Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

38» 
inkişafı  ilk  növbədə  psixikanın  chtiyatı  ilə  bağlıdır.  Psixikanın  chtiyatı 
reallaşdınlmamış imkanlardır. 
Alimlər  belə  hesab  edirlər  ki,  miiasir  insanlar  orla  hesabla  öz  potensial 
inkişaflarının  yalnız  30-40  faizindən,  bəziləri  isə  ancaq  5b-60  faizindən  istifadə 
edirlər. 
İmkanlann inkişafı iki morhələdə baş verir; 
1)
 
Təbii inkişaf (18-23 yaşına qədər); 
2)
 
İnsanın məqsədyönlü foaliyyoti. 
 
3.
 
Uşağın  ümumi  inkişafında  fıziki  tərbiyənin  əhəmiyyəti  böyükdür. 
Həqiqotən,  fıziki  çalışmalarla  məşğul  olmaq  uşağın  gücünün  artmasına, 
çevikliyinə, coldliyinə kömək gösterməklə yanaşı həmçinin onun boy artımına da 
müsbət tosir cdir. Bununla yanaşı hərəkətlərin do bir xüsusiyyəti vardır. Biz hor 
bir hərəkəti psixi proseslorin (duyğu, qavrayış, diqqət) uyğun siqnalları əsasında 
icra edirik. 
Digor  torofdon,  hərəki  fəallıq  insanda  psixi  sferanın  fundamen-tini  toşkil 
cdən mütloq və diferensial həssaslığın inkişafına kömək göstərir. Daha çox çevik 
olan uşaqlarda mütləq vo diferensial həssaslıq yaxşı inkişaf etdiyinə göro onlar tez 
gəzməyi öyrənirlər, həmçinin tez dil açır və oxuyurlar. 
Axırıncı iyirmi ildo ibtidai siniflərdə proqramın mənimsənil-məsində çotinlik 
çəkən  uşaqların  sayı  çoxalıb.  Səbob  çoxdur,  lakin  bunlardan  ən  əsası  psixi 
inkişafın  zəifləmosidir.  Valideynlor  bu  səbəbdən  repititorlara,  psixoterapevtlorə 
müraciət  edirlor.  Apanlan  təhlil  göstərdi  ki,  müasir  uşaqlar  50-60-cı  illərin 
uşaqlarından  2-3  dəfə  az  hərəkət  edirlor.  Uşaqların  psixi  inkişafının  geri 
qalmasının  on  əsas  səbəbi,  mohz  hərəki  aktivliyin  lazımi  səviyyədə 
olmamasındadır.  Bunun  mühüm  səbəblərindən  biri  do  uşaqlann  televizor 
qarşısında çox oturmalandır. 
Bu  gün  psixologiya  elminə  belo  faktlar  molumdur  ki,  xüsusi  hərəki 
çalışmaların  hesabına  (diqqət,  hafızə,  təfokkür)  konkret  olaraq  bəzi  psixi 
funksiyaları inkişaf etdirmək mümkündür. 
4.
 
Psixoloqlar  hal-hazırda  horəki  çalışmalann  hesabına  anadangolmə  və 
zədo  nəticəsində  psixi  pozuntulara  məruz  qalmış  şoxslərdə  psixi  funksiyaların 
inkişaf etdirilməsi məsələlori üzrə tədqiqat apanr. 
Bu  məsələdə  hərokətin  rol  və  əhomiyyəti  çox  böyükdür.  Hamıya  yaxşı 
molumdur  ki,  insanin  öz  imkanlarını  hoyata  kcçirməsi,  onun  yorğun  və  ya 
gümrah, xəstə və sağlam olmasmdan 
596 asılıdır. Məhşur idman psixoloqu R.M.Zayçonov A.IGupovla apardığı işlo 
bağlı yazır ki, о çox çətinliklə dünya çenıpionunu hoı kün 40 dəqiqə idmanla 

 
məşğul olmağa məcbur edirdi. Yalnız bir neçə məğlubiyyətdən sonra 
A.Kaфovun idmana münasibəti dəyişdi. Nəhayət o, fıziki hazırlığın istər 
yarışqabağı, istor də turnir vaxtı özünün tam mobilize olunması işində osas şərt 
olduğunu başa düşdü. 
İnsan  yaşa  dolduqca  onun  fəallıq  imkanları  azalmağa  başlayır. 
Herontologiya  clmi  yaşlı adamların  yiiksək fıziki və  oqli potensiala  nail  olması 
üçün  fiziki  çalışmalara  daha  cox  vaxt  ayırması  haqqinda  kifayot  qodor  fakta 
malikdir.  Mosolon:  Xalq  artisti  İ.V.İlinskiy  80  yaşına  kimi  xizək  sürməklə 
məşğul olmuşdur. Məşhur aviakonstruktor O.K.Antonov 70 yaşında 2-ci dərəcoli 
idmançı səviyyəsində şahmat oynayırdı. 
Bədən tərbiyosi, hərəki fəallıq somatik və psixi sağlamlığın qorunması üçün 
insanin  aktiv  həyat  foaliyyotinin  artırılması  və  həyat  tonusunun,  həmçinin 
ömrünün uzanması üçün səmərəli təsir vasitosidir. 
Autogen moşq fıziki fəallıq üçün çox vacibdir. 
Əzələ sisteminə tosir göstərməklə insanm psixofızioloji halını dəyişdirməyin 
yolları  müxtəlifdir.  Bura,  xüsusi  fıziki  horokətləri  (moşq,  əl-qol  hərokətləri, 
gimnastika)  massaj  və  özünümasaj.  əsnəməni,  yuxudan  sonra  gərilməni 
(gərnəşmə) aid etmok olar. İnsan narahathq hissi keçirəndə, emosional cohotdon 
gorgin  olduqda,  əsobiləşəndə  əllorini  yumruq  şəklində  sıxıb-açdıqda,  alnını  vo 
boynunu  sürtdükdə,  bannaqlarının  uc  hissosi  ilo  stolu  döyoclədikdə,  var-gəl 
ctdikdə, həyocandan özünə «усг tapa bilmə-dikdo» ozələ aparatına təsir ctmeklə 
özü  də  bilmədən  şüuraltı  özünətənzimetmoyə  nail  olur.  Bundan  olavə  artıq 
enerjinin digər profılaktik yollarla da orqanizmdən çıxarılması mümkündür. Mo-
solon, tonəffusün idarə edilməsi, diqqotin yönəlməsi, morkəzləşməsi, kcçirilməsi 
üsullan  və  s.  Bunlar  hamısı  səmərəli  fəndlərdir.  Lakin,  onlann  təsiri  məhdud 
intcnsivliyə vo bir sıra çatışmazlıqlardan xali deyildir. Bütün bu çatışmazlıqlardan 
psixofızioloji voziyyətin özünütolqinctməyin  kompleks  metodu sayılan  Autogcn 
moşqin hesabına azad olmaq mümkündür. 
Alman  alimi  İ.
Suits 
hipnozun  köməyi  ilə  nevrotik  pozuntuları  müalicə 
etməyi sınaqdan çıxarmışdır. О hom do praktik yoqa təlimi ilo də yaxından tanış 
idi. Onu belo bir sual düşündürürdü: песо 
597 
Autogen  məşq  insanın  öz  davranışı  üzərində  özünütolqinin  hökmüno  dair 
sadoco hipoteza olmayıb, elmi cəhətdən əsaslan-dınlmış və təcrübədən, sınaqdan 
çıxanlmış metodikadır. 
Əlbəttə  Autogen  məşq  insan  orqanizmi  üçün  əhəmiyyətinə  göro  Allahın 
hökmü ilə insanlara tövsiyə olunan namazdan çox aşağıda dayanır. 
AM-dən  fərqli  olaraq  namaz  kigiyenik  qaydalara  əməl  etməkdən 
(dəstəmazdan)  başlayır.  Bundan  başqa  namaz  gündə  5  dəfə  qılınmalıdırsa, 
Autogen məşq 2 dofə nozordo tutulur. 
Namaz,  Autogen  məşqdən  fərqli  olaraq,  sutkanın  bütün  vaxt-lannda  cyni 
müddətdo davam etmir. Belo ki, orqanizmin fəallığı ilə namaz vaxtı arasında düz 
mütənasiblik  var.  Mosolon:  günorta  vaxtı  orqanizmin  iş  qabiliyyətinin  yüksok 
olduğu vaxt, namazın sayı 10 rikətə çatır. Səhər vaxtı iso iki rikotdir. 
Autogen  məşqdən  fərqli  olaraq,  namaz  vaxtı  yerinə  yetirilən  hərəkotlər  do 
əlavo olaraq insan orqanizminin sakitloşməsinə kömək göstərir. 
Namazda diqqətin mərkəzləşməsi baş verir. Bundan başqa gözlorin müoyyən 
nöqtəyə zillənməsi də çox ehomiyyətli bir işdir. Bütün  bu proseslər hamısı insan 
orqanizminin  və  psixikasının  din-cəlməsino,  rahatlanmasına  böyük  fayda  verir. 
Horn  do  burada  mə-nəvi  cəhətdən  də  təmizlonmo,  həmçinin  insanda  sağlamlıq, 
dö-zümlülük, səbrlənmə və s. kimi iradi keyfiyyotlər tərbiyo olunur. 
Bunun  əhəmiyəti  haqqında  Qurani-Kərimdə  müəyyən  ayələr  də  vardır.  Bu 
mənada namaz qdmaq yalnız dindarlıq, dini fanatizm kimi qobul cdilə bilməz, bu 
hom do psixi sağlamlıq vasitəsidir. 
 
