Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

XXI F Ə S İ L 
ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ PROBLEMLƏRİ VƏ PSİXOLOJİ 
YARDIM 
1. Psixoloji məsləhət və hokimsiz psixotcrapiya: problemlər və 
pcrspektivlər 
 
Müasir  dövrdə  psixologiya  clminin  totbiq  sahələri  günü  gündən  genişlənir. 
Cəmi  bir  ncçə  ilo  bundan  əvvəl  başqa  elmlərin  səlahiyyətinə  daxil  olan  bir  çox 
məsolələr  artiq  psixoloji  istiqamətdə,  yaxud  bilavasitə  psixologiya  elminin 
imkanları  çərçivəsində  həll  olunmağa  başlayır.  Bu  proses,  birinci  növbodə,  tibb 
clmləri, məsələn, psixoterapiya sahəsində daha aydın müşahidə olunur. 
P s i x o t e r a p i y a   iki  yunan  sözündən  -  psyche  (ruh)  +  therapeia 
(müalicə) sözlərindən əmələ gəlmişdir. Tibbi ədəbiyyatda daha çox məqbul hesab 
edilon  tərifə  görə,  psixotcrapiya  xəstənin  psixikasına  və  psixikası  vasitəsilo 
orqanizminə müalicə tosiri sistemidir. Başqa sözlə, psixoterapiya dedikdə, insanin 
psixi  tosir  yolu  ilə  müalicəsi  prosesi  nəzərdə  tutulur.  Müalicə  sözünə  diqqot 
yetirin:  psixotcrapiya  bərqərar  olmuş  ənənəyə  görə  müalicə  metodu  hesab 
olunmuş və təbabətin səlahiyyətinə aid edilmişdir. 
584 
Bozi mütoxəssislər belo hesab edirlor ki, psixoterapiya psixiatriyanın tərkib 
hissosidir.  Bir  çox  mütoxəssislərin,  xüsusilo  praktik  psixoterapevtlərin  fıkrincə, 
psixotcrapiya müstəqil elm sahəsidir. 
Psixoterapiyanın  elmlər  sistemində  yen  no  qodər  mübahisəli  olsa  da, 
mütəxəssislorin, demok olar, əksoriyyəti belo hesab edir ki, psixoterapevt iki elm 
sahəsini  -  psixiatriya  vo  psixologiya  elmlərini  mükomməl  bilməlidir.  Bu, 
psixoterapiyanın nəinki psixiatriya, hom do psixologiya ilə bağlı olduğunu tosdiq 
etmək demokdir. 
Psixotcrapiyanın  inkişafında  psixologiya  mühüm  rol  oynamışdır.  Əgər 
məsələnin  tarixinə  nəzər  yetirsək,  asanlıqla  görərik  ki,  psixoterapiyada 
formalaşmış  ayn-ayrı  istiqamətlər  məhz  psixoloji  nəzəriyyələr  əsasında  əmələ 
gəlmişdir. Mosolon, xarici ölkələrdə psixotcrapiyada üç istiqamot - psixoanalitik, 

 
bihevioristik  və  ekzistensial-humanistik  psixoterapiya  daha  сох  inkişaf  etmişdir 
ki,  onlar  da  freydizm,  biheviorizm  vo  humanistik  psixologiya  zominindo 
formalaşmışdır?  Keçmiş  SSRİ-do  do  psixoterapiyanın  inkişafında  sovet 
psixologiyasının nailiyyotlori mühüm rol oynamışdır. 
Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı illərdə dcmoqrafık proseslər - doğum, 
ölüm, nigah, boşanma, miqrasiya və s. dünyanın qlobal problemlərinə çevrilirdi. 
Urbanizasiya  prosesləri  genişlənirdi:  şəhər  əhalisinin  sayı  sürətlə  artır,  yeni 
şəhərlər  və  qəsəbələr  əmələ  gəlirdi.  Elmi-texniki  inqilab  vüsətlo  ictimai  həyatın 
bütün  sahələrinə  nüfuz  edirdi:  istehsalat  prosesləri  avtomatlaşır  vo 
mexanikləşdirilir,  robot  texnikası  omolo  gəlir,  sənaycnin  kompyüterləşdirilməsi 
proscsləri həyati  mona  kəsb  edirdi.  Yeni peso  sahələri sürətlə  inkişaf  edirdi.  Bu 
şəraitdə insan amilinin xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi ilə əlaqədar olaraq ictimai 
hoyatın  miixtolif saholərində yeni psixoloji problemlər mcydana çıxırdı. Onlann 
böyük əksəriyyəti insanin şəxsiyyəti ilə bağlı problemlər idi vo psixoloji yardım 
yolu  ilo  holl  edilə  bilərdi.  Lakin  qarşıya  nəinki  metodiki,  hom  də  metodoloji 
əhəmiyyəti  olan  sual  çıxırdı:  bu  köməyi  sağlam  insana  kim  -  psixoloq,  yoxsa 
psixoterapevt  göstərməli  idi?  «Sağlam»  sözünə  diqqət  yetirin:  söhbət  xəstəyə 
deyil,  sağlam  adama  psixoloji  kömək  göstərməkdən  gedirdi.  Psixotcrapiya  tibbi 
elm  kimi  bu  məsələni  holl  edə  bilərdimi?  Xəstənin  psixoterapiyasi  zamani 
istifado olunan 
585 müalicə üsullannı sağlam adama tətbiq 
etmək пө dərocodə səmərəli ola bilordi? 
