Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002

Sən haqlı da olsan əgər, azacıq dayan, Aqil olan son sözünü qabaqca 
deməz... Son anasan, anaların səbri çox olar. Birdən-biro köpüklonib 
yalnız sel daşar. 
Bil ki, sobrin övladıdır hər böyük qorar. Ədalətli qanunların hökmü çox 
yaşar. Yaxşı düşün ncyləyirsən? Yüz ölçüb bir biç. Sorğu-sual eyləməmiş 
məhkomə qurma. 
Uşağının xatirinə günahından keç, Oz əlinlə öz 
evini yıxıb uçurma. Bir də, о da bir insandır, bəlkə 
düzəldi, Bəlkə yeno doğruluğun yoluna goldi. 
Münaqişə dairəsini genişləndirməmək məsləhətdir. Ər-arvad «dərdini» dost 
və  tanışlarına,  rəfıqələrinə,  qohumlarına  mümkün  qədər  danışmamalıdır.  Ancaq 
zəruri hallarda məsləhət üçün onlara müraciət etmok olar. Bəzi qadınlar və kişilər 
evin  bütün  söz-söhbətini  miixtolif  ünvanlara  aparır,  öz  həyat  yoldaşını  və  ya 
qayınanasını  olo  salır,  onlar  haqqinda  pis  sözlor  danışırlar.  Atalar  dcyiblər  ki, 
yoldaşını  göstor,  deyim  son  kimsən?  Bu  sözlərdə  böyük  hikmət  gizlənmişdir. 
Başqalarının  yanında  öz  qadınmı  -uşaqlann  anasını  pisləyən  ər  əslində  özünün 
kimliyini göstərir. Eləcə də qadın. 
Ər-arvadın  mübahisəsini,  dava-dalaşını  özünəməxsus  döyüşə  bənzodən 
sosioloqlar  düzgün  olaraq  qeyd  edirlor  ki,  bu  döyüşdə  qalib  yoxdur,  ola  da 
bilmoz,  ancaq  məğlub  olan  vardir.  Onlar  dalaşa-dalaşa  qohumların,  qonşuların 
yanında, on başlıcası uşaqların yanında  hörmətdən düşürlər. Bu о demokdir ki, 
mənəvi cohotdon or do, arvad da moglub olur. 
Atalar  ər-arvadın  dalaşını  yaz  yağışına  bənzədiblər.  Onlar  сох  vaxt  onsuz 
da ya özləri, ya da qohum-qonşuların, xiisusilə uşaqlann 
569  vasitəsilə  barışırlar,  Lakin  barışmaq 
itirilmiş  şeyləri  hələ  geri  qaytarmaq 
deyildir.  Axı  ömür-gün  yoldaşını  ürəkdən 
sevən  ər,  arvad  tokcə  özünün  mənəvi 
ağnlarından  əzab  çəkmir,  həm  də  sevdiyi 
qadının  ve  ya  ərinin  iztirabları  ilə  yaşayır. 
Deməli,  onu  yaralamaqla,  həm  də  özünü 
yaralayır.  Arvad  üçün  də,  kişi  üçün  də  ən 
başlıca,  ən  qiymətli  sərvəti-məhəbbəti 
məhv  edir.  Adi  məsələ  üstündə  belə  bir 
«qurban»  bahasına  başa  gəlon  dava-dalaş 
mənasız  deyilmi?  Adi  narazılığı,  incikliyi 
məhəbbətə  xəyanətdən,  vəfasızlıqdan  qəti 
ayırmaq lazımdır. 
Ailədə gümrahlıq, optimizm, mehribanlıq vo dostluq ruhu hökm sürməlidir. 
O, ana  və ataya, uşaqlara sevinc  və  forəh bəxş etməlidir.  Ata, ana hiss etməlidir 
ki,  həyat  yoldaşına  və  uşaqlarına  gərəklidir,  onun  özü  isə  ailəsiz  yaşaya  bilməz. 
Onu  ailosi  sevir,  о  da  ailəsini  sevir,  onsuz  hoyat  yoldaşının  və  uşaqların  həyatı 
dolğun ola bilməz. Onun şoxsi həyatının mənasını məhz həyat yoldaşı və uşaqlar 
toşkil edir. Yalnız xoşboxt adam bu hisslərlə yaşayır. 
«Ailə  insana  nə  üçün  lazımdır?»  -  sualının  mənası  qəribə  də  görünsə,  bizə 
aydındır. Ailə xoşbəxt olmaq və xoşbəxt uşaqlar torbiyo etmok üçündür. 
Ailəsiz  xoşbəxtlik  yoxdur,  ola  da  bilməz.  Statistika  çox  maraqlı  bir 
qanunauyğunluq  müəyyən  etmişdir.  Evli  kişilər  və  qadınlar  subaylara  nisbətən 
daha çox yaşayır, az xəstələnirlər. Məsələn, 35-44 yaşlannda evli kişilərə nisbətən 
subaylar arasında ölənlərin miqdarı 2,5, dul kişilor arasında 3,2, boşanmış kişilər 
arasında  2,8  dofo  çoxdur.  Həmin  yaş  dövründə  evli  qadınlara  nisbətən  subay 
qadınlar içərisində ölənlərin miqdarı təxminən 2, dul qadınlar içərisində 1,8 dəfə, 
boşanmış  qadınlar  içərisində  1,9  dəfə  çoxdur.  Evli  kişi  və  qadınlara  nisbəton 
subay və boşanmış adamlar arasında da xəstəlik hallanna daha çox təsadüf olunur. 
Bu,  şübhəsiz,  müxtəlif  səbəblərlə  bağlıdır.  Lakin  həmin  səbəblərdən  danışarkon 
ailənin  sağlam  psixoloji  iqliminin  əhəmiyyətini  xüsusi  olaraq  qeyd  etmok 
lazımdır. 