 
3. Psixi sağlamlıq 
 
Insanın  psixi  sağlamlığını  üç  soviyyədə  nəzərdən  keçirmək  olar:  bioloji, 
psixoloji vo sosial soviyyolordo. Qeyd edilon  hor bir  səviyyədə insan  sağlamlığı 
özünəməxsus təzahürlərə malik olur. 
Bioloji  səviyyədəki  sağlamlıqda  orqanizmin  bütün  daxili  üzvlərinin 
dinamik ahongdarlığı vo onlann xarici tosirloro adekvat reaksiyasi osas olur. Bu 
sahodo tobabotin tosiri nisboton somoroli olur. 
Psixoloji  sağlamlıq  iso  başqa  səciyyə  daşıyır,  yoni  burada  məsələyo 
şəxsiyyət kontekstindən yanaşılır vo onun psixi 
600 bütövlüyü osas götürülür. Yoni sağlam şoxsiyyot kimdir vo ya no deməkdir 
mülahizosi ön plana kcçir. Əgər şəxsiyyətin bütün mühüm keyfıyyotləri kifayət 
qodor ahongdar inkişaf etmişso, onlar о qodor do davamlı, müvazinətli olur vo 
onun tamlığını pozmağa yönəlmiş tosirloro qarşı durmağa qabil olur. 
İnsanın  psixi  sağlamlığı  о  zaman  pozula  bilir  ki,  şoxsiyyotin  xarakterində, 
inteqral psixi keyfıyyotlorindo bu vo ya digor neqativ cəhot özünü qabanq surətdo 
biruzə vcrir, xüsusən də mənəvi-əxlaqi sferada defekt nozorə саф1г. 
Psixiloji  sağlamlıqdan  sosial  sağlamlıq  səviyyəsinə  keçid  əsason  şortidir. 
Çünki hor iki sağlamlıq səviyyosi bir-birini həm müsbot, hom do monfı monada 
asanlıqla şərtləndirə bilir. Lakin sosial şəraitin, ictimai münasibətlərin şəxsiyyətin 
psixi  sağlam-lığına  təsiri  daha  güclü  olur.  Yəni  sosial-maddi  və  sosial-mənovi 
şərait,  ailə  münasibətlori,  ünsiyyətin  xarakteri,  digər  qarşılıqlı  münasibətlərin 
səciyyosi  psixi  sağlamlığa  ciddi  tosir  edir.  Burada  əlverişli  sosial  şəraitin  olub-
olmaması  əsas  yer  tutur.  Məlum  olduğu  üzrə  həmin  amil  şəxsiyyətin  psixi 
sağlamlığına  həm  müsbət,  hom  do  monfi  tosir  göstorə  bilor.  Pozğun  tərbiyo 

 
şəraiti, olverişli olmayan otraf mühit insanlarda müxtəlif xarakterli qeyri-adekvat, 
hətta  kriminal  səciyyəli  davranışın  mənbəyi  olur.  Belo  olduqda  şəxsiyyət 
mənəviyyatca  pozulur,  onun  özünüidarə  vo  özünütənzimi  lazımi  səciyyodə  ola 
bilmir. 
Psixi  sağlamlığm  meyarlan  məsələsi  miixtolif  mülahizolorlə  bağlıdır. 
Bəzilori bunun üçün psixi müvazinoti əsas götürürlor. Burada şoxsiyyoto xas olan 
emosional,  iradi  və  idraki  proseslorin  песо  foaliyyot  göstormosinin  xarakteri  ön 
plana çəkilir. 
Adətən  şoxsiyyətin  psixi  inkişafındakı  pozğunluq  vo  ya  anomaliya  onun 
sosial  əhatə  ilo  disqarmoniyasında  (ahəngdarlığın  pozulmasında),  homin  mühitə 
uyğunlaşa bilməməsində özünü göstərir. 
Həmin  meyar  üzvi  surətdə  iki  başqa  meyarla  yoni  psixikanın  təşkilinin 
ahəngdarlığı vo onun adaptiv imkanlan ilo olaqədardır. 
Psixi  müvazinotin  ifadolilik  dərocəsi  insanın  obyektiv  şoraitlo 
ahongdarlığında,  ona  uyğunlaşa  bilmək  qabiliyyətində  özünü  gös-torir. 
Hövsolosiz,  doyanotsiz  adamlarda  faktiki  olaraq  müvazinot  pozulmuş  olur. 
Ancaq  psixi  cəhətdən  sağlam  adamlarda,  yoni  müvazinətli  şoxslordə  davranışın 
sabitliyi vo onun xarici şəraito uyğunluğu aydın surətdo nozərə саф1г. 
601 
Müasir  dövrdə  psixiatriyaya  insan  şəxsiyyətinin  ruhi  sağlam-lığının  vo 
rifahının  qorunması  və  idaro  olunmasına  xidmot  göstərən  elmi  əlavə  kimi 
baxırlar. 
Belə  bir  fikri  əsas  götürürlor  ki,  psixi  xəstəliklərin  spesifık  xüsusiyyətləri 
psixi  özünüidarə  hüdudlannda  baş  verən  kənara  çıxmaq  hallan  ilə  şərtlənir. 
Psixoloji  özünüidaro  ümumiliklə  psixi  sağlamlığın  ən  mühüm  kriteriyalanndan 
hesab edilir. 
Psixoloji özünüidarəyo aşağıdakı morhəlolər daxildir: 
a)
 