V. Şişkovun  «Stranniki» adlı  maraqlı povestinin  fəsillərindon biri  «Hipnoz 
təcrübəsi»  adlanır.  Onun  qısa  mozmunu  belədir:  xüsusi  intcmatların  birində 
uşaqlar  intizamsızlıq  edirdilər.  Onların  qarşısını  heç  cürə  almaq  mürnkün 
olmurdu.  Bu  zaman  direktor  uşaqlara  tosir  göstormək  üçün  intemata  psixiatr 
dəvət  ctdi.  ü,  uşaqları  hipnoz üsulu ilə  müalicə  ctməyə  başladı (yadda  saxlayaq 
ki, hipnoz psixoterapiyanın osas üsullarından biridir). Psixiatr uşaqlarla 6 hipnoz 
seansı keçirmişdi. Beşinci seansdan sonra uşaqlarda dəyişikliklər əməlo golmişdi: 
onlar sözo baxmağa  başlamışdılar.  Psixiatr bunu  müalicənin təsirilə  izah edirdi. 
Lakin birdən-birə gözlənilməz hadisə baş verdi: 6-cı scansdan sonra uşaqlardan 7 
nəfəri  gecə  vaxtı  internatdan  qaçdılar.  Onlar  bu  zaman  internat  dircktorunun 
papağını,  aşpazın  gümüş  saatını,  eləcə  də  odeyal,  çongəl-bıçaq  və  s.  oğurlayıb 
özlori ilo aparmışdılar. 
«Stranniki» bodii əsər olsa da, çox mühüm cohəti dəqiq ifadə edir: intcrnat 
uşaqları xəstə deyildilər, onları xəstə uşaqlar üçün səmərəli olan üsullarla müalicə 
etmək  toşəbbüsləri  istənilən  noticəni  verə  bilnıozdi.  Sağlam  uşaqlara  psixoloji 
(eləcə  do  pedaqoji)  yolla  tosir  göstərmək  lazım  idi.  Gəlin,  bu  baxımdan 
yuxarıdakı  suallara  cavab  verək:  sağlam  adama  psixoloji  köməyi  kim 
göstərməlidir?  Sualın  məntiqi  cavabı  belədir:  sağlam  adama  psixoloji  kömoyi 
psixoterapevt deyil, psixoloq göstərməlidir. 
Bu şəraitdo xəstə adamlann müalicəsi ilo yenə də psixoterapevt məşğul olur, 
psixoloq isə sağlam adamlara psixoloji yardım göstərir. Nəzərə almaq lazımdır ki, 
psixoterapevtin  psixoloqla  ovoz  olunması  ilə  işin  əslindo  mahiyyoti  dəyişir. 
Psixoloq  psixoterapevt  kimi  müalico  ctmir,  о,  sağlam  adama  özünün  psixoloji 
problemlorini,  mosolon,  öz  münasibətlorini,  davranış  motivlorini,  başqa  adamın 
xüsusiyyətlərini və s. dork etmokdə  psixoloji  yardım  göstərir, psixi  sağlamlığını 
qoruyur. 
Əslino  qalsa,  hokimsiz  psixoterapiya  ideyası  heç  də  təzə  mosələ  deyildir. 
Əgər  biz  insanlann  çoxosrlik  iinsiyyot tocrübəsini  nozordən keçirsok  görorik  ki, 
onlar  mahiyyət  etibarilə  hokimsiz  psixoterapiyanın  sadə  formalanndan  istifado 
etmişlər:  kcnposini  öz  xoş  sözlori  ilo  ovunduran,  yaralı  olindon  öpo-öpo  uşağın 
ağrısını-acısmı  alan  ana,  hosrətlə  anasının  yolunu  gözjəyon  nəvəsini  şirin  sö/-
sphbeti ilo sakitləşdirən nənə, dəcol şagirdi öz faydalı 
586 məsləhətləri ilə qayda-qanuna öyrədon 
tərbiyəçi, şirin söhbətləri ilə şagirdin hoyat 
yolunu  müəyyən  edən  müəllim...  Kim  öz 
hoyat  təcrübosində  belo  adamlara  rast 
gəlməmişdir?! 
Lakin  bu  təsir  formaları  adamlardan  xüsusi  məharət  tələb  edir.  Təsadüfi 
deyildir  ki,  hor  bir  ana,  ata,  nənə,  baba,  tərbiyəçi  vo  ya  müəllim  söz  vasitəsilo 
uşağa tosir edo bilmir. Əksər hallarda onlar uşaqla söhbət edərkən yalnız öz həyat 
təcrübəlorinə  istinad  cdir,  ycrli-yersiz  öyüd-nəsihət  verir,  bu  zaman  çox  vaxt 
pedaqoji takt gözləmir və песо dcyərlor, qaş düzəldəndo vurub göz çıxarırlar. 
Psixoloji  yardım  məsələləri  ilo  psixoloqun  məşğul  olması  həkimsiz 
psixotcrapiya təcrübəsində yeni mərhələ kimi mühüm əhəmiyyətə malikdir. 