Bioloqlar,  təbiblər,  sosioloqlar  vo  etnoqraflar  Abxaziyada  uzunömürlü  kişi 
vo  qadınları  kompleks  şokildə  öyrənmişlər.  Çox  vaxt  uzunömürlülüyü 
qidalanmanın xüsusiyyətləri ilə bağlayırlar. Bu, əlbəttə ki, mühüm amildir. Abxaz 
atalar  sözündo  deyilir:  «Çox  yaşamaq  istəyirsənsə,  daha  çox  qatıq  iç».  Lakin 
kompleks  tədqiqat  zamanı  alimlərin  diqqətini  abxazların  adət  və  ənonolori  daha 
çox colb etdi. Abxazlarda qocalara böyük hörmət bəsləyirlər. Onlar həmişə qayğı 
ilə əhatə olunurlar. Uşaqları heç vaxt cəzalan- 
570 dırmırlar vo danlamırlar, onları ancaq torifləyirlor. Əgər yaşlılar uşağı 
tərifləmirlərsə, onlar bunu ən ağır tənbeh kimi başa düşürlər. 
Alimlərin fıkrincə, Abxaziyada uzunömürlü adamların çox olmasının başlıca 
səbəbi  həmin  adət  vo  onənələrlə  bağlıdır.  Bu  faktlar  ailo  hoyatinda  xoş  ovqatlı 
psixoloji iqlimin no qədər əhəmiyyət daşıdığını göstərir. 
Ailədə  əlverişli  psixoloji  iqlim  öz-özünə  əməlo  gəlmir.  O,  cəmiyyət 
qarşısında,  ailəsi  -  həyat  yoldaşı  və  uşaqları  qarşısında  məsuliyyət  və  borcunu 
düzgün  başa  düşən  ağıllı,  həssas  ər  və  arvadın,  ata  və  ananın  gündəlik  səyi  ilə 
yaranır.  Bu  baxımdan  onlar  öz  ailə  dramının  nəinki  müəllifləri,  hom  də 
aktyorlarıdır. Ər vo arvad, ata vo ana özlərinin müdrik və nəcib insan olduqlarını 
bu ailə rolları vasitəsilə göstərməlidirlər. 
 
 

 
4. Ailədaxili ünsiyyət 
 
Insan  hoyatının  çox  mühüm  hissəsi  ailədə  -  həyat  yoldaşı,  uşaqlar  və 
qohumlarla  ünsiyyətdə  keçir.  Ailənin  çoxcəhətli  vəzifələri  do  ailə  üzvlərinin 
ünsiyyəti formasında həyata keçirilir. 
Ailədə  ünsiyyətin  müxxəlif  istiqamətləri  fərqləndirilir.  Ailo  məişəti  və  ailə 
üzvlərinin  normal  hoyat  foaliyyoti  ilə  bağlı  olan  bütün  məsələlər  ərin  arvadla, 
ananın  uşaqlarla,  bacının  qardaşla,  nononin  nəvələri  ilə  ünsiyyəti  şəraitində  həll 
olunur. Eyni zamanda, ailo üzvlori bir yerdə istirahət edir, əylənirlər və s. 
Ər-arvad  münasibətlori  kişi  ilo  qadının  psixologiyasını  dəyişir.  Onlar  ülfət 
bağladıqları  andan  özlorinin  heç  kimə  yox,  yalnız  bir-birlərinə  monsub 
olduqlannı,  namus,  vicdan,  sədaqət,  hörmət  və  qarşılıqlı  kömək  əsasında 
birləşdiklərini qəbul edirlor. 
Biz  bu  kövrək,  nəcib  və  ülvi  hisslərin  təravətini,  təzəliyini  uzun  illərin 
aynlığında  belə  qoruyub saxlamış, bir-birini hər dəfə  görəndə  az qala  sevincdən 
gözləri  yaşaran  or-arvadlara  az  rast  gəlmomişik.  Onlann  ünsiyyət  tərzinə  fıkir 
verək:  bir-birlərinə  qayğı  və  xeyirxahlıqla  yanaşır,  ən  çətin  anlarda  özlorini 
nəzakotlo saxlaya bilir, söz və hərəkətlərində diqqətli olurlar. 
Ailo problemləri: uşaq qayğısı, zəruri məişət məsələləri, ər və arvadın əmok 
foaliyyotində  meydana  çıxan  çətinliklər,  qonşulara  münasibət,  ictimai-mədəni 
hadisələr, habelə şəxsi həyatla bağlı məsələlər - bunlar ər-arvad ünsiyyətinin əsas 
məzmununu təşkil 
571 edir. Burada əг-arvadın şəxsi həyatı ilə 
bağlı  məsələlərin  əhəmiyyətini  аупса 
göstərməliyik. 
«İntim» sözünü dar mənada, təkcə cismani yaxmlıq mənasında başa düşmək 
səhv olardı. Ünsiyyət prosesində intim cəhət həm də onda ifadəsini tapır ki, ər və 
ya  arvad  hcç  kimə  demədiyi  ürək  sözünü,  dərdini,  ağnsını,  sirrini  öz  həyat 
yoldaşına  etibar  edir.  Onlar  da  məhz  həmişə  bu  etimada  layiq  olmalıdırlar. 
Yalnız  bu  mənəvi  yolla  bir-birləri  üçün  yarandıqlarını,  bir-birləri  üçün 
yaşadıqlarını hisslərin dili ilə sübuta yetirirlər. Şəxsi həyatın intim məsələləri ər 
və arvaddan noinki yüksək mədəniyyət, habelə takt tələb edir. 
Uşaqlarla ünsiyyət də mühümdür. Ana və ata, eləcə də nənə və baba, bacı və 
qardaşla  ünsiyyətin  psixoloji  monası  daha  böyükdür.  Uşağın  bir  şəxsiyyət  kimi 
inkişafının özülü də bu söhbətlər vasitəsi ilo qoyulur. 
Xalq  şairi  Rosul  Rza  «Pocziya  zohmot  və  ilhamdın>  adlı  avtobioqrafık 
moqalosindo  yazır:  «Atam  sağ  olanda  ailəmiz  firavan  dolanırdı.  Məsələ  yalnız 
maddi cohotdon tomin olunmaqda deyil.  О zaman üçün çox nadir olan bir cəhət 
bu idi  ki, atamız bizim bodii  tərbiyə almağımızın qcydinə  qalırdı. Evimizdə çox 
zaman  söhbət  odobiyyatdan  gedirdi.  Xüsusilə  poeziyadan.  Anam  Moryomin 
şairlik  tobi  var  idi.  Onun  bu  vaxta  qodor  qalmış  üç  şerindən  bunu  görmok 
mümkündür.  Anam  oxumaq  bilirdi,  ancaq  yazmaq  bilmir-di.  O,  şcrlərini  atama 
deyər,  atam  yazardı.  Anamın  şerlori  qadınlan  maarifə,  mədəniyyətə  çağırırdı. 