idaroctmə moqsədinin qoyulması; 
b)
 
infonnasiyanın qobulu vo işlənməsi; v) qərar 
qəbulu; 
q) qərann hoyata kcçirilmosi və nəzarət. 
Bu  mərhələlərin  hor  birində  psixi  sağlamlığı  təmin  etmoyə  təsir  göstərən 
proseslor inkişaf cdir. Fikrimizi izah cdək. 
Moqsodyönlülük şəxsiyyotə məxsus olan kcyfıyyət olub, insana onun nəyin 
naminə  hərəkət  etməsini  göstərir.  Həyatda  məqsodin  düzgün  seçilmosi,  psixi 
sağlamlığın təmin olunmasının on mühüm şərtlərindən biridir. 
Mosolon,  hoyat  yolunun  düzgün  seçilmosi,  sənət  seçimi,  cəmiyyətdə  yerini 
vo  mövqeyini  müəyyənləşdirmək  vo  s.  hor  bir  şəxsin  qəbul  edəcoyi  hoyati 
əhəmiyyətə malik olan məsolədir. 
Istər  əmək  sahəsindo,  istorsə  də  həyatda  öz  yerini  tapa  bilməyən  hor  bir 
insanin  timsalında  comiyyot  əvozcdilməz  şəkildo  maddi  və  monəvi  zərər  cokir, 
itki  verir.  Psixoloji  zədənin  ən  böyüyü  isə  şəxsiyyətin  özünə  dəyir.  İnsanın 
uzunmüddot  xoşlamadığı  bir  işdo  çalışması  onun  daxili  psixoloji  durumunun 
pozulmasına, şəxsiyyətin dcformasiyasına gətirib çıxanr. 
Ozünüidarə  sisteminin  funksional  bütövlüyü  ilk  növbodə  ondan  asılıdır  ki, 
informasiyaların qobulu ve tohlili prosesi no dorocodo səmərəli coroyan edir. Elo 
homin zomindo do orqanizm xarici alomi vo öz halotini, voziyyotini oks etdirir. 
Yoni  insanin  ətraf  mühito  bəlodləşməsinin  osas  şortini  onun  psixikasinm 
daxili vo xarici mühitinin düzgün oks etdirilmosi təşkil edir. Psixikada baş veron 
hor bir psixoloji dəyişiklik ətraf miihitdon golon idrak məlumatlarının şəxsiyyot 
tərəfındən  düzgün  oks  edilmosi  ilo  bağlıdır.  İnsanın  süni  şokildə  informasiya 
axınından  məhnım  edilmosi  (sensor  aclıq)  üzro  apanlan  təcrübolər  göstordi  ki, 
belə şəraitdə insanlar uzun müddot qala bilmirlor. İnsanın uzun 
604  müddət  «sensor  aclıq»  şoraitindo 
saxlanılması,  onun  psixikasında  bəzi 
neqativ  hallara  gətirib  çıxarır  (illüziya, 
hallyüsinasiya) vo s. 
Digor cohotdon insanin qəbul etdiyi informasiyanın həddən ziyadə olması da 
psixikanın  normal  foaliyyotinin  pozulmasına  sobob  olur.  Buna  göro  do  insanin 
hoyat  foaliyyotinin  normal  şəkildə  davam  ctməsi  üçün  onun  qobul  etdiyi 
informasiya  axını,  insanin  psixikasinm  qobul  edo  bilocoyi  optimal  hocmo  malik 
olmalıdır. 
Miiasir  tonsil  sisteminin  osas  xiisusiyyotlorindon  biri  holo  do  insana  otraf 
alom  haqqinda  daha  çox  bilik  vermokdir.  Bu  sobobdondir  ki,  insanin  özü 
haqqinda, psixi imkanlan haqqinda malik olduğu bilik, hocm etibarilo otraf alom 
haqqinda bildik-lərindən çox azdir. Olanlar da fraqmentar vo dayazdir. 
Özünün psixi sağlamlığını qorumaq üçün, özünü idaro etmok üçün insan özü 
haqqinda  osaslı  nozori  vo  praktik  biliyo  yiyolonmolidir.  Belo  bir  biliyin 
çatışmamazlığını  hamımız  ctiraf  edirik  vo  onun  törotdiyi  ağır  noticolordon  iso 
təəssüf ki, çoxu-muzun xəbəri yoxdur. 
İnsan  özünün  psixi  voziyyətinin  «dilini  aça  bilmolidir»  vo  ona  tosir 
göstərməyi,  yeri  goldikdo  iso  idaro  etmoyi  bacarmalıdır.  Hor  bir  insan  özünün 
güclü  vo  zəif  xüsusiyyətlorini, həmçinin  fıziki  vo psixi  imkanlannin soviyyosini 
diizgiin  vo  adekvat  şəkildə  qiymətləndimıolidir.  insan  psixi  sağlamlığını  idaro 
etmoyi bacar-malıdır. 
Psixi  sağlamlığı  idaro  etmok  üçün  iso  insan  psixikasını  moşq  etdirmoyi 
bacarmah,  onun  imkanlarmdan  xobordar  olmah  vo  inkişaf  etdirməlidir.  İnsan 
həmçinin ağıl vo hisslorindo nizam-inti-zam yaratmağı bacarmalıdır. insana foal, 
şüurlu  vo  moqsodyönlü  hoyat  yaşamağı  torbiyo  etmok  laznndir.  Ona  həmçinin 