Psixoloq  bu  hoyati  məsələləri  песо  həll  cdə  bilər?  Psixologiya  elminin 
böyük  praktik  əhəmiyyəti  vardır.  Psixoloji  biliklor  ictimai  təcrübənin  miixtolif 
saholorində  tətbiq  olunur  və  böyük  fayda  verir.  İnsan  amilinin  xüsusi  aktuallıq 
kəsb  etməsi  ilo  əlaqədar  olaraq  tətbiqi  todqiqatlann  əhomiyyəti  daha  da  artırdı. 
Lakin tocrübə göstərirdi ki, müasir dövrün tətbiqi-psixoloji problemlorini əvvolki 
illər üçün xaraktcrik olan yollarla, hətta clmi-tədqiqat institutlarında, laboratoriya 
və  kafcdralarda  bilavasito  praktik  əhəmiyyəti  olan  məsəloləri  öyrənməklə  həll 
ctmək mümkün deyildir. Elmin praktika ilə intcqrasiyasını bilavasito təmin edən 
ycni fonna lazım idi. Bu zərurotin aydın dərk edilməsi nəticəsindo ölkədə tətbiqi 
tədqiqatların aparılması üçün geniş imkan yaradan «р s i x о 1 о j i  x i d m ə t» 
sistemi təşəkkül tapmağa başladı. 
Psixoloji  xidmət  xalis  praktik  təşkilatdır.  Fundamental  todqiqatların 
apanlması  onun  vozifosinə  daxil  deyildir  və  daxil  ola  da  bilməz.  Psixoloji 

 
xidmotin  osas  vəzifəsi  psixologiya  elminin  nailiyyətləri  səviyyəsində  praktik 
problemləri  həll  ctməkdən  ibarotdir.  İnkişaf  etmiş  ölkolərdə  homin  məsələyə 
xüsusi  diqqot  yetirilir.  Hətta  keçmiş  sovet  ittifaqında  ictimai  hoyatm  miixtolif 
sahəlorində  psixoloji  xidmət  60-cı  illərin  sonu  -  70-ci  illərin  ovvəllərindən 
etibarən  təşkil  olurunağa  başlamışdır.  Moktobdə,  miixtolif  xidmot  saholorindo 
psixoloji xidmotin təşkili işinə də geniş yer verilmişdi. Psixoloji xidmotin yeni vo 
perspcktivli bir sahosi - a i l o  x i d m 
о 
I i formalaşm'sdu. Lakin, qeyd ctmok 
lazımdır ki, holo bizdo psixoloji xidmotin vahid sistemi yaradılmamışdır. Holo do 
bir çox zavod vo fabriklordo psixoloji 
587 xidmət məsələlərinə əslində əhəmiyyət 
verilmir.  Praktik  psixoloqun  mövqeyi  bir 
çox cəhətdən hələ dəqiq deyildir. 
Psixoloji xidmət prosesindo, bir torofdon, rəhbər işçiləro, mühəndislərə vo s. 
digor torofdon votondaşlara müxtəlif formalarda əməli moslohətlər və tövsiyəlor 
verilir.  Ailədə  və  kollektivdə  mənəvi-psixoloji  iqlimin  yaradılması,  konfliktlərin 
aradan  qaldınlması  kimi  məsələlərin  həllində  psixoloji  yardım  göstorilir.  Bu 
zaman  qeyri-adckvat  reaksiyaları  və  davranış  formalarını  aradan  qaldırmaq 
məqsədilə  psixoloji  korreksiya  üsullarından  da  istifado  olunur.  Hal-hazırda 
sənaye,  kütləvi  kommunikasiya  və  təbliğat,  hüquqa  zidd  davranışla  mübarizo, 
ticarət,  ictimai  iaşə,  məişət  xidməti,  avtomobil  nəqliyyatı  və  başqa  sahələrdə 
psixoloji  xidmətin  miixtolif  formalarından  istifado  zəruridir.  Müasir  dövrdə  ailə 
p r o b l c m l ə r i   do  xüsusi  aktuallıq  kəsb  edir.  Tosadüfi  deyildir  ki,  70-ci 
illərin sonu - 80 cı illərin əvvəllərindən etibarən ölkəmizin bir çox şəhərlərində, о 
cümlədən  Bakı  şəhərində  miixtolif  müəssisələrin  nəzdində  tibbi-psixoloji  vo  ya 
psixoloji  məsləhotxanalar  təşkil  olunmuşdur.  Onların  başlıca  məqsədi,  birinci 
növbədə  ailonin  möhkomlənmə-sinə,  uğurlu  və  xoşbəxt  ailo  kimi  inkişaf 
etməsino kömək etməkdən ibarotdir. 
Hor bir ailə təkrarolunmazdır. Ailə məsləhətxanaları üçün bu fakt prinsipial 
əhəmiyyətə  malikdir:  onlar  hor  bir  konkret  ailəyə  vo  onun  ayn-ayn  iizvlorino 
fordi  yanaşır,  gcniş  psixoprofılaktik  iş  apanr,  ailonin  dağılmasını,  ailo  üzvləri 
arasındakı  uyğunsuzluğu,  ailo  üzvlərində  alkoqolizmin,  osob  xostoliklorinin 
omolo  golmosini  şərtləndirən  sosial-psixoloji  soboblori  miioyyon  edib  aradan 
qaldırırlar. Toossiif ki, bu məsələlərə respublikamızda lazimi diqqot yetirilmir. 