Anam  Füzulini,  Natəvanı  vo  Sabiri  oxuyardı.  Yadımdadır,  axşam  çağlan  anam 
bizə - mono və dörd bacıma qəmli şerlor oxuyardı. 
-  Bunlar  kimin  şeridir?  -  deyə  soruşardım.  Nənoni/in  u/aq  qohumu  vo 
həmyerlisi xan qızı Natəvanın. 
Anam gözəl şairə vo ictimai xadim olan Natəvandan danışar, qürbətdə ölən 
Füzulinin qəmli talcyindən söz açardı. Anamın oxuduğu şerlərin çoxusu həmişəlik 
yadımda  qaldı.  Anamdan  və  nənəmdən  eşitdiyim  nağıllar  və  əfsanələr  də 
yaddaşımın aynasın-dan silinmədi. İndi yaddaşımın səhifələrini vərəqlədikcə mən 
bir  daha  inanıram  ki,  mənim  könlümə  şcro  olan  mohobbotin  ilk  qığılcımlarını 
anam  atmışdır.  Anam  məndo  həm  klassik  poeziya  xəzinəsinə,  hom  də  xalq 
yaradıcılığına dorin hiss torbiyə etmişdir». 
Övladın  təbiotində,  ürəyində  gizlonən  şer,  sənot  ilhamını,  qabiliyyətini, 
ümumiyyətlə,  yanğısını  oyatmaq  üçün  validcyn  (baba  vo  nəno,  ata  vo  ana) 
söhbotləri, məşvərətləri böyük əhəmiy- 
572 yət kəsb cdir. Ailo mühiti zorif, amma 
dumduru bulağın gözünü açır... 
Uşaqlar  ana  və  ata  vasitəsilə  tobiət  və  cəmiyyət  hadisələri  haqqinda 
tosovvürlərə  və  anlayışlara  yiyələnir,  başqa  adamlan,  özünü  qiymətlondirmək 
mcyarlarını mənimsəyirlor. 
Burada biz uşaqlann hom ata-ana, həm bacı-qardaşlan, hom də nənə-babaları 
ilə ünsiyyətinin rolunu xüsusi qeyd etməliyik. 
Insamn  həyatında  ailodaxili  ünsiyyətlo  yanaşı,  ailədənkənar  iinsiyyət  də 
mühüm  yer  tutur.  Ailədənkənar  ünsiyyətin  formaları  miixtolif  olsa  da, 
aşağıdakılar mühümdür: 
1.  Qohumlara və tanışlara qonaq gctmək. 
2.
 
Təklikdə  (uşaqlarsız)  gəzintiyə  çıxmaq,  dostlarla  gəzmək,  klublarda  vo 
mədəniyyot evlərində, istirahot axşamlarında iştirak etmək. 
3.
 
Həyətda stolüstü oyunlar - nərd, şahmat, domino və s. oynamaq. 
Bunlardan  hor  biri  ailonin  yaşlı  üzvlorinin  ünsiyyət  tələbatının  təmin 
olmasmda  özünoməxsus  rol  oynayir.  Uşaqların  yaşı  artdıqca  ailədonkənar 
iinsiyyət onlann həyatında mühüm yer tutmağa başlayır. 
Ailodaxili  və  ailədonkonar  ünsiyyətin  miioyyon  formalannda  or  vo  arvad, 
osasən,  eyni  dorocodo  iştirak  edirlor.  Lakin  bu  sahədə  çox  mühüm  fərqlər  do 
nozərə çarpır. 
Sosioloqlar müəyyən etmişlər ki, kişilər ən çox dostlan və tanışlan (57 faiz), 
qohumlan  (47  faiz),  iş  yoldaşlan  (30  faiz)  ilə  görüşürlər.  Qonşularla  (7  faiz) 
ünsiyyət  onlann  həyatında  əsas  уег  tutmur.  Qadınlarda  iso  əks  meyl  müşahido 
olunur, onlar kişiloro nisbətən qohumları (68 faiz) və qonşulan (43 faiz) ilo daha 
çox  ünsiyyət  saxlayır,  iş  yoldaşları  (15  faiz),  rəfıqələri  və  tanışlan  (36  faiz)  ilə 

 
nisbotən az görüşürlər. Əlbəttə burada mikromühit vo etnik xüsusiyyotlər mühüm 
rol oynayir. 
Istər  kişinin,  istərsə  qadının  təhsil-pcşo  və  mədəni  səviyyəsin-dən  asılı 
olaraq ünsiyyətin xarakterində ciddi forqlor özünü göstərir. Bu baxımdan miiasir 
gənclərin  ünsiyyətinin  mozmun  və  formasında  yeni  cəhətlər  meydana  çıxır. 
Onların  ünsiyyət  tələbatının  tomin  olunmasında  intellcktual  səviyyo,  mənəvi  vo 
cstetik amillər xüsusi ycr tutur. 
Ünsiyyot  insanin  əsas  tələbatlarından  biridir.  O,  insanin  psixi  inkişafının 
başlıca şərtlərindən biri kimi böyük əhəmiyyətə malikdir, hom do insanin həyat 
vo foaliyyotinin mühüm bir saho 
573 sini təşkil edir. Məhz ünsiyyət prosesində insanlar bir-birinə müxtəlif 
hadisələr haqqında məlumat vcrir, özlərinin iş və hərəkətlərini planlaşdırır, bir-
birlərini qavrayır və anlayırlar, əməllərinə qiymət verir, birlikdə sevinir və 
kodərlənirlər. 
İntim  münasibətlərdo  «gözlər»  xüsusilə  mühümdür.  Bu  cəhətdən 
paralinqvistik  (sosin  keyfıyyəti,  onun  diapazonu)  vo  ekstralinqvistik  (pauza, 
ağlamaq, gülmək, öskürmək və s.) sistem də əhəmiyyətlidir. 
