaqişolorinin  on  başlıca  sobəbi  uzun  müddət  maddi  səbəblərlə 
(ailonin  tomin  olunması,  pulun  xorclonməsi,  mənzil  problcmi  və  s.)  bağlı 
olmuşdur.  Şəxsiyyətin  hərtərofli  inkişafı,  xüsusilə  istər  ərin,  istərsə  arvadin 
təhsil-peşə  səviyyəsinin  yüksəlməsi,  tələbat  sahəsinin  zonginləşməsi  vo  s. 
nəticosində  ailə  münasibətlorində  mənəvi-psixoloji  amillər  daha  mühüm  rol 
oynamağa başlamışdır. Bu cəhət ailə münaqişolərindo bütün aydınlığı ilə öziinii 
göstərir.  Münaqişələrin  əməlo  gəlmosindo  mənəvi-psixoloji  səbəblərin  rolu 
gündən-güno artır. 
Burada «inkişaf çot;nliklori» adlanan sobəblər haqqinda da 
565  аупса  danışmaq  lazım  gəlir.  Mühüm 
cohət  ondan  ibarətdir  ki,  hüquq  bərabərliyi 
və  iqtisadi  müstəqillik  qazanmış  qadın  ailə 
həyatında  daha  fəal  rol  oynayir.  Halbuki 
kişilər  çox  vaxt  psixoloji  ətalət  gücünə 
ailədə  başçılıq  etmoyə  cəhd  göstərirlər. 
Başqa  sözlə,  onlann  şüur  və  hissləri ailonin 
ycni  inkişaf  səviyyəsinə  uyğun  gəlmir. 
Kəskin  ailə  münaqişələrinin  bir  çoxu  bu 
zomindo  meydana  çıxır.  Hətta  bəzən  ailədə 
böhranlı  vəziyyət  oməlo  gəlir:  ər-arvad 
aylarla  bir-birini  dindinnir  və  yaxud  gündə 
bir-birilə 
vuruşur, 
uşaqların, 
qohum-
əqrəbanın,  qonşulann  yanında  bir-birini 
təhqir  edirlor;  ərin  və  ya  arvadın  evdən 
küsüb getməsi hallarına da az 
təsadüf olunmur. 
Boşanmaların bir qismi or-arvad vəfasızlığı (xəyanoti) nəticpsində baş verir. 
Bu azərbaycanlı ailələrdo geniş yayılmamış-dır. Demək olar ki, cüzilik təşkil edir. 
Lakin hor halda bu kimi hallara da rast golinir. İnsan xisloti heç zaman dostluqda, 
məhəb-botdə, işgüzar  münasibotlordə, öz  xalqına, Vətəno münasibətdə  xoyanətə 
dözməmişdir. Yalnız şüurlu, bilərokdən atılmış addım-dan başqa hər şeyi - səhvi. 
diqqətsizliyi,  düşüncəsiz  hərəkoti,  hətta  tosadüfi  məğlub  olmanı  da  bağışlamaq 
mümkündür.  Boşəriyyot  bu  hisso  qarşı  nə  üçün  belə  barışmazdır?  Cavabı 
aydındır: insanlann bir-birinə inamı olmadan birgo iş, foaliyyot mümkün deyildir. 
Xəyanət, yeri goləndə, hotta bir xalqın taleyini belo həll edir. Qon-şunun qonşuya 
xoyanəti  də  çətin  bağışlana  bilər.  Ailə  içərisindəki  xəyanət  iso  daha  dohşətlidir. 
Ona görə do bu dünyaya göz açan gündon uşaqlara xəyanət hissi yad olmalıdır. 
Azərbaycanlı ailolər üçün ər-arvadın sərxoşluğa qurşanması da səciyyəvi hal 
deyildir.  Papiros  çəkməyə  və  içməyə  meylə  xüsusən  qadınlar  arasında  çox  nadir 
hallarda  rast  gəlmək  mümkündür.  Lakin  bəzi  kişilərin  içkiyə  həddindən  artıq 

 
aludəçiliyi nəticəsində ailə dağılır. Bu zaman boşanmanın toşobbüsçüsü, adəton, 
qadınlar  olurlar.  Onlar  sərxoşluq  kimi  bir  bəlanı  ailə  hoyatı,  uşaqların  tərbiyəsi 
üçün normal şəraitlə bir araya sığmaz sanırlar. 
Ailədə  ər-arvad  arasında  ixtilaf  doğuran  səbəblərdən  biri  qısqanclıqdır. 