Qarabağ  müharibəsinin  dəhşətlərini  görmüş,  dərin  sarsıntılara  düçar  olmuş 
minlərlə  qaçqın  və  köçkünlərə  psixoloji  yardım  təşkil  edilməmişdir.  Müqayisə 
üçün  bir  fakta  diqqət  yetirək.  2002-ci  ilin  avqust  ayında  içərisində  143  nəfər 
hərbçi  olan  vertalyotun  qəzaya  uğraması  nəticəsində  126  nəfər  tələf  olmuş, 
Rusiya  prczidcnti  ilk  növbədə  tələf  olanlann  ailələsinə  psixoloji  yardım 
göstərilməsini zəruri hesab etmişdir. 
Burada  bir  məsələni  do  qeyd  etmok  lazımdır:  ailo  «dramları»  uşaqların 
torbiyosi işinin keyfıyyotinə mənfı tosir göstərir. Məhz buna görə do ailo xidməti 
hom do ailo tərbiyəsinin səmərəliliyinin 
588  artırılmasına,  uşaqların  ahongdar 
inkişafının tomin olunmasına xüsusi diqqot 
yetirir. 
Ailo  məsləhətxanalarının  osas  istiqamotlorindon  birini  do  yeniyetmə  vo 
gənclərlə aparılan iş təşkil edir. Bu cohoti iimumi şəkildə nəzordən kcçirsək, onu 
yeniyetmə vo gəncloro uğurlu ailo həyatı üçün zəruri olan psixoloji mədəniyyətin 
aşılanması kimi xarakterizo edə bilərik. 
Sosioloji, psixoloji vo pedaqoji tədqiqatlar göstərir ki, oğlan və qızların, hor 
şeydən əvvəl, ailə həyatına hazırlanmasını köklü surətdə yaxşılaşdırmaq lazımdır. 
Əvvəllər  bu  vəzifəni  ailə  müvəffəqiyyətlə  yerinə  yetirirdi.  Qız  əksər  hallarda, 
demək olar ki, eynilə anasımn, oğlan uşağı isə atasının həyat yolunu təkrar edirdi. 
Ailo ənənələri nəinki möhkəm hom də çox sadə vo yeksənəq idi. Ana gələcək ailə 
həyatı üçün zəruri olan bütün hikmətləri bu vo ya  digor dorocodo qızına öyrədə 
bilirdi. Oğlan uşağı da atasından kişi rolunun sirlərini öyrənirdi. 
Miiasir dövrdə ailə həyatı normalan davamsız olmuşdur. Valideyn nüfuzunu 
şərtləndirən  amillər  xeyli  dəyişilmişdir.  Valideynlər  uşaqları  ailə  həyatına 
hazırlamaq  üçün  kifayot  qədər  vaxt  və  qüvvəyə  malik  deyildirlər.  Valideynlərin 
hotta bir çox yaxşı ənonələri onlann övladlarının ailə həyatında qəbul olunmur. 
Bu şəraitdə gənclorin ailə həyatına hazırlanmasında ümum-təhsil məktəbləri 
ilo  yanaşı,  hom  də  xüsusi  xidmət  saholərinin,  birinci  növbədə.  ailo 
məsləhətxanalarının rolu artır. 
Ailə  məslohotxanalarının  əsas  vəzifəsi  ailədaxili  münasi-bətlərin  ahəngdar 
inkişafına, ailə üzvlərinin, hor şeydən əwəl, uşaqların şəxsiyyətinin inkişafı üçün 
əlverişli  şərait  yaradılmasına  kömək  etməkdən  ibarot  olsa  da,  o,  hom  də 
yeniyetmə  vo  gənclərlə  müəyyən  iş  apanr,  tək  kişi  və  qadınlara  nigah 
problemlərinin həllində kömək göstorir və s. 
Ailə  xidmətinin  işində  psixoloq  və  pedaqoqlarla  yanaşı  sosioloq, 
hüquqşünas,  psixiatr,  seksoloq,  eləcə  do  ailə  təsər-rüfatının  təşkili  üzro 
mütəxəssislər  iştirak  etməlidir.  Bu,  bir  çox  məsələnin  kompleks  şəkildə  həlli 
baxımından böyük əhomiyyətə malikdir. 
Son  zamanlar  bir  çox  ölkələrdə  psixoloji  məsləhotin  yeni  və  perspektivli 
sahəlorindən  biri  kimi  orta  və  ali  məktoblərdə  də  psioloji xidmət  fonnalaşmağa 
başlamışdır. 
Müasir dövrdə moktobdo psixoloji xidmətin təşkili xüsusi 
589 aktuallıq kəsb cdir. Məktəbdə psixoloji 
xidmotin  təşkili  məktəbin  osas  strateji 
məqsodinin  şoxsiyyətin  hərtərofli  inkişafı 
sahəsində  bütün  praktik  problcmlərin 

 
müvəffəqiyyətlə  həll  edilmosində  mühüm 
vasitə olacaqdır. 
Moktəbdə psixoloji xidmotin on məsul vəzifələrindən biri şagirdlərin əmok 
təlimi  və  peşəyönümü  ilə  bağlıdır.  Şagirdlərə  fərdi  yanaşma,  onlann  tolimdə 
çətinliklərinin  aradan  qaldırılması,  uşaq  şəxsiyyotinin  inkişafmdakı  nöqsanların, 
məktəblilərin  təlimdə  gcri  qalmaları  və  intizamsızlığı  hallannın  psixoloji 
səboblərinin  diaqnostikası  vo  onlann  aradan  qaldırılması  üçün  tədbirlərin 
müəyyən  edilmosi,  şagirdlərin  tərbiyə  vo  tolimi  prosesindo  meydana  çıxan 
çətinliklərin  psixoloji  profılaktikası üzrə  iş  -  bunlann hamısı  məktəbdə  psixoloji 
xidmotin  vəzifolorino  daxildir.  Məktəb  psixoloqları  6  yaşlı  uşaqların  təlimi, 
şagirdlərin  qabiliyyot  və  istedadının  vaxtında  düzgün  müəyyənloşdirilmosi  kimi 
mühüm  məsəlolərin,  məktəb  və  ailə  torbiyəsində  meydana  çıxan  çətin 
problemlərin  elmi  cəhətdən  düzgün  holl  olunmasında  müəllim  və  valideynlərə 
yaxından kömək göstərə bilərlər. 
Psixologiyanın  məktəb  təcrübəsində  tətbiqi  uzun  müddət  əsasən  yaş  vo 
pedaqoji  psixologiya  problemləri  ilə  məhdudlaş-dırılmışdı.  Elmdə  elo  bir 
vəziyyət  yaranmışdı  ki,  hətta  məktob  həyatma  aid  hər  hansı  bir  sosial-psixoloji 
fakt  ən  yaxşı  halda  sosial-psixoloji  fakt  kimi  dork  olunsa  da,  ycnə  do  daha  çox 
yaş  və  pedaqoji  psixologiya  mövqeyindən  izah  olunmuşdur.  Müasir 
psixologiyada bu məhdudluq müvəffəqiyyətlə aradan qaldırıl-mışdır. Hal-hazırda 
məktəb həyatının sosial-psixoloji problcm-lərinə daha çox diqqət yetirilməlidir. 
Sosial  psixologiyanın  başlıca  problemlərinin  -  ünsiyyət,  kollektiv  və 
şoxsiyyot  problemlorinin  yaş  aspekti  vardır.  Sosial  psixologiyanm  pedaqoji 
problemləri  şəxsiyyətlərarası  münasi-bətlər  sahosi  ilə  olaqədardır.  «Müəllim-
müəllim»,  «müollim-şagird» və  «şagird-şagird» tipli münasibətlər sahosi iso elo 
bir  sosial-psixoloji  amildir  ki,  ünsiyyətin  zənginləşməsi,  kollektivin  inkişafı  və 
şoxsiyyətin  formalaşmasının  tətbiqi  problemlori  bilavasitə  onunla  bağlıdır.  Bu 
istiqamətdə  aparılan  tətbiqi  tədqiqatlar  belo  bir  fundamental  fakta  istinad 
etmolidir  ki,  qarşılıqlı  münasibotlərin  dəyişilmosi  ünsiyyətin  idarə  olunmasını, 
birgə  foaliyyotin,  ünsiyyotin  məqsədyönlü  təşkili  isə  qarşılıqlı  münasibətlərin 
idaro olunmasını şərtləndirir. Sinif kollektivinin, 
590 uşağın mənsub olduğu qruplann, xüsusilə referent qrupun sosial-psixoloji 
xarakteristikası, ailədə və moktobdə şəxsi qarşılıqlı münasibətlər sistemindo 
şagirdin mövqeyi, uşaq və yaşlıların (valideynlər, müəllimlər və s.) bir-birini 
qavraması, müəllim vo valideynlorin şagirdi anlama səviyyosi, uşaq kollektivino 
müəl-limin münasibətinin xarakteri vo s. - bunların hamısı elə tətbiqi ohəmiyyətə 
malik olan sosial-psixoloji problemlərdir ki, müəl-limlər təlim və tərbiyo 
prosesindo onları həll etməkdə çətinlik çekirlər. Şagirdlərin tolimdo geri 
qalmasını da çox vaxt clə bu amillər şərtləndirir. 
Son  zamanlar  uşaqlarm  tolim  və  torbiyəsindo  qrup  forma-larından  daha 
geniş istifado olunur. Psixoloji xidmət şəraitində bunun üçün daha əlverişli zəmin 
yaranır. 
Məktəbdə  psixoloji  xidmotin  təşkili  hom  do  çətin  tərbiyə  olunan  uşaqlar 
probleminin hollində təsirli rol oynayacaqdır. 
Ali  məktoblərdə  yüksok  ixtisaslı  kadrların  hazırlığı  sahasində  do  psixoloji 
xidmət böyük əhəmiyyət kosb cdir. Hal-hazırda inkişaf etmiş ölkələrin bir çox ali 
məktoblərində bu istiqamətdə zongin təcrübo əldə edilmişdir. 
Ali məktəbdə psixoloji xidmotin vəzifoləri geniş və çoxcəhətli olsa da, onlar 
əsasən dörd sahəni ohatə  edir: 1) psixoloqlar ali  məktəb psixologiyası sahəsində 
tədqiqatlar aparır; 2) həmin todqiqatlann nəticələrini təlim-tərbiyə prosesinə tətbiq 
edir;  3)  ınüəllimlər  və  tələbəlor  arasında  psixoloji  bilikləri  təbliğ  edir;  4)  onlara 
elmi-psixoloji məsləhətlər vcrirlor. 
Ali  məktobdə  psixoloji  xidmot  yeni  formalaşır.  Onun  hələ  həll  olunmamış 
çoxlu təşkilati, metodik, tətbiqi problemlori vardır. Lakin bir cəhət aydındır: istər 
orta, istər so do ali məktəbdə psixoloji xidmotin toşkili artıq dövrün təlobidir. 
Beləliklə, aydın olur ki, elmi-tcxniki torəqqi dövründo fundamental elmlərlə 
praktika arasmda tətbiqi elmlor foaliyyot gostərir. 
Tətbiqi  elmlərin  meydana  çıxması  nəinki  elmin  özünün,  hom  de  ictimai 
praktikanın inkişaf səviyyəsi ilə bilavasitə bağlıdır. Elmi-tcxniki tərəqqi dövründə 
isə bu proseslorin intensivliyi xüsusilə artır. 
Psixologiya elmindo praktik məsələləri həll clmək üçün özünoməxsus elmi-
praktik vəsilonin  - psixoloji xidmət sahəsinin formalaşması bu baxımdan diqqəti 
xüsusilə colb edir. Psixoloji 
591 xidmət psixologiya elminin praktikasında yeni hadisodir. Təcrübə göstərir ki, 
psixologiya elmi dövrün praktik problemlərini həll etdikcə ictimai tocrübənin 
miixtolif sahələrinə uğurla nütuz edir. 
Psixologiya  elmi  ictimai  hoyatın  miixtolif  sahəlorinə  uğurla  nüfuz  etdikcə, 
onun  özünün  inkişafı  üçün  yeni  üfüqlər  açılır.  «İnsan  münasibətləri»  qlobal 
problemo  çevrilir.  Psixoloqun  mövqeyi,  psixoloji  biliklorin  tətbiq  sahəsi  köklü 
surotdə dəyişir. Yaxın gələcəkdə psixoloq bu gün heç do onun səlahiyyətinə daxil 
edilməyən  vəzifələrin,  mosolon,  bilavasitə  insan  münasibətləri  ilo  bağlı  olan  və 
təbabət  statistikasında  xüsusi  yer  tutan  şəkər  diabeti,  miokard-infarktı  kimi 
xəstəliklorin  profılaktikasında,  diaqnostika-sında  vo  müalicosində  həlledici  rol 
oynayacaqdır. 
 
 
2. Psixikanın ehtiyatları 
 
İnsan  özünə  və  ətraf  alomə  təsir  göstərmok,  onu  doyişdirmok  kimi 
məsələlərlə daima maraqlanmışdır. 

 
Belo  demok  olar  ki,  boşəriyyotin  əldo  etdiyi  bütün  nailiyyətlər  insan 
zəkasının,  psixikasının  hesabına  başa  gəlmişdir.  Görosən,  insanin  psixi 
imkanlannın  həddi-hüdudu  varmı?  Əgor  varsa,  onu  fəth  etmək  mümkündürmü? 
Bu  məsələlər  insanları  daima  maraqlandınnış  vo  bundan  sonra  da 
maraqlandıracaqdır.  Əsrlər  boyu  bir  çox  alim  və  mütəfəkkirlər  əsərlərində  bu 
məsələlərə  tez-tez  toxunmuşlar.  Sokratın  məşhur  kəlamı  yada  düşür.  "Ey  insan 
özünü dork et!» Platon vo Aristotcl insan zəkasını onun davranışmın toşkilatçısı 
və hərəkətverici qüvvəsi hesab cdiblər. 
İmkanlar hərəkotdə, əməldə reallaşır, horəkot və oməl isə  biliksiz  mümkün 
deyildir. 
Heraklın  qəhrəmanlığı,  İlya  Muromsun  gücü  haqqinda  olan  ofsanə  və 
rovayətlər  nəsildən-nəslə  ötürülərək  bu  günə  gəlib  çıxmışdır.  Yaxud  yoqaların 
nəfəs  almadan  bir  neçə  saat  qalması,  şaxtalı  havada  bodoninin  tempcraturunu 
normal səviyyədə sutkalarla saxlaması, toфağa basdırılıb, sonra ayağa durması və 
s. qabiliyyətlori vardır. 
Homycrlimiz Toliq Dadaşovun qeyri-adi telepatik qabiliyyəti hamını heyran 
cdir.  Və  yaxud  vətənimizin  dilbor  guşəsi  olan  Qarabağ  toфağının  azad  edilməsi 
uğrunda  gedən  müharibodə  alnından  avtomat  gülləsi  dəlib  keçmiş  əsgərin, 
sonradan normal 
592  həyat  sürməsi  insan  psixikasının 
heyrətamiz  dorocodo  sirli  imkana  malik 
olduğunu demirmi? 
Biomexanika  adlı  yeni  bir  elm  sahəsi  mövcuddur.  О  hərəkətin 
qanunauyğunluqlarını öyrənməklə məşğuldur. Onun kömoyilə idman yanşlarında 
proqnozlar  öyrənilir.  Hər  onillikdə  alimlər  idmançılann  fıziki  imkanlarının 
hədlərini  öyrənirlər.  Bu  gösto-ricılərin  hər  dofə  yüksəldiyi  müoyyonloşdirilir. 
Müasir dövrdə artiq insanlann maksimum imkanlarını öyrənmoklə məşğul olan -
maksimalogiya  adlı  elm  meydana  golmişdir.  Bu  elm  tibbi  idman  vo  idman 
psixologiyasının sorhədlori daxilində formalaşmışdır. 
Əsrimizin  əvvəlində  moşhur  fizioloq  İ.P.Palov  demişdir  ki,  insan  haqqinda 
olan  elmlorin  qarşısında  insanin  psixikasının  vo  əsəb  sisteminin  böyük 
imkanlarının  artırılması,  inkişafı  və  ondan  istifado  olunması  kimi  əhomiyyətli 
məsələ dayanır. Digor rus psixoloqu B.Q.Ananyev isə psixologiyanın gələcəkdo 
əsas  vəzifəsini  psixikanın  imkanlarının  miioyyon  edilməsində,  onun  inkişafı  vo 
istifado olunmasının prinsip vo mexanizmlərinin öyrənilməsindo görürdü. 
İnsanın  imkanlan,  onun  ehtiyatları  dedikdə  ilk  növbədə  psixi  chtiyatlan 
nəzərdə tutulur. Bu пөуə görə belədir? 
Ehtiyat  məsəlosi  insanin  davranış  və  hərəkəti,  orqanizmin  foaliyyotinin 
prinsip  və  mexanizmləri  ilo  six  bağlıdır.  Materiyanın  mövcud  olması  özünü 
hifzetmə qanununa (zakon samosoxranenie) əsason mümkün olur. Onu da əlavo 
etmək lazımdır ki, enerji təminatı olmadan heç bir şey mövcud ola bilməz. Özünü 
hifzetmo orqanizmin uyğunlaşma mexanizminin hesabına baş verir. Uyğunlaşma 
(adaptasiya)  prinsiplori  canlı  vo  cansız  alomdo  fərqli  surətdə  baş  verir.  Cansız 
materiyada  bu  davamlı,  sabit  tarazlıq  prinsipi  üzrə  gcdir.  Məsələn  daş  о  vaxta 
qədor öz daşlığını saxlayır ki, daxili molekulyar təsir xarici təsiro davam gətirsin 
(Qakın -təsir əks-təsirə bərabordir qanunu.) 
Canlı orqanizmlərin mövcud olması, yaşaması başqa prinsip üzro gedir. Bu 
prinsip  davamlı  dinamik  müvazinətsizlik  (bərabərsizlik)  prinsipi  adlanır.  Bu 
prinsipin  mahiyyəti  ondadır  ki,  burada  enerji  axını  daima  qeyri-bərabər 
vəziyyətdə olur. 
Mosolon,  heyvan  orqanizminin  maksimal  aktivliyi  onun  tox  olduğu  vaxtda 
deyil, əksinə aclıq hiss etdiyi vaxtda öziinü göstərir. 
Bu sistemdə həmişə müvazinotsizlik vo ya bərabərsizlik şəraitinin olması 
canlı orqanizmin mövcud olmasının əsas şəraitini təşkil edir (toplaşan encrji 
ilə sərf cdilən cncrjinin bəraborsizliyi). 
Orqanizmdə enerji prosesləri vegetativ sinir sisteminin hesabına baş verir. 
Canlı orqanizmdə 2 cür enerji sistemi foaliyyot göstərir: 
a)
 
ekzogen enerji sistemi; 
b)
 
endogen enerji sistemi. 
Ekzogen  enerji  sistemi  enerjinin  serf  olunmasinda,  endogen  sistem  iso 
enerjinin  toplanmasında  özünü  göstərir.  Bu  sistemlorin  enerji  potensialı  heç  bir 
vaxt  borabor  olmur.  Hor  bir  an  orqanizmdo  bu  enerji  potensialinda  biri  digərini 
üstələyir. Bütün bunlar qemostaz prosesləri adlandınlır. Orqanizmdo no qədər çox 
encrji  sərfı  baş  verirso,  onun  toplanmasi  mexanizmi  do  bir  о  qədər  intensiv 
surətdo baş verir. Bu zaman borpa olunan enerji potensiah, ovvolki hoddon do bir 
qədor çox olur. 
Idmançıların  məşq  proseslori  mohz  bu  prinsip  üzrə  hoyata  keçdiyino  görə, 
onlann fiziki imkanlannin səviyyəsi artir. 
Foalliq prinsipi bir mühüm xüsusiyyotə malikdir. İstənilən foaliyyot tələbatın 
təmin  olunmasıdır.  Mütəxəssislər  tələbatları  bioloji  (orqanizmin)  vo  sosial 
(şəxsiyyətin)  olmaqla  2  yero  bölüblər.  Ən  yüksək  tələbat  isə  insanın  öz 
imkanlarını  həyata  keçirmək  təlobatıdır.  Əfsanə  və  rəvayotlorlə  insanlann 
qəhrəmanlara  boxş  etdiklori  qeyri-adi  güc  vo  qabiliyyotlor,  mohz  onlann  öz 
imkanlarından maksimum soviyyədo istifado etmək arzusu ilə bağlıdır. 
Imkanların  realizasiyası,  insan  qarşısma  qoyduğu  məqsədo  nail  olduqda 
mümkün  olur.  Qarşıya  qoyulmuş  məqsodə  nail  olduqdan  sonra,  insan  yeni 
məqsədə  doğru  can  atır.  Belə  halın  uşaqlarda  da  olduğurıu  deyə  bilərik.  Bir 
oyuncaqla  müəyyən  müddət  oyna-dıqdan  sonra,  о  yenisinə  doğru  can  atır. 
Əvvolki oyuncaq artıq onu qane etmir. 
Bütün bunlar fəallığın təzahür formalarıdır. 

 
Insanın  imkanlannin  elmi  cəhətdən  öyrənilməsi  son  50  ildə  daha  aktual 
olmuşdur.  Kibernetikanın  banisi  sayılan  akademik  A.İ.Berq  insan  imkanlannin 
təkamülü  haqqında  demişdir:  «gələcək  ağıllı  avtomatlarındı»  vo  «texnikanın 
yerino  yetirdiyi  funksiyadan  asılı  olmayaraq,-son  qərar  həmişo  imkana  məxsus 
olacaqdır». 
Birinci fıkir XX əsrin 50-ci, ikinci fıkir isə 70-ci illərə təsadüf edir. 
594 
İnsan imkanlannin inkişafı onun tobiətindədir. 
Kosmosda 25 illik  uçuş tocrübosino  malik olan  mütəxəssislor belə qənaotə 
gəliblər  ki,  kosmosa  uçmaq  üçün  insanın  heç  do  qeyri-adi  qabiliyyətlərə  malik 
olması vacib deyildir. Bunun üçün yaxşı, sağlam orqanizm, moqsədyönlülük vo 
bir də bu fəaliyyətə güclü motivin olması kifayətdir. 
İnkişafda ehtiyatlar mühüm rol oynayir. 
1. 
İnsan  üçün  işlodilon  «ehtiyat»  termini  etibarlılıq  nəzəriy- 
yəsindən 
götürülmüşdür. 
Ehtiyata 
malik 
olma 
istonilən 
sistemin 
foaliyyot 
göstərməsinin 
osas 
şərtidir. 
Ehtiyatlanmanın 
2 
forması 
mövcuddur: 
1)
 
Struktur ehtiyatlanma; 
2)
 
Funksional ehtiyatlanma. 
Struktur  ehtiyatlanma  dedikdə  sıradan  çıxa  bilən  elementləri  əvoz  etmək 
üçün lazım olan elementlor çoxluğu və ya onların ikiləşdirilməsi başa düşülür. 
Funksional  ehtiyatlanma  iso  sistem  üzərində  düşən  işin  müəyyən  hüdudlar 
(və  ya  diapazonlar)  çərçivəsində  yerinə  yetirilməsini  bildirir.  Bu  halda  əsasən 
texniki imkanlardan söhbət gedir. 
Bu  prinsipdən  insanın  ehtiyatlannın  təhlili  işində  do  istifado  etmək  olar. 
İnsanın struktur ehtiyatları haqqında neyrofızioloji və fizioloji ədəbiyyatlarda çox 
məlumat var. Mosolon, baş-beyin qabığının çoxmilyardlı neyronlarından çox cüzi 
bir  hissəsi  işləyir.  Yaxud  miixtolif  funksiyaları  yerino  yetiron  sağ  və  sol 
yarımkürələr, lazım gəldikdə biri digərinin funksiyasını üzərinə götürə bilir. 
Funksional ehtiyatlanma, funksional imkanlarla six bağlıdır. 
2.  Başqa 
sözlərlə  desok,  funksional  imkan  insanın  öz  bilik, 
bacarıq 
və 
vərdişlərini 
nəzərə 
almaqla 
işi 
yerinə 
yetirmək 
qabiliyyotidir. 
Biz 
tez-tez 
eşidirik  ki,  insanın  imkanlannin  həddi- 
hüdudu  yoxdur.  Əslindo  isə  insanın  imkanlannin  artmasının  əsasını 
əvvəlki  nəsillərin  təcrübəsi  təşkil  edir.  Konkret  insan  timsalında 
isə inkişafın həddi var. Bu onun potensial imkanıdır. 
İnsanın  imkanlannin  inkişafının  sərhodlori  biokimyovi,  neyrofızioloji  vo 
fizioloji  proseslər  səviyyəsində  öyrənilir.  Amma  osas  problem  isə  psixikanın 
imkanlannı öyrənməkdən ibarotdir. 
Psixika  orqanizmdo  baş  verən  bütün  proseslori,  həmçinin  davranış  və 
fəaliyyətimizi do idarə edir. Buna göro də imkanların 
595