Unsiyyot 
şəxsi  məna  çaları  kəsb  etdikdo  nitqdo  özünəməxsus  cəhətlər 
meydana çıxır. Ərlə arvadın niqtində müoyyən sözlər elə  çalarh məna kəsb edir 
ki, bunu bütün aydınlığı və 
zəriiliyi ilə 
yalnız 
onlar 
başa düşürlər. 
Unsiyyot 
tələbatının  tomin  olunmasında  söhbətlərin 
əhomiy-
yəti 
böyükdür. Onlar, nccə deyərlər, üz-üzə, göz-gözə ünsiyyətin өп təsirli formasıdır. 
Kişilor  və  qadınlar  bir-birləri,  habelə  dostları  və  rəfıqələri  ilə  nə  haqda  söhbət 
edirlər?  Bu  söhbətlər  miixtolif 
olur, 
təbiət  və  cəmiyyət  hadisələrinin  ayrı-ayrı 
sahələrini ohatə edir. Möızusununa görə onları beş qrupa bölürlər: 
1.  Ailə  işlori.  2.  Dostlar  və  tanışlar.  3  İş  sahəsi.  4.  Siyasət  problemləri.  5. 
Kinofılmlər, televizor verilişləri, oxunmuş kitab, məqalə və s. haqqında söhbətlər. 
14 №-li cədvəldə bu sahədə apardmış bir sorğunun nəticələri verilmişdir. 
Əlbətto,  buradakı  faktlar  xeyli  müddət  bundan  əvvolki  dövrə  aid  olduğu 
üçün bugünümüzün mənzərəsini tam əks etdirmir.  Lakin burada ümumi meyl öz 
əksini tapır. 
Ən  geniş  yayılmış  ailə  məsələləri  və  işlə  bağlı  söhbətlərdir.  Onlardan 
birincisi qadınlar, ikincisi isə kişilər üçün daha çox psixoloji mona kosb edir. 
Qadınların söhbəti nə haqqındadır? Anarın «Beşmərtəboli evin altıncı 
mərtəbəsi» əsərini vəroqləyək: «Zaurun atası çoxdan yuxulamışdı, amma anası 
həlo oyaq idi. Qonşu Sitarəylə birlikdə mətbəxdə əlləşirdi, sabahkı qonaqlığın 
hazırlığını görürdülor. Mətbəxdən şirni və ədviyyat qoxusu gəlirdi - paxlava, 
şəkərbura, şəkorçörəyi... Cürbəcür piroqlar, pirojnalar, tortlar hazırlamaq sandan 
Zivər xanımın tayı-bərabəri yox idi. Amma sabahkı gün öz adi məharətini do 
vurub keçmolidi, axı onun məclisinə Alya kimi tələbkar bir hakim qiymət 
verəcəkdi. Mətbəxdən anasıyla Sitarənin yavaş səsləri gəlirdi, professorun vo 
Zaurun yuxusuna mane olmamaqçün qadınlar xısın-xısın danışırdılar. Zaur onlann 
hər kəlməsini dəqiq eşitməso də, söhbətlərinin məzmunundan agah idi: qadınlar 
xəmirin yaxşı qalxmasından, layların nazik yayılmasından, qoz-fındığın narın 
əzilib şəkərlə qarışdırılma-sından, paxlavaya vurulacaq ədviyyatın miqdarından 
danışırdılar. Sabahkı məclisdon, qonaqlardan danışırdılar - kim paxlavanı, 
şəkərburanı daha çox sevir, kimin hansı tortdan, hansı piroqdan, hansı pirojnadan 
daha çox xoşu gəlir, hansı kişi şirniyyatın dəlisidir, hansı qadına heç bir şey 
bəyəndinnək olmur, halbuki keçən səfər öz evlərində aşının qazmağı yanıb kösöy 
olmuşdu... Olanda olur da, ay Zivər bacı, işdi, düşməknəndi də. Orası da elədir e, 
ay Sitarə, doğrudan böyük məclis yola salmaq zor işdir, adamın lap kələyi kosilir, 
əldən düşürsən, amma bir yana baxanda bircə balavın məclisində də qoluvu 
çınnalayıb zəhmət çəkməsən, bəs, no vaxt çokocəksok... Əlbottə, ay Zivər bacı, 
maşallah, Allah saxlasın, belə oğul böyütmüsən, indi gərək hər əziyyətinə də 
dözəsən. Bəs песо, ay Sitarə, onun boyuna qurban olum, qızıldır onun xasiyyoti, 
ipək kimi yumşaqdır, ürəyi do elə təmizdir, elə tomizdir, sanasan şüşodir, odur ki, 
xətərliyəm do, ay Sitarə, bu cür ki, təmiz uşaqdır, ürəyi şüşə kimi safdır, hər şeyə, 
hər sözə, hamıya inanır, elə qorxuram ki, kcçsin bir afətin cənginə, sap kimi 
dolasın barmağına balamı. Eh, ay Zivor bacı, ağzıvı xcyirliyo aç, dünya bəgəm 
dərobəylik-zaddır, nə danışırsan. Zaur elo aciz-avara deyil, demə, maşallah ağıllı-
morifətli oğlandır, hər şeyin yerin biləndir, ürəyinə-zada salma, son Allah, vaxsey, 
vaxsey, piroq yandı, başımız söhbətə qarışdı...» 
Oxuduğumuz epizod zahirən sizə dərin məntiqi təsir etməyə 
575 bilər, çünki adi mətbəxin qoxusuna bələnon, haradasa övlada məhəbbət 
hissləri duyulan söhbətdir. Lakin burada incə, qadın psixologiyasına xas 
deyimlor güclüdür. Həm övlad sarıdan nigarançılıq var, həm də adi məişət 
məsələlərindən. Bəli, ailə ilə bağlı mövzular qadınlann söhbətlərində xüsusi yer 
tutur. Onların əksəriyyəti öz rəfıqələri ilə söhbətlərdə siyasətlə bağlı məsələlərə 
bir о qədər də ohəmiyyət vcrmirlər. Gənc (30 yaşına qədər) kişi və qadınların 
söhbətlərində isə işlə yanaşı, mədəniyyət yenilikləri, eləco də tanışlar və dostlar 
haqqinda söhbətlor daha çox yer tutur. 
Yaş qruplan 
 
Söhbətin məzmunu 
 
 
Aılo 
məsələləri 
Tanışlar 
vo dostlar 
lş 
haqqında 
Siyasot 
problcmləri 
Modoniyyət 
məsəlolori 
Qadınlar 
a) 30 yaşına qədor 
21 
20 
33 
0 
40 
b) 30-39 yaş v) 40 
yaşından böyük Kişilər 
a)  30 yaşma qədər 
b)  30 - 39 yaş 
v) 40 yaşından 
böyük 
82 83 
15 19 
22 
7 8 
24 0 0 
7 
46 
41 64 
56 
0 6 
1 
39 31 
4 
17 
56 1 1   4 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Cədvəl 
14 
574 

 
Sosioloji  tədqiqatlar  göstərir  ki,  dostlar  və  tanışlarla  söh-bətlərin  xarakteri 
yaşdan, təhsil səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir. Təhsil səviyyəsi artdıqca kişilər 
və  qadınlar  siyasot  problemləri  haqqinda  daha  çox  düşünür,  iıkir  mübadiləsi 
aparır,  bcloliklo,  ailo  və  iş  mövzusundakı  söhbətlər  nisbətən  azalır,  öz 
növbəsində, mədoniyyət ycnilikləri haqqındakı söhbətlərin rolu şaxələnir. 
Ailədənkənar  ünsiyyətin  xarakteri,  formaları  vo  əsas  istiqamotləri  heç  də 
şəxsi  mosolə  deyildir.  Sosioloqlar  düzgün  olaraq  qeyd  edirlor  ki,  insanlann 
gündəlik  məişət  münasibətlərinin  bu  sahosi  cəmiyyətin  sosial,  siyasi,  mədəni-
ideoloji  inkişafının  miixtolif  aspektləri  üçün  böyük  ohəmiyyoto  malikdir.  Onlar 
mahiyyət etibarilo daha çox şəxsi xarakter daşıyır vo onlann psixoloji monasi da 
bundan ibarotdir. Özünün bu xüsusiyyətinə görə ailodonkonar iinsiyyot adamlara 
daha çox tosir göstərir, onlann hoyat, insan, ailo, maddi vo mənəvi sorvotlor vo s. 
haqqinda tosəvvürlərinin fonnalaşmasında mühüm rol oynayir. 
Insan  iinsiyyot  sahosindo  homişo  başqa  insanlarla  əlaqədə  olur.  Ünsiyyətin 
bütün  xiisusiyyotlori  onlann  qarşılıqlı  münasibətlərinin  xarakterindən  və 
səviyyəsindən asılıdır. Bu fakt insanlara çoxdan məlumdur. 
Holo qodim zamanlardan insanlar iinsiyyot prosesinin səmərə-liliyinə xüsusi 
diqqət  yetirmişlər.  Qocalarla  cavanların,  qadınlarla  kişilərin,  oğlanlarla  qızların, 
ərlə  arvadin,  ana-ata  ilə  uşaqların  qarşılıqlı  münasibətini  tənzim  edər  qaydalar 
bərqərar  olmuş  vo  onlar  tədricən  daha  geniş  məna  daşımışdır.  İndi  do  homin 
qaydalar  iinsiyyot  mədəniyyətinin  zəruri  cəhətlərini  toşkıl  edir.  Ərlə-arva-dın 
ünsiyyət  mədəniyyəti,  ilk  növbədə,  onlann  intim  münasibot-lərində  özünü 
göstərməlidir.  K.  Marks  kişinin  qadınla  münasibətini  cəmiyyətin  ümumi 
mədəniyyətinin göstəricisi sayırdı. 
Xeyirxah,  nəzakotli,  həssas  adamlar  intim  sahədə  do  belə  hərokət  edirlor. 
Onlar sevimli qadının qəlbinə yol tapir, onun zərrə 
576 qədor xətrinə dəymir, yersiz bir sözlə, 
bir 
hərəkətlə 
onu 
alçaltmır. 
Bu 
münasibətlərdə  qadından  da  çox  şey 
asılıdır.  O,  ana  olduğunu  heç  vaxt 
unutmamalı,  öz  hərəkətləri  ilə  həyat 
yoldaşını  ömrü  boyu  nəcibləşdirmoli,  ona 
da, 
özünə 
də 
əxlaqi 
mcyarlarla 
yanaşmalıdır. 
Jan  Jak  Russo  yazırdı:  «...ən  sədaqətli  qadınlar  ərlorinin  ixtiyarını  öz 
əllərində  adətən daha  çox saxlayırlar,  onlar  nə  şıltaqlıq  edir, no  də  ərlərini rədd 
edirlor,  ancaq  ağıllı  və  incə  təm-kinlilik  sayəsində  öz  ərləri  ilə  çox  zorif  rəftar 
edib onlan müəyyən məsafədə saxlamağı bacarır və heç vaxt özlərindən doymağa 
qoymurlar». 
Ünsiyyət  mədəniyyəti  insanlann  həyat  tərzi  ilo  bilavasito  əlaqədardır.  Bu 
nöqtədə  iinsiyyot  mədəniyyəti  asudə  vaxt  mədəniyyəti  ilə  üzvi  surətdə  birləşir, 
onların inkişafı baxımından daha böyük məna kosb edir. 
Əgər  ailədə  söhbətlər  təkcə  no  almaq,  nə  bişirmək  kimi  məişot  planlı 
mövzularla  məhdudlaşırsa,  iinsiyyot  dairəsi  daralır.  Əgor  arvad  təkcə  kişinin 
«qazancı»  ilə,  kişi  isə  «bazarlıq  məsələləri»  ilo  maraqlanırsa,  bu  da  onlann 
iinsiyyot mədəniyyətinin aşağı olduğunu göstorir. 
Bəzən kişi və qadınların xırdaçılığı, hər işə qarışması, uzun-uzadı danışması 
halları da diqqətdən yayınmır. 
Deyingən və çox danışan arvad əsrlər boyu nağılların, rəvayətlərin daimi və 
mənfı  qəhrəmanı  olmuşdur.  Bu  haqda  xalq  folklorunda  xeyli  material  vardır. 
<cohotdon  tamamilə  düzgün  ifadə  etmişdir  ki,  qadınm  həmişə  nədonso  narazılıgı 
ailodə sülhü, sakitliyi, əsil xoşboxtliyi tomin edə bilməz. 
Ünsiyyət mədəniyyəti insanlann qarşılıqlı münasibəti prosesindo formalaşır. 
Ailə öz çərçivəsində qapanıb qaldıqca ərin də,  arvadin da, uşaqların da iinsiyyot 
mədəniyyəti  məhdudlaşır.  Ailədaxili  vo  ailodonkonar  ünsiyyətin  məzmunlu  və 
rəngarəng olmasına həmişə diqqət yetirilməlidir. 
 
5. Ailə münasibətləri və uşaq şəxsiyyətinin inkişafı 
 
Uşaq  şəxsiyyətinin  formalaşmasında  ailo  xeyli  müddət  orzindo  osas  rol 
oynayir.  Molumdur  ki,  insanin  xarakterinin,  omoyo,  mənəvi,  ideya  vo 
modoniyyot sorvotlorino miinasibotinin osaslan ailədə fonnalaşır. 
Ailənin tərbiyə mühitini şərtləndirən amilləri iki tipə ayırmaq olar. Ana-ata, 
ana-uşaqlar,  ata-uşaqlar,  bacı-qardaşlar  arasmdakı  münasibətlər,  validcynlərin 
uşaqlara  münasibətləri,  onların  şəxsi  keyfıyyətləri  və  s.  b i r i n c i   t i p  
amillər sırasına daxildir. Ailənin maddi vəziyyotini, mənzil şəraitini, strukturunu 
və s. iso i k i n c i   t i p   amillərə aid etmok olar. 
Uşaqlann tərbiyəsi sahəsində ikinci tip amillərin əhəmiyyəti aydındır. Lakin, 
bununla  belo,  onlann  təsirini  həlledici  hesab  etmok  olmaz.  Ailonin  osas  torbiyo 
imkanlan,  hor  şeydon  ovvol,  valideynlorin  vo  uşaqların  qarşılıqlı  əlaqəsi  ilo 
müoyyən olunur. 
Ailo həyatı şəxsiyyətin inkişafına bütövlükdə tosir göstorir. Bu cəhət, birinci 
növbədo, uşağın emosional aləmində əks olunur. Son zamanlar psixoloqlar həmin 
məsəloyə  xüsusi  diqqot  yetirir,  uşağın  emosiya  və  hisslərinin  inkişafında  ananın 
roluna son dərəcə böyük ohəmiyyət verirlər. 
Golin,  birco  anlığa  dünyanın  məşhur  rəssamlarının  ilhamla  yaratdıqlan  ülvi 
madonna  obrazlarını  gözlorimiz  qarşısında  canlandıraq.  Onların,  demək  olar  ki, 
hamısında uşaq ananın sol qucağında tosvir olunur. Görəsən bu adi təsadüfdünnü? 
Bəlkə  uşağın  anasının  sol  qucağında  təsvir  olması  rəssamlıqda  ənənədir?  Bu 
suallar  uzun  müddət  sənotşünaslıq  üçün  sirli  olmuşdur.  Müasir  psixologiya  isə 
həmin  sinlori  artıq  aydınlaşdırmışdır.  Bir  sıra  tanınmış  mütəxəssislərin  fıkrincə, 

 
bu instinktiv horəkətin səbəbi odur ki, körpə ana ürəyinin döyüntülorini hələ ana 
bətnində eşidir, ona öyroşir və özünü, песо deyərlər, on munis «qəlb musiqisinin 
sədalan  altında»  daha  yaxşı  hiss  edir.  Təzə  doğulmuş  uşaq  üçün  bu  əsrarəngiz 
ürək  səsi  ana  ilə  bağlılıq  deməkdir.  Mohz  buna  görə  də  sol  tərəfdən  qucağa 
götürülmüş  uşaqlar  az  ağlayır,  tez  kökəlir,  başqa  uşaqlara  nisbotən  daha  tez 
inkişaf  edirlor.  Başqa  sözlə,  onlar  l  yaşında  həkim  kömoyino  daha  az  ehtiyac 
duyurlar. 
Ycri  gəlmişkən  onu  da  qcyd  edok  ki,  uşağı  sol  tərəfdən  qucağa  götürən 
qadınlann çoxu bunun nə ilə əlaqədar olduğunu izah cdə bilmirlər. Xoşboxtlikdon 
analann  əksəriyyəti  intuitiv  surətdə  olsa  da,  uşağı  песо  qucağa  götürməyi  yaxşı 
bilirlər. 
Mütəxəssislər  belo  hesab  edirlor ki,  südəmər  uşağın  hansı  torofdon qucağa 
götüriilmosi  onun  inkişafına  böyük  tosir  göstorir.  Əgər  ana  uşağı  sol  torofdon 
qucağına  götürmüşsə,  deməli,  hər  şey  qaydasındadır,  yox  əgər  sağ  tərəfdən 
qucağma götürmüşsə, dcməli, bunun ziyanı ola bilər. 
578 
Bəzi analar uşağı sağ tərəfdən qucaqlanna götürürlər, bos,  bunu no ilo izah 
etmok  olar?  Həmin  suala  dəqiq  cavab  vermək  çətindir.  Lakin  bəzi  psixoloqlar 
belo güman edirlor ki, əksər halda uşağı sağ tərəfdən qucağına alan anaların çoxu 
doğuş  zamanı  qorxu  hissi  keçirmiş,  çətinliklə  doğmuş  və  ya  uşaq  doğmağı 
arzulamamış-dır.  Buna  göro  do  onlarla  doğma  övladları  arasında  fıziki  kontakt 
zəifdir. 
Ana  uşaq  aləminin  affektiv  morkəzidir.  Uşağın  xarici  aləmə  bütün 
münasibətləri  ana  vasitəsilə  rcallaşır.  Bu  münasibətlər  sistc-minə  tədricon  ata, 
bacı,  qardaş  vo  b.  daxil  olur.  Uşaq  yaşa  dolduqca  onun  hoyatinda  və  psixi 
inkişafında atanın rolu daha da artır. Onun münasibətlər sistemi şaxələnir vo daha 
da  mürəkkəbləşir.  Uşaq  tədricon  ailə  münasibətləri  normalarına  yiyələnir.  Onda 
«yaxşı  nədir,  pis  nədir?»  haqqmda  təsəvvürlər  formalaşır.  Uşağın  motivasiya 
sahəsində  köklü  dəyişikliklər  əmolə  gəlir.  Özü  haqqında  təsəvvürləri 
formalaşdıqca, uşağın davranış və roftan da dəyişir. Yaşlılarla və həmyaşıdları ilo 
ünsiyyət  şəraitində  uşağın  xarakteri  formalaşmağa  başlayır...  Bu  morhəlodə  do 
valideynlərlə uşaqlar arasındakı münasibətlər həlledici əhəmiyyət kosb edir. 
Psixoloqlar kollektivdo öz davranış və rəftan ilə bir-birindon kəskin surətdə 
fərqlənən  şagirdləri  iki  qrupa  ayırmışlar.  Birinci  qrupa  özünün  kollektivçiliyi, 
müstəqilliyi,  məsuliyyət  hissi,  aktyivliyi,  özünətənqidi  yanaşması  vo  s.,  ikinci 
qrupa  iso  əks  keyfıyyotlərlə  forqlənən  uşaqları  daxil  etmişlər.  Bundan  sonra 
psixoloqlar  həmin  uşaqların  valideynləri  ilə  münasibətlərinin  xarakterini 
müqayisoli  surətdə  öyrənmişlər.  Məlum  olmuşdur  ki,  birinci  qrupa  daxil  olan 
uşaqların  valideynlori  onlann  hissləri  ilo  yaxından  maraqlanır,  onlarla  təmkinlə 
roftar edir, özlərinin asudə vaxtlarını onlarla birlikdə keçirir, onlara mənəvi təsir 
göstorirlər. 
Tədqiqatın  nəticəsi  aydındır:  valideynlorin  uşaqlarla  münasi-bətləri  nəinki 
məktəbəqədər və kiçik məktəbli yaşı dövrlərində, hom də yeniyetməlik və gənclik 
yaşı  dövrlorində  do  onlann  bir  şəxsiyyət  kimi  inkişafının  başlıca  əsasını  toşkil 
edir.  Bu  baxımdan  tokco  onu  qeyd  etmək  kifayətdir  ki,  gonclərin  ictimai-siyasi 
inkişafına valideynlər mühüm təsir göstərirlər. 
Uşağın  gələcək  kişi  və  qadm  kimi  fonnalaşmasının  əsaslan  da  ailədə 
qoyulur. Bu mosələyə ayrıca diqqət yetirmok lazımdır. 
Uşağın tərbiyəsində müəyyən adət və ənənələr mövcuddur. Ailədə oğlan və 
qız uşaqlarını tərbiyo edərkən, adətən, bu adət və ənənələri gözləyirlər. Hər bir 
valideyn cəmiyyətdə bərqərar olmuş kişilik və qadınlıq etalon vo stcreotiplərini 
nəzərə  alır,  oğlanlara  kişi,  qızlara  qadın  üçün  səciyyəvi  tələbat,  maraq  və 
xarakter olamətləri, adət və vərdişlər, davranış və rəftar qaydalan aşılayır. 
Psixoloji  tədqiqatlar  göstərir  ki,  qızlar  qadınlıq  etalonlarını,  hər  şeydən 
əvvəl,  ana  ilo  dialoq  (iinsiyyot)  şəraitindo  monimsəyirlər.  Onlara  bu  etalonlara 
miivafiq  şəkildo  evdarlıq,  uşaqlara  qulluq  etmok  vordişləri  aşılanır,  musiqi 
mədoniyyəti (o cümlədən, layla  çalmaq), öziinün ata və qardaşlan  nümunəsində 
kişiyə  hörmət  hissi,  oğlanlarla  roftar  taktı  tərbiyə  olunur.  Onlarda  mehribanbq, 
təmkinlilik,  nəzakətlilik  və  s.  kimi  qız  üçün  səciyyəvi  keyfiyyət-lorin 
iormalaşmasına xüsusi diqqət yetirilir. 
Oğlan  uşaqlanna  kişiyə  məxsus  xarakter  əlamətləri,  xüsusilə  iradi 
keyfiyyətlər aşılanır. Onlarda təmkinlilik, dözümlülük, mərdlik və s. keyfiyyətlər 
tərbiyə olunur. Oğlan uşağına anası, bacısı nümunəsində qadına, qızlara hörmətlə 
yanaşmaq, çətin işlərdə onlara kömək etmək və s. aşılanır. Onlann bədən tərbiyə-
sinə daha çox diqqət yetirilir. 
Ycniyetməlik  yaşı  dövründo  oğlanlar  vo  qızlar  kişilik  və  qadınlıq 
etalonlarına foal surətdə yiyolonirlər. Onlar qadın kimi bəzənməyo, kişi kimi saç 
saxlamağa başlayırlar. Qızlarda kosmetik vasitələrə maraq artır. Oğlanlar qızların 
yanında giiclü olduqlarını göstərir, hansı işdəsə fərqlənməyə çalışırlar. Oğlanlarla 
qızların  qarşılıqlı  münasibətlərində  yeni  çalarlar  omolo  golir.  Onlar  bir-birindən 
utanmağa başlayırlar. 
Uşaqlann kişi və qadın rollarım mənimsoməsində valideyn-lərin davranışı da 
mühümdür.  Atanın  bir  kişi,  ananın  isə  qadın  kimi  nümunəsi  uşaqların  oğlan  və 
qıztək  fonnalaşmasında  eyni  dorocodo  zorundir.  Bu  baxımdan  valideynlərin 
uşaqlarma münasibətinin xarakteri do əhomiyyətlidir. 
Analar çox  vaxt uşaqların cinsi xüsusiyyətlərini  kifayot qədər nəzərə  almır, 
bir uşaq, bir övlad kimi onları bir-birindən oslində seçmirlər; qıza da, oğlana da 
eyni  dorocodo  qayğı  ilə  yanaşırlar.  Əlbəttə,  ana  qayğısı,  ana  şəfqəti  lazımdır. 
Lakin belo bir qayğılı ana münasibəti ilə ata münasibətində müəyyən sərhəd istər-

 
istəməz  özünü  göstərir.  Belo  ki,  atalar  analardan  forqli  olaraq  davranış  və 
rəftannda uşaqların cinsi xüsusiyyətlorinə daha çox diqqət yetirirlər. Bu baxımdan 
onlar  uşaqların  kişi  və  qadın  rol-larını  monimsəməsində  daha  təsirli  rol 
oynayırlar. Uşaqlar atanın 
580  qayğı  vo  zabitəsində  özlorini  xoşbəxt 
hiss  edirlor.  Atanın  hətta  qısa  bir  müddət 
orzindo  -  6  ay,  1  il  evdə  olmaması 
nəticəsində  övladlarda,  xüsusilə  oğlan 
uşaqlarında  qorxaqlıq,  qaradinməzlik, 
torslik, əsəbilik və s. kimi mənfi əlamətlor 
tədricən orrıələ gəlir. 
Oğlan  uşaqlan  özlorini  atalan  ilə  eyniləşdirir,  onun  bir  çox  hərəkətlərini 
təqlid yolu ilə mənimsəyirlər. Bu monada biz ailədə uşaqlann tərbiyəsində atanın 
xüsusi mosuliyyət daşımasından danışmalıyıq. 
Oğlan  uşağı  üçün  ata  ağıl,  iradə  qüvvəsi,  kişi  əzəmotı  nümunəsidir.  Ata 
oğlunu  tərbiyə  etməklə,  hom  də  özünü  tərbiyə  cdir  vo  doyişir.  Öz  oğlunun 
simasında  gələcək  kişinin  formalaş-masım  görmək  və  ona  bu  sahədə  ən  yaxşı 
davranış nümunəsı göstərmək о demokdir ki, ata özünün kişi ləyaqətini qoruyur, 
daha da inkişaf etdirir. Ailə pedaqogikasının müdrikliyi do elə bundadır. 
Müşahidələr  göstərir  ki,  lap  kiçik  yaşlarından  atası  ilə  kifayot  qodor 
iinsiyyot imkamna malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vəzifələrini 
icra ctməkdo çətinlik çəkirlər. Atasız tərbiyə olunan oğlanlar isə əlverişli şəraitdə 
ya qadın davranış tipini mənimsəyir, ya da onlarda kişi davranışı haqqinda yanlış 
tosəvvürlər formalaşır. 
Qızlann mənəvi inkişafını da atasız təsəvvür etmək çətindir. Oğlan uşağının 
həyatında  ana  no  qədər  böyük  rol  oynayırsa,  qız  uşağının  həyatında  ata  bir  о 
qodor  rol  oynayir.  Psixoloqlar  osaslı  surotdə  müəyyənləşdirmişlor  ki,  atasız 
böyüyən qız uşaqlarında kişi haqqinda dolğun təsəvvür fonnalaşmır. Bu əsasda da 
onun  gələcəkdə  öz  həyat  yoldaşı  ilə  münasibətlərində  xcyli  çətinliklər  qarşıya 
çıxır.  Biz  bura  başqa  faktları  da  əlavə  edə  bilərik.  Lakin  onlan  bir  mona 
birləşdirir: ailonin mənəvi inkişafı həm ana, həm do ata ilə bilavasitə bağlıdır. 
Ailədə  oğlan  və  qızların  torbiyəsində  müəyyən  nöqsanlarla  da  qarşılaşırıq. 
Onlann ikisi haqqinda ayrıca danışmağı lazım bilirik. 
Bir  sıra  hallarda  valideynlər  qız  uşağını  mahiyyət  etibarilo  oğlan  kimi 
tərbiyə  edirlor.  Onu  oğlan  kimi  geyindirir,  hotta  ona  oğlan  oyuncaqlan  alırlar. 
Belo bir şoraitdə qız öz cinsinə xas olmayan davranış mədoniyyətinə yiyələnir vo 
bu  əsasda  da  onda  maskulinizasiya  (latınca  -  masculinus  -  «kişi»  demokdir) 
əlamət-ləri  fonnalaşır.  M a s k u l i n a z a s i y a   hallarına  nisbotən  az 
təsadüf  olunsa  da,  onlann  psixoloji  nəticələri  haqq
ın(
*a 
c
^di  düşünmək  lazımdır. 
Qız uşaqlarının lap kiçik yaşlarından qadın 
581 etalon və stereotiplərini düzgün mənimsəməsinə xüsusi diqqət yctirilməlidir. 
Bəzi  ailəlordə  oğlan  uşağında  kişi  keyfıyyətlərinin  formalaş-masına  oslində 
əhəmiyyət vcrilmir. Bunun nəticəsində də lap kiçik yaşlarından başlayaraq, onda 
qıza  məxsus  kcyfiyyətlərin  -feminizasiya  (latınca  -  femina  «qadın»  dcməkdir) 
əlamətlorinin formalaşması üçün psixoloji cəhətdən olvcrişli şərait yaranır. 
Feminizasiya oğlan uşaqlannda qadın əlamətlərinin əmələ gəlməsinə deyilir. 
Feminizasiya  əlamətlori  bir  sıra  hallarda  zahiri  xarakter  daşıyır,  uşaqların  zahiri 
görkəmində, deyək ki, sifot cizgilorindo aydın dərəcədo nozorə сафп. Lakin belo 
hallar  demək  olar  ki,  geniş  müşahidə  olunmur.  Bir  sua  hallarda  feminizasiya 
əlamətləri  şəxsiyyətin  bütün  iradi  keyfıyyətlərinə,  onun  xarakter  olamotlorino 
niifuz cdir  vo oğlanların  kişi  rolunu  monimsomosi prosesini çətinloşdirir. Bu iso 
oğlanlarla  qızların  qarşdıqlı  münasi-bətində  özünəməxsus  psixoloji  çətinliklər 
yaradır. Belo