 
davranış  mədəniyyətinin  tərkib  hissəsi  olan  psixi  özünütənzimin  texniki 
xüsusiyyətlorini  aşlamaq  lazımdır.  Başqa  sözlo,  insanda  psixoloji  modəniyyətin 
torbiyo edilmosi vacib mosələlərdəndir. 
Hər  kiçik  psixi  problemdon  ötrü  həkim-psixoterapevtə,  ekstrasensə, 
hipnozçuya  və  digər  şofaverici  insanlara  müraciət  etmək  insanı  otraf  miihitdon 
asılı  vo  passiv  voziyyəto  salır.  İnsan  öz  gücünə  inanmalı,  imkanlannin 
sərhədlərini bilməli vo lazım olduqda onlann hesabına öz-özünü tənzimləməlidir. 
Sağlam  psixikaya  malik  olan  şəxs,  cəmiyyotdo  mövcud  olan  davranış 
normalarına zidd olan qərar qəbul etmir. Başqa sözlə 
605  desək,  əgər  insanın  mənəvi  statusu 
deformasiyaya  moruz  qalmayıbsa,  onun 
qobul  etdiyi  qərar  həm  özünə,  həm  də 
ətraf-dakılara  fayda  verəcokdir.  Mənovi 
cəhətdən  etibarlı  vo  sağlam  psixikaya 
malik  olan  şoxsiyyət  oxlaqsız  davranış  və 
horokotlərə  qabil  olmayan  aliconab, 
vicdanlı insandır. 
Qəbul  olunmuş  qərarın  həyata  keçirilməsi,  şəxsiyyətdən  bu  mərhələ  üçün 
vacib  olan  keyfiyyotlərin  təcəssüm  etdirilməsini  tələb  edir.  Bu  keyfiyyətlərdən 
һөг hansı birinin ifadə formasına görə, insanın psixi sağlamlıq voziyyəti haqqında 
mühakimə  yüfütmok  olar.  Bclə  hesab  edilir  ki,  qarşıya  qoyulmuş  məsələlərin 
praktik  həlli  üçün  lazımi  fəallığı  təmin  etməyon  passiv  insan  mənəvi  cohotdən 
sağlam  adlandınla  bilmoz.  Bundan  başqa,  fəal  davranışı  iflic  edən  tonbəllik  də 
ruhun xəstəliyi kimi xarakterizo olunur. Digər tərəfdən, elə şəxsi keyfıyyətlər də 
məlumdur  ki,  insan  onlara  vaqif  olmaqla  qarşısına  qoyduğu  məsələləri  uğurlu 
şəkildə həll edir. Bunlardan ilk növbədə borc və məsuliyyət hissini, cavabdehliyi, 
nizam-intizamlığı, iradəlilik, özünəsahibolma və s. kimi keyfiyyətlori qeyd etmək 
olar. 
Bu  gün  do  həlo  düzgün  olmayan  belə  bir  fıkir  mövcuddur  ki,  nəzarət 
idarəetmə  prosesində  əsas  həlqədir.  Əslində  idarəetmə  prosesinin  hər  bir 
mərhələsi,  -  məqsədin  müəyyənləşdiril-məsindən  başlayaraq,  qəbul  edilmiş 
qərann həyata keçirilməsino kimi nəzarətin olması labüddür. 
Psixi  özünüidarəetmo  məsəlosindo,  özünonozarotin  xüsusiy-yətləri  bir 
prosesə  deyil,  bütün  psixi  proseslərə  aid  olmalıdır.  Beloliklə,  dövri  sxem  üzrə 
(qəbul, yenidən işlənmə, qərar qobulu və onun həyata keçirilməsi) informasiyanın 
dəyişilmosi  özünənəzarotlo  müşayiət  olunmalıdır.  Bu  da  əvvəlcədən  qarşıya 
qoyulmuş  məqsədə  nail  olmanı  və  özünüdərketmə  prosesinin  somərəli  cərəyan 
etməsini tomin edəcəkdir. 
Psixi sağlamlığın mühüm meyan olan özünənəzarət, lazımi səviyyədə təsdiq 
olunmaq  əvəzinə  daha  çox  xatırlanır.  Bununla  yanaşı  yaxşı  məlumdur  ki, 
tcxnikanın  idarə  olunmasında  ən  çox  pozuntular  özünənəzarətin  itirilməsindən 
iroli gəlir. 
Xəstə  adamın  davranışında  aqressivlik,  özündənçıxma,  impulsivlik  kimi 
özünü  göstərən  psixi  pozuntular  emosional  nəzarətin  zəiflomosinin  montiqi 
nəticəsi  kimi  başa  düşülməlidir.  Psixi  pozuntulann  birsıra  formalan  emosional 
nəzarətin  zoifləməsi  noticəsində  baş  verir.  Buna  misal,  xəstə  adamlann 
davranışında 
606 özünü göstərən impulsivlik, çılğınlıq, aqressivlik kimi halları qeyd etmək 
olar. 
Əgər  normal  adamda  özünonozarət  şübhənin  aradan  qaldınl-masına  kömək 
edorsə,  patoloji  halda  yoxlama  bu  məqsədə  nail  olmağa  kömək  etmir.  Nevroz 
xostoliyino  tututulmuş  adamlarda  özünənəzarət  patoloji  hoddə  çatır.  Yerino 
yetirilən  horəkətin  doğruluğu  ilə  bağlı  olan  şübhə  hissi  xəstəni  dəfələrlo  onu 
yoxlamağa məcbur edir. 
Digər tərəfdon, sərsəm idcyaya mübtola olan xəstənin heç bir özünənozarəto 
ehtiyacı olmadığını görürük. 
Obyektiv  reallıqla  hesablaşmadıqları  üçün  onlar  sübut  axtarmaqla  məşğul 
olmaq istəmirlor. 
Tibbi nöqteyi-nəzərdən psixopatlar sosial cəhətdən çatışma-mazlıqlara malik 
olan  insanlardır.  Bu  cəhət  hər  şeydən  əvvəl  onlarda  öz  davranışlanna  qarşı  olan 
özünənəzarotin zəifliyində özünü biruzə verir. 
Uzunömürlülüyün psixoloji əsaslan da maraqlıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, 
insanın  sağlamlığı  bir  sıra  zəruri  amillərdən  asdıdır.  Müəyyən  cdilmişdir  ki, 
sağlamlığın  50%  insanın  həyat  tərzindən,  20%  irsi  xüsusiyyətlərindən,  10%  iso 
tibbi  xidmətlərdən  asılıdır.  Hoyat  tərzi  dedikdo  insanlann  müəyyən  ictimai-
iqtisadi  şoraitdə  hoyat  vo  foaliyyoti,  onun  bu  şəraitdə  maddi  və  mənəvi 
tələbatlannın ödonilməsi,  həmçinin ünsiyyot və  davranış  normalan  başa  düşülür. 
Sağlam  həyat  tərzi  nisbətən  məhdud  bir  anlayışdır.  Həmin  anlayış  insan 
orqanizminin  hoyat  foaliyyotinin  daxili  vo  xarici  amillərinin  vohdoti  nəticəsində 
bu  sistemin  uzun  müddət  işləməsini,  həmçinin  orqanizmin  möhkəmlənməsinə, 
şəxsiyyətin  ahongdar  inkişafına,  əmok  və  istirahot  üsullarının  qarşdıqlı  tosirini 
bildirir. 
Sağlam  hoyat  torzi, psixi sağlamlıq  insanlann tobii  tələbatına  çcvrilməlidir. 
Belo  olan  halda  insan  heç  bir  çətinlik  çəkmədən,  könüllü  şəkildə  ona  nail 
olacaqdır. 
Psixoloji  sağlamlığın  formalaşdmlması  yalnız  bədənin  gigiyenası  ilo  deyil, 
həmçinin  psixologiyadan  -  yəni  ağılın  hisslər  üzərində  ciddi  nəzarəti  və  hətta 
qələbə çalmasından, «psixikanın müdrikləşməsindon»do asdıdır. 

 
Sağlam  həyat  torzinin  tərbiyo  olunmasına  lap  kiçik  yaşlanndan  başlamaq 
lazımdır.  Elə  etmək  lazımdır  ki,  uşaqlarda  sağlam  həyat  tərzinə  daxili  tələbat 
yaransın. 
607 
Adoton  sağlam  həyat  tərzinin  tərbiyə  olunması,  öyrədilmosi  işində  bir 
problemlo  qarşılaşılır.  Bu  elə  bir  problemdir  ki,  onunla  kiçik  uşaqdan  yaşlı 
adama kimi hamı üzləşir. Bu, sağlam adamın öz orqanizminin qayğısına qalması 
ilə  bağlıdır.  Belə  ki,  sağlam  adam  özünü  yaxşı  hiss  etdiyi  üçün  sohhəti  ilə 
maraqlanmır.  O,  sağlamlığının  qədrini  bilmir.  İnsan  öz  sağlamlığı  ilə  naxoş 
olduğu,  xəstələndiyi  zaman  yaxından  maraqlanmağa  başlayır,  onun  qayğısına 
qalmaq isteyir. 
Müasir  dövrdə  artıq  uzunömürlülərin  hoyat  tərzlərinin  psixoloji 
xiisusiyyotlori haqqinda miioyyon fıkir vo miilahizolor formalaşmışdır. 
Uzunömürliilərin  psixoloji  portrctlori  haqqinda  ümumiləş-dirilmiş 
təsovvürləri aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik: 
Uzunömürlülər  adəton  məqsədsiz,  mənasız  yaşayış  torzini  qəbul  etmir, 
goləcəyə çox inamlı olurlar. Onlann xarakterində qabarıq şəkildo özünü göstəron 
xüsusiyyotlor bunlardır: təmkinlilik, ardıcıllıq, xeyirxahlıq, işkiizarlıq vo s. 
Onların  emosional  həyatı  üçün  həyatsevorlik  üstünlük  təşkil  edir.  Bundan 
başqa,  uzunömürlülor  adotən  pis  ohval-ruhiyyədən,  psixi  gərginlikdən  tcz  bir 
vaxtda  xilas olurlar, hor şeyi  ürəklərinə salmır  vo optimist  olurlar. Onlar ətrafda 
baş  verən  hadisələrə  və  qarşılaşdıqlan  problemə  sakit  miinasibot  bəsləyirlər. 
Belələrində  yumor  hissi  çox  güclü  olur  vo  imkan  daxilində  kəskin 
həyəcanlanmalardan uzaq gəzirlər. Onların təfokkür fəaliyyətində mühakiməlilik, 
chtiyatlılıq,  həyat  müdrikliyi,  intellektuallıq,  yaradıcı  fəallıq,  pis  fıkir  və 
niyyətlərdən uzaq olmaq üstünlük təşkil edir. Uzunömiirlülər adətən kinli yaddaşa 
malik olmurlar. Onlar baş vcrən pis hadisə və hərəkətləri tcz unudurlar. Özlərino 
münasibotdə özünohönnət və şəxsi ləyaqət hissi güclü olur. Onlar qocalmaya da 
çox sakit miinasibot bəsləyir vo bunu tobii proses kimi qarşılayırlar. Risk ctməyo 
meylli olmurlar. 
Herontologiyanın banilərindən sayılan İ.İ.Meçnikov bu məsolə ilə bağlı qeyd 
edirdi  ki,  ölüm  qorxusu  ahıl  yaşında  olan  insan  üçün  öz  mənasını  itirir.  İnsanlar 
öz təbii ömürlərini axıra kimi yaşaya bilmədikləri üçün ölümdən qorxurlar. 
Uzunömürlülor  ailə  üzvləri  və  yaxın  adamlan  ilə  çox  yaxşı  münasibətdə 
olmağa çalışır, ətrafdakılara qarşı qayğıkeş ve diqqətcil olurlar. Onlar çalışırlar ki, 
qohumlan, qonşuları və iş 
608 yoldaşlan konfliktə düşmosinlər, özləri 
do  konfliktlərdən 
uzaq  olmağa  səy 
göstorirlər. 
Uzunömürlülər  öz  həyatlannı  taleyin  hökmü  ilo  deyil,  arzu  və  bacanqlan 
əsasında  qururlar.  Onlar  sağlamlıqlanna  xüsusi  diqtət  yetirirlər.  Uzaqgörənlik 
belələri üçiin adi davranış normasma çevrilir. 
Uzunömürliilər həfızənin, diqqotin zəifləmosi ilə əlaqədar olaraq davranış və 
hərəkotlərino psixomotorikanm hesabına nəzarət edir, bununla qarşıya çıxa bilən 
sohv vo xatalann qarşısını alırlar. 
Uzunömürlülük  yolunda  ən  çətin  sınaq  dövrü  öz  sənəti,  peşəsi  ilo  bağlı 
olaraq, rayon və  kənd əhalisi  üçün  «təqaüd  məşğuliyyətb  məsoləsi о qodor ciddi 
problem  olmur.  Belo  ki,  hoyotyam  sahodo  çalışma  meyli  problemin  holli  üçün 
yaxşı çıxış yoludur. 
Yaşa görə toqaüdo çıxmaqla bağlı olaraq, ortaya bir neçə riskli amillər çıxır. 
Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir: 
1.
 
İşçinin  yüksok  peşəkarlığı,  peşəkarlıq  nə  qədər  yüksək  olarsa,  işdən 
ayrılmaq da bir qodor ağır olur.
 
2.
 
İşi davam etdirmək kimi daxili istoklə, işdon çıxmanın zəruriliyi arasında 
uyğunsuzluq, ziddiyyətin olması. 
3.
 
Təqaüd  yaşına  psixoloji  cohotdon  hazır  olmamaq,  işdon  başqa  heç  bir 
şeyə marağın olmaması. 
4.
 
Təqaüdə  çıxmaqla  bağlı  insanda  gərəksizlik  və  lazımsızlıq  hissinin  baş 
qaldırması. 
5.  Ailo vo comiyyətə ağır yük olmaq hissinin yaranması və s. 
Ümumiyyətlo insan yaşadığı həyatdan о zaman ləzzət alır ki, 
onun uzunömürlülüyü monovi, psixi sağlamlığı ilə üst-üstə düşür. 
Senekanın dediyi kimi: «Əsas о deyil ki, uzun ömür yaşayasan, osas odur ki, 
monalı  yaşayasan».  Ömriin  mənalı  yaşanmasınm  dərin  psixoloji  əsaslan  vardır. 
Burada  insanin  amal  vo  məqsodinin  xarakteri,  sərvət  meyli,  motivasiya  vo 
miinasibotlor sistemi, monovi keyfıyyətləri miihiim rol oynayir. 
 
 
5. Psixoloji tosir prosesindo şoxsiyyət amilinin rolu 
 
Psixoloji tosir ikitorofli prosesdir: psixoterapevt  - xosto, psixo-loq - sağlam 
adam,  torbiyəçi  -uşaq.  Bu  prosesdo  onlann  hor  birinin  öz  statusu,  öz  rolu,  öz 
mövqeyi  vardır.  Lakin  bir  cohət  şəksizdir:  psixoloji  tosir  prosesindo  hom 
psixoterapevtin, psixoloqun vo ya torbiyocinin, hom do xəstənin, sağlam adamın 
vo ya uşağın şəxsiy-yəti ilo bağlı amillər həlledici rol oynayir. 
Psixoloji məsləhot vo yardım xidməti bir çox ölkələrdo hələ yeni formalaşır. 
Psixoterapiyanın  tarixi  daha  qədimdir.  Bu  sahodə  oldo  edilən  zəngin  tocrübə 
psixoloji  tosir  prosesindo  şəxsiyyət  amilini  daha  ətraflı  aydınlaşdınnaq  imkanı 
verir. Golin, əvvəlcə, məsələni bu aspektdə nəzərdə keçirək. 

 
Psixoterapevtlərin  demok  olar  hamısı  tosdiq  edirlor  ki,  öz-özlü-yündo 
metodlar  vo  priyomlar  deyil,  psixoterapevtin  şəxsiyyəti  mü-alicə  edir.  Yeri 
gəlmişkən  qeyd  edok  ki,  pedaqoji  təcrübo  bu  hoqi-qəti  çoxdan  təsdiq  etmişdir: 
müəllimin şoxsiyyəti böyük təsir gü-cünə malikdir. Hər hansı tərbiyə mctodu öz-
özlüyündə nə qədər somərəli olsa da, müollimin şoxsiyyotini ovəz cdə bilmoz. Bu 
mə-nada da haqlı olaraq deyilir ki, tərbiyə edənin özünü tərbiyo etmok la/ımdır. 
Bos, psixoloji tosir prosesindo tosir göstorilən adamın özünün şoxsiyyəti no 
kimi  rol  oynayir?  Biz  ona  orqanizm  kimi,  yoxsa  şəx-siyyot  kimi  yanaşmalıyıq? 
Şoxsiyyot amilini psixoloji tosir prosesindo песо nəzərə almaq olar? 
Bu  suallan  eksperimental  material  osasında  aydınlaşdıraq.  Bir  eksperiment 
zamanı  adamlari  iki  qrupa  ayırmış  vo  onlara  oyanma  halı  yaradan  iynə 
vurmuşdular.  Birinci  qrupda  preparatın  göstərə-coyi  tosiri  izah  etmiş,  ikinci 
qrupda  bu  haqda  heç  bir  molumat  vcr-momişdilər.  Birinci  vo  ikinci  qrupda 
eksperiment  zamani  bundan  başqa  hcç  bir  fərq  olmamışdır.  Ног  iki  qrupda 
eksperimentator  özü-nü  eyni  qaydada  aparmışdı.  Lakin  iynoni  vurandan  sonra 
qrupun  bi-rindo  adamlar  birdon-biro  şadlanmağa  vo  ya  hirslənməyo  başlamış-
dılar, digərində iso heç bir şcy hiss etməmiş vo özlərini adi qaydada aparmışdılar. 
Eksperiment  prosesindo  adamlann  davranışını  psixoloji  cohot-don  izah 
etmok  cotin  deyildir:  izahatdan  asılı  olaraq  onlann  ineksi-yaya  (dəri  altina  iyno 
ilo dənnan yeritmək) münasibəti miixtolif ol-muşdur. 
Bu  eksperiment  «epizoddur».  Golin,  indi  təsəvvür  edok  ki,  hor  hansi  bir 
adam,  mosolon,  zərurət  üzündon  uzun  muddot  psixotrop  dorman  qobul  edir. 
Görəsən, bu onun özünə verdiyi qiymotloro, özüno münasibətinə, onun gerçəklik 
haqqındakı  tosəvvürlərino  tosir  göstərirmi?  Məsələyo  ümumi  şəkildə  yanassaq, 
burada iki halın 
610 mümkün olduğunu göro bilərik. Tutaq ki, iki xəstə nevrozdan mü-alicə 
olunur. Onlar xeyli sakitloşmişlər. Xəstənin biri belə hesab edir ki, onun 
sakitləşməsi qəbul etdiyi dərmanların təsiri ilə bağlı-dır. Digər xostə isə məsələyə 
şəxsiyyət baxımından yanaşır. O, göstərir ki, əvvəl xəstə idim, ona görə 
hirslənirdim. İndi iso sağal-mışam, adamlar moni, mən də onları düzgün başa 
düşürom. Həmin sözləri, golin, psixoloji tcrminlərlə ifadə edok. Onda molum 
ola-caqdır ki, xəsto özünün sakitləşməsini öz şəxsiyyətinin, özünün-özünə, başqa 
adamlara, dünyaya münasibətlərinin doyişilməsi ilə izah cdir. Psixoloji 
müşahidələr göstərir ki, ikinci xəstə birinciyo nisbətən daha tez sağalır. 
Tutaq  ki,  xostolərin  hər  ikisi  müalicə  kursunu  qurtarmışdır.  Onlar  artıq 
dərman atmırlar. Həmin xəstələrdən hansında sonralar nevroz yenidən əməlo gələ 
bilər? Psixoloji müşahidələr göstərir ki,  yeno do birinci  xəstədə nevroz nisbətən 
asanlıqla  əmolə  gəlir,  ikinci  xəstəninisə  yenidən  nevroza  tutulması  chtimalı  çox 
azdır.  Psixoloji  cəhətdən  bunu  no  ilo  izah  etmək  olar?  Bü  mühüm  suala 
psixoloqlar belo cavab  vcrirlər: ikinci xəstə  müalico  kursunu qurta-randan  sonra 
da onun özü vo dünya haqqında dəyişilmiş təsəvvür-ləri mühafızo olunur. (Qeyd 
edok  ki,  onda  özü  haqqında  sağlam  adam  təsəvvür  yaranmışdır;  о,  özünü  xəstə 
hesab  etmir  -  onun  rc-aksiyalarını,  davranışını  öz-özlüyündə  bu  təsəvvürlər 
formalaşdı-rır). 
Özünü  pis  hiss  cdondə  xalis  fizioloji  səbəblərlə  əlaqədar  olaraq 
alkoqoliklordo pcşmançılıq hissi  yaranır, onlar özlərini  nədo isə  günahkar  hesab 
edirlor.  Bu  zaman  alkoqoliklordo,  ani  surotdo  olsa  da,  öz  həyatlarını  doyişmək 
niyyəti  əmələ  gəlir.  Psixoloqlar  belo  hesab  edirlor  ki,  psixoterapiya  sərxoşun 
«peşmançılığından» istifado etdikdo, alkoqolikin miialicosi daha somoroli gcdir. 
Təbabətdə  belo  bir  aforizm  vardir:  xostoliyi  yox,  xostoni  miia-lico  etmok 
lazundir.  Bu,  о  demokdir  ki,  xəstədə  özü  haqqında  sag-lam  adam  tosovviirii 
yaratmaq  ,  onun  özüno  vo  otrafdaki  adamlara  münasibotini  dəyişmək,  başqa 
sözlə, şəxsiyyot amilini nəzəro almaq lazımdır. 
Təcrübəli  psixoterapevt  müalicə  prosesindo  şəxsiyyət  amilinə  xüsusi 
əhəmiyyət  verir.  Bu  cəhəti  nəzərə  almadan  xostoni  somoroli  müalicə  etmək 
mümkün  deyildir.  Təbabətin  hansı  sahəsinə  mii-raciət  edirsiniz-cdin,  hər  yerdə 
həmin psixoloji həqiqətin şahidi olacaqsını/. 
611 
Yenə də bir misal göstərek. Məşhur hokimlərdən birinin adı ilə bağlı olan bir 
ohvalat molumdur: həkim ağır vəziyyetdo olan bir xəstəni müalicə edirdi. О, xəstə 
ilə ilk söhbətində ondan soruşdu: otaqda neçə nəfər adam var. Xəstə cavab verdi: 
iki  nəfər.  Hokim  etiraz  ctdi:  -  düz  saymadın  otaqda  üç  nəfər  var.  Xostə 
razılaşmadı.  O,  həkimi  və  özünü  göstorib  dedi:  -  otaqda  iki  nəfer  var.  Hokim 
armla dedi: otaqda üç nəfər var. Gəl sayaq: mən, sen, bir də... xos-təlik. O, inamla 
dedi:  -  əgər  sen  mənimlə  müttefiq  olsan,  biz  ikimiz  birlikde  xəsteyə  qalib 
gəleceyik. Əger sen xestolikle müttofıq olsan, onda xəstolik qalib gəlocok. 
Bu  əhvalatm  məcazi  mənası  vardır.  Şoxsiyyot  amilini  nəzəro  almadan 
xəstəni səmərəli müalicə etmok olmaz. Psixoloji tosir do şəxsiyyet amilinə istinad 
etmelidir. 
Psixoloji  məsləhət  və  yardım  prosesindo  do  şəxsiyyət  amilinin  nəzərə 
alınması  xüsusi  ohomiyyəto  malikdir:  usağm  da,  yaşlı  ada-mın  da  şəxsiyyətini 
öyrənmək və nəzərə almaq - soməroli psixoloji təsirin ən başlıca şorti belodir. 
Psixoloji tosir prosesindo şəxsiyyət amilini песо nozore almaq olar? 
Psixoloq  məsləhot  üçün ona  müraciət edən adamın  şoxsiyyəti-ni, cmosional 
reaksiyalanmn xiisusiyyotlerini, motivasiya sahosini, miinasibetlor sistemini vo s. 
ətraflı  öyrənir.  О,  bu  molumatlar  osa-sinda  hemin  adamm  özünə  ve  etrafdaki 
adamlara miinasiboti deyi-şir, qcyri-adekvat reaksiyalannı ve davranış formalarını 
islah  edir,  zoruri  hallarda  iso  ailode  vo  kollcktivdo  adamlann  ona  munasibeti-in 
dəyişir. 
Bir  maraqlı  mesoleyo  de  diqqoti  celb  edok:  psixoloqlar  praktik  işçilerə, 
birinci növbodə iso miiollimloro psixoloji tosir zamani ho-mişə şəxsiyyət amilinin 
nozero  alinmasim  mosləhet  görmüşlər.  Onlar  A.S.Makarenko,  V.S.Suxomlinski 

 
vo b. tocriibelorine dofo-lərlə müraciət etmiş, görkəmli pedaqoqlann bu sahədəki 
«sirrini»  onlann  şəxsiyyət  amilini  nozero  almasi  ilo  izah  etmişlor.  Bu  giin 
psixologiyanın  özünün  totbiqi  elmə  çevrildiyi  bir  şəraitdə  psixoloji  məsləhət  vo 
yardım  praktikasi  ancaq  şəxsiyyət  amili  osasinda  diiz-gün  inkişaf  edo  bilor.  Bu 
coheto do diqqot yetirmək lazımdır. 
ƏDƏBİYYAT 
 
I Azərbaycan müəlliflərinin psixologiya üzrə dərslik, dərs vəsaitləri və 
vacib monoqrafik əsərləri. 
 
a) Dərslik və dərs vəsaitləri. 
1.
 
Abdullayev  A.K.,  Ağayev  Ş.S.,  Zəkuyev  Ə.K.,  Mustafayeva  M. 
Psixologiya, Bakı, Azeməşr, I hissə, 1960, II hissə, 1961. 
2.
 
Abdullayev  Ə.,  Mommodov  A.,  Bayramov  G.,  Homzəyev  M.  Yaş  ve 
pedaqoji psixologiya III hissə, Bakı APİ-nin noşri, 1981. 
3.
 
Ağayev Ş.S., Mehdizadə Z.M.,Fərəcov İ.A. Yaş vo pedaqoji psixologiya, 
APİ-nin neşri, 1977. 
4.
 
Ağayev  Ş.S.,  Əlizadə  Ə.Ə.,  Mehdizadə  Z.M.,  Həmzəyev  M.Ə.  Yaş  ve 
pedaqoji psixologiya məsələləri. Bakı, APİ-nin noşri, 1974. 
5.
 
Bayramov Ə.S. Etnik psixologiya məsələləri. Bakı, 1996. 
6.
 
Bayramov Ə.S. Etnik psixologiya. Bakı - 2001. 
 
7.
 
Bayramov  Ə.S.,  Əlizadə  Ə.Ə,  Seyidov  İ.Ə.  Мəһкөтə  psixologiyasi  və 
psixoloji ekspertiza məsələləri. Bakı ADU, 1987. 
8.
 
Bayramov  Ə.S.,  Əlizadə  Ə.Ə,  Seyidov  İ.Ə.  Мөһкəтə  psixologiyasi 
məsələləri, Bakı, ADU-nun nəşri, 1985. 
9.
 
Bayramov  Ə.S.,  Əlizadə  Ə.Ə.  Psixologiya.  Bakı  "Maarif'  nəşriyyatı, 
1989. 
10.
 
Bayramov  Ə.S.,  Əlizadə  Ə.Ə.  Sosial  psixologiyanın  aktual  mosələləri 
Bakı, Azornoşr, 1986. 
11.
 
Bayramov Ə.S., Əlizadə  Ə.Ə., Seyidov İ.Ə., Təhmasib C.A. Məhkəmo 
psixologiyasi Bakı, ADU-nun nəşri, 1975. 
12.
 
Bayramov  Ə.S.,  Əlizadə  Ə.Ə.,  Seyidov  İ.Ə.,  Təhmasib  C.A.  Sosial 
psixologiya. Bakı, ADU-nun nəşri, 1976. 
13.
 
Baxşəliyev  Ə.T.  XX  əsrdə  Azorbaycanda  psixoloji  fikrin  inkişafı  (I 
hissə) Bakı - 1995.; II hissə Bakı - 1995, III hissə, Bakı - 1998. 
14.
 
Quliyev E.M., Əzimov Q.E., Əlizadə Ə.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiya. 
Ii hisso, Bakı, APİ-nin nəşri, 1978. 
15.
 
Qədirov Ə.Ə., Xəlilov N.Ə. Yaş psixologiyasi. Gəncə - 1999. 
16.
 
Zokuzadə  Ə.K.,  İbrahimbəyov  F.Ə.,  Mehərrəmov  M.C.,  Ağayev  Ş.S., 
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, "Azərtədrisnəşr", 1964. 
17.
 
Mehdizadə Z.M. Uşaq psixologiyasi. Bakı, APİ-nin nəşri, I hissə, 1982, 
II hisso, 1984, III hissə, 1988. 
18.
 
Mohorrəmov M.C. Psixologiya oçerkləri, Bakı, ADU-nun noşri, I hissə, 
1960, II hisso, 1961. 
613 
19.
 
Məhərrəmov M.C. Psixologiya. Bakı, ADU-nun nəşri, 1968. 
20.
 
Psixologiyadan 
laboratoriya 
məşğolələri 
(prof.Ə.S.Bayramovun 
redaktorluğu ilə). Bakı, ADU-nun nəşri, 1981. 
21.
 
Самед Сеидов. Психология менеджмента. Чашыоглы, Бакы - 2000. 
22.
 
Tomas  İsmayılov,  Cəmilə  Məmmədova.  İdman  psixologiyası.  Bakı, 
"Maarif' noşriyyatı, 2002. 
23.
 
Ümumi  psixologiya  (prof.  A.V.Petrovskinin  redaktorluğu  ilə)  Bakı. 
"Maarif' nəşr., 1982 
24.
 
Şofıyeva E.İ. Klinik psixologiya. Bakı, 2002. 
25.
 
Şəfıyeva E.İ., Həmzəyev M.Ə. Psixoiiziologiya, Bakı, 1998. 
26.
 
Həmzoyev M.Ə.Pedaqoji psixologiya, Bakı, 1992. 
27.
 
Əlizadə Ə.Ə. "Xəmsə"də yaş və pedaqoji psixologiya  məsələleri, Bakı, 
"Rcnessan" nəşriyyatı. 2002 
28.
 
Əlizado Ə.Ə. Azərbaycan güzəran psixologiyası məsələleri. Bakı, 1994. 
 
b) PsixoloKİyanın aktualproblembr'ınə həsr edilmiş Ьэ-j 
əsərlər. 
29.
 
Алиев 
Б.Г. 
Методология 
социально-психологического 
исследования. Баку, "Ренессанс", 1999. 
30. 
Алиев 
Б.Г. 
Психологические 
вопросы 
изучения 
преступления. Баку, "Ренесанс", 1999. 
31.
 
Апиев  Б.Г.  Психологические  методы  изучения  личности 
преступника. Баку, 1997. 
32.
 
Алиев  Б.Г.  Социально-психологические  проблемы  личности 
несовершеннолетных правонарушителей. Баку, БГУ, 1996. 
33.
 
Ağaycv Ş.S. Əmək, tərbiyə və inkişaf. Bakı, "Maarif', 1967. 
34.
 
Babayeva  T.T.  Nizami  Gəncəvinin  odəbi  irsində  şəxsiyyet  problemi. 
Bakı, 2000. 
35.
 
Байрамов A.C. Психологические этюды. Баку, 1989. 
36.
 
Bayramov  Ə.S.  "Kitabi-Dədə  Qorqud"  dastanlannda  etnik-psixoloji 
xüsusiyyətlərin inikası. Bakı, 2000. 
37.
 
Bayramov Ə.S. Psixoloji düşüncələr, Bakı, "Səda" nəşriyyatı. 1994 
38.
 
Bayramov  Ə.S.  Şəxsiyyətin  təşəkkülünün  aktual  psixoloji  problemləri. 
"Azənvəşr", Bakı, 1981. 
39.
 
Qədirov  Ə.Ə.  Kiçik  yaşlj  məktəblilərdə  mücərrodləşdiımənin  inkişafı. 
Bakı, "Maarif' n. 1973. 
40.
 
İbrahimbəyov F.Ə. 90 il. Bakı, 1992. 
41.
 
Məmmədzadə R.H. İdarəetmə modəniyyəti, Bakı, 1999. 
614 
42.
 
Məmmədov A.U. Mektəblilərdə hafızənin xüsusiyyətleri. Bakı, "Maarif' 
nəşriyyatı, 1974. 

 
43.
 
Məmmedov A.U. Təlimin psixoloji əsasları. Bakı, 1992. 
44.
 
Məmmodov İ.Ə. Azərbaycan məktəblərində psixoloji xidmotin təşkili 
təcrübəsi və elmi-metodik problemləri. "Gənclik", Bakı, 1996. 
45.
 
Məhorromov M.C. İrade torbiyəsinin yollan. Bakı, Azərnəşr, 1961. 
46.
 
Məhərrəmov M.C. Məktəblilərin xarakterinı tərbiyə etmək haqqında. 
Bakı, Maarif, 1967. 
47.
 
Moherrəmov M.C. Uşaqlarda iradə nöqsanlannı песо aradan qaldırmalı. 
Bakı, Azornəşr, 1964. 
48.
 
Новрузлу И.М. Глубинная психология и художественное 
творчество. "Мутарджим", Baku - 1998. 
49.
 
Nocofov M.S. tnsan beyninin foaliyyoti vo psixi proseslər, Baki, 
1989. 
50.
 
Nəcəfov M.S. Montiqi idrak prosesi və onun təbıi-clmi əsaslan. 
Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1967. 
51.
 
Сеидов  С.И.Социальная  психология творчества. Азерб. Центр 
перевода, Баку - 1994. 
52.
 
Tomas İsmayılov. Azərbaycanda idman psixologiyasmın bəzi aktual 
problemləri. Bakı, 1994. 
 
53.
 
Həmzəyev M.Ə.  Kiçik məktəbyaşlı  uşaqlann psixoloji 
xüsusiyyətləri. Bakı, 1969. 
54.
 
Həmzəyev M.Ə., Babaycv Ş.M. Təlim psixologiyasının bozi 
məsələlori. Bakı, 1965. 
55.
 
Cabbarova L.M. Psixologiyada tənhalıq problemi. Bakı - 1997. 
56.  Əlizado 
Ə.Ə. 
Müasir 
Azərbaycan 
moktoblorinin 
psixoloji 
problemləri. Bakı, 1994. 
57.
 
Əlizadə Ə.Ə. Uşaq vo yeniyctməlorin cinsi tərbiyəsi. "Maarif' 
nəşiriyyatı, Bakı, 1986. 
58.
 
Əlizadə Ə.Ə. Şagirdlərdə təxəyyülün inkişafı vətərbiyəsi. Bakı, 
"Maarif', 1965. 
59.  Əlizadə  Ə.Ə.  Şagirdlərin  yaradıcı  foaliyyotinin  psixologiyası. 
"Maarif' noşriyyatı, Bakı - 1968. 
60.  Əliyev B.H. Məhkəmə-psixoloji ekspertizasının ümumi 
nozəriyyəsi. Bakı, 1997. 
61.  Əliycv  B.H.  Cinayət  vo  mülki  proscsdə  məhkomə-psixoloji 
ckspertizası problcmləri. Azorbaycan Dövlət noşriyyatı, Bakı, 1996. 
62.  Şofıyeva E.İ. Uşaqlarda anomal psixi inkişaf. Bakı, 1997. 
23.  Шафиева  Э.И.  Эмоциональный  стресс  в  условиях  нормы  и 
паталогии человека. Д.. Медицина, 1976. 
 
 
M Ü N D Ə R İ C A T  
 
 
 
ÖN SÖZ  ______________________________________________  з 
 
 
I HİSSƏ 
PSİXOLOGİYA ELMİNİN VƏ PSİXOLOJİ PRAKTİKANIN 
MÖVZUSU VƏ VƏZİFƏLƏRİ 
 
I  F Ə S İ L   PSİXİ HADİSƏLƏRİN MAHİYYƏTİ 
 
1. Psixologiyanın predmeti 
7 
2. Psixi hadisolər obyektiv aləmin subyektiv inikası kimi 
12 
3. Psixi inikasın təkamülü haqqinda 
19 
4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi 
33 
5. Insanlann əmək fəaliyyəti 
35 
6. Əşyavi fəaliyyətin ümumi quruluşu 
41 
7. Ictimai münasibətlər və şəxsiyyot 
51 
8. Ali psixi funksiyalann sistemli təşkili 
54 
II F Ə S İ L 
 
PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ 
 
XARAKTERİSTİKASI 
 
1. Güzaran psixologiyasi vo elmi psixologiya 
57 
2. Psixologiya elminin təşəkkülü tarixindən 
60 
3. XX osr psixologiyasının əsas cərəyanlan haqqinda 
67 
4. Sovet psixologiya elmi 
72 
5. Psixoloji biliyin xiisusiyyotlori 
75 
 
 
616 
III F Ə S İ L  
PSİXOLOGİYANIN SAHƏLƏRİ VƏ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN 
VƏZİFƏLƏRİ 
1.
 
Psixologiya elminin osas saholori _________________________________79