Həyatda  elə  şəxslər  vardır  ki,  onlar  təbioton  qısqancdırlar.  Bozon  bu  hiss 
belolorində hcç bir osas olmadan baş qaldırır və bunun üçün müoyyon bəhanə do 
lazım  olmur.  Sobəb  onun  daxili  alomindo,  tobiotindodir.  Qısqanclıq  üç  şəkildə 
özünü büruzə verir: a) kişi və ya qadın azca qısqanır, sonra yanıldığını başa düşüb 
pcşmançılıq  hissi  kcçirir,  zəifliyinə  təəssüflənir;  b)  kişi  vo  qadın  son  dərəcə 
özündən çıxır, danışığına, hərəkətlərinə lıodd 
566 qoymur; v) kişi və qadın yalnız özünə təsəlli vermoklo kifayətlənir. 
Ərin  öz  arvadına  inanmaması  vo  bunu  nəinki  ona,  habelə  uşaqlara, 
qohumlara, tanışlara, qonşulara vo başqalarına hiss etdinnəsi ailə faciəsidir. 
Dramaturq  Sabit  Rohmanın  «Əliqulu  evlənin>  komediyasında  bu  mosələ 
qoyulmuşdur. Rövşən Nazlıya deyir: «...Sənin  yad bir kişi ilə gülümsəyərək, bir 
dofə  danışmağın  aylarla  mənim  yuxumu  qaçırdır.  Son  özünə  bəzək-düzək  verib 
gündo bir cür saçını darayanda, mən şübhodən saçımı yoluram...» 
Yasomon:  «gözol arvada  ori qısqanar da»  -  deyondə  Nazlı ona  haqlı etiraz 
edir: «Bir balaca qısqanmaq olar, sözüm yoxdur, məzə üçün. Yoxsa Rövşən kimi 
dəlilik cləmək? Mono bir moktub gəlmişdi, nə bilim hansı axmaq yazmışdı? Belə 
gözəlson,  belə  qəşəngsən...  İmza  da  qoymuşdu...  Ə.  Özündon  çıxmadı?  İdarədə 
Əhməd adlı bir oğlan var idi,  düşdü onun  üstüno. Xocalotdən  ауп  bir  yerdo işə 
girdim. Orada da müdirin adı Əbdül imiş, dedi: yoqin qabaqcadan sözləşmişdiniz. 
Qərəz  moni addım-addım təqib eləyirdi.  Su içirdim, susatanla  savaşırdı  ki,  niyo 
mənim  arvadımın  üzünə  baxdın?  Paltar  tikdirirdim,  dərzini  hədəloyirdi.  Hətta 
cansız şeylərə, şkafa, divara, otağa da məni qısqanırdı». 
Burada  biz  «Arvadı  əri  saxlar,  pendiri  dəri  saxlar»  atalar  məsələni  istər-
istəmoz  xatırlamalıyıq.  Lakin  bu  müdrik  sözlərdə  böyük  həqiqot  olsa  da,  bir 
cəhəti  unutmaq  olmaz:  bir  çox  hallarda  or  öz  arvadını  «sədaqətsizlikdo», 
«vəfasızlıqda»  günahlandırıb  təhqir  edə-cdo  əslində  onun  əxlaqına  monfı  tosir 
edir. Atalar bunu da deyib: «Mərdi qova-qova namərd edirlər». Həyat yoldaşının 
gözol,  yaxud  çirkinliyindon  asdı  olmayaraq  onunla  münasibətində  or  homişə 
sözün əsl monasmda davranış modəniyyotini gözləmolidir. Eyni sözlər qadınlara 
da aiddir. 
Qadın  qısqanclığı  bəzən  daha  ifrat  fonnalarda  özünü  göstərir.  lırıldaqçı 
falçılara  inanan,  evindən  soyumuş  əri  üçün  «cadu  etdirən»,  «məhəbbot  duası» 
yazdıran  qadmlar  holə  də  aramızda  vardır.  Kişinin  ciblərini  axtaran.  tclefon 
nömrəlorindən  şübhələnən  və  telefon  söhbotlorinə  qulaq  asan,  ona  gəlon 
moktubları xəlvəti oxuyan, tanış qadınların səz-söhbətinə inanıb evdə dava-dalaş 
salan qadın, özünə hörmət  etmədiyini düşününuü? O, bu  yolla  özünü tanışların, 
qohumların, uşaqların yanında yalnız gözdən salır. 
Hor  bir  ailə  özünün  psixoloji  xüsusiyyətlorino  və  s.  görə  başqalanndan 
fərqlənir. Bundan asılı olaraq eyni bir maddi vo ya 
567 mənəvi-psixoloji səbəb müxtəlif anlələrin həyatında eyni şəkildə özünü 
göstormir. 
Ailədə münaqişə şoraitini nccə aradan qaldırmaq olar? 
Mütəxəssislərin  fıkrincə,  bunun  üçün  ilk  növbədə  ər-arvad  münasibətlori 
mədəniyyətini,  nigah  modəniyyətini,  bir  sözlə,  ailə  mədəniyyətini  yüksoltmək 
lazımdır. 
Ailə mədəniyyəti çox geniş anlayışdır. Hər bir gənc aydın dərk etməlidir ki, 
ailə  mədəniyyəti  bir-birinə  hörmətdən,  səmimi  münasibətdən,  qarşılıqlı 
etimaddan, bir-birinin qayğısına qalmağı bacarmaqdan, fıkir və hissləri qarşılıqlı 
etimad  tərzində  bölüşmək-dən,  ycri  gələndə,  birinin  digorinə  qarşılıqlı  güzəştə 
getməyindən,  ağıllı,  təmkinli  yaşayışdan  yaranır.  Ailə  mədəniyyətində  böyük-
kiçik  məsolə  yoxdur...  Ozlüyündə  kiçik  sayılan  meseleni  böyütmək,  ciddi 
münaqişə səviyyəsinə çatdırmaq, yaxud böyük münaqişoləri səbr və təmkinlə holl 
etmək mümkündür. Buna görə cavanlar öz ailələrinin tamlığını qoruyub saxlamaq 
üçün  ilk  növbədə  cəmiyyət  qarşısında  ciddi  məsuliyyət  daşıdıqlarını  dərk 
etməlidirlər.  Çünki  nigahm  əsasını  məhəbbət  hissi  ilo  borc  və  məsuliyyət 
hisslərinin vəhdəti təşkil cdir. 
Münaqişə  ər-arvad  həyatınm  dramasını  ifado  edir,  lakin  o,  ailə  faciəsinə 
çevrilməməlidir.  Bunun  üçün  ailə  mədəniyyətinin  tələb-lərinə  əməl  etmək 
lazımdır. Onlardan on sadələri aşağıdakılardan ibarotdir: vuruşub barışmaqdansa, 
artıq-əskik danışıb bir-birini tohqir cdəndən sonra mübahisoni kəsməkdənsə, песо 
deyərlər, «başını yanb otoyino qoz tökmokdənsə», münaqişoyə başlamamaq daha 
asandır. 
Uşaqların  yanında  mübahisə  açmamaq,  açıq  söhbət  üçün  münasib  vaxt 
tapmaq, somimi olmaq, hoyat yoldaşının ctiraz vo iradlanna diqqətlə qulaq asmaq, 
onun  bütün  «dəlil-sübutlarını»  aydınlaşdırmaq,  mübahisəli  məsələləri  ağıllı 
surətdə  holl  etmək,  həmişə  xeyirxah  mövqc  tutmaq  vacibdir.  Ər  vo  arvad  bir-
birini acı sözlo, tono ilo deyil, işlə, şəxsi nümuno ilo öyrətməli, başa  salmalıdır. 
Səbrli, təmkinli olmaq məsləhətdir. Hisso qapılmamaq, dalaşmaq, yaxud küsmək 
üçün  bohanə  axtarmamaq  lazımdır.  Bu  gün  sosioloqlar  və  psixoloqlar  ailə 
ixtilafları  məsələlərindən  danışarkən  diqqəti  hətta  «küsmək  (dalaşmaq) 
mədoniyyətinin» əhəmiyyətinə cəlb edirlor. 
Ailodo  baş  vermis  xırda  mesəlolori  unutmaq,  yaddan  çıxarmaq  zəruridir. 
Münaqişə  baş  verdikdə,  çalışmaq  lazımdır  ki,  ər-arvad  bir-birinə  həyat  yoldaşı, 
övladının atası və anası kimi hörmət etsin, 
568  insanlıq  ləyaqəti  və  nüfuzu  ilə 
hesablaşsın,  xırdalanıb  kiçilməsin,  həmişə 
cəmiyyətin, 
ailonin 
və 
uşaqların 
mənafeyini  nəzərə  alsın.  Bu,  əsl  insan 
hünəridir. 

 
Ər,  yaxud  arvad  mübahisəli  məsələləri  aydınlaşdırarkən  səsini 
yüksəltməməli,  əksinə,  ixtilaf  dorinləşdikcə  sözünü  sakit,  yumşaq  və  nəzakətlə 
çatdırmalıdır. 
S.  Vurğun  «Aygün»  poemasında  sevimli  qəhrəmanına  tomkinli  olmağı 
məsləhət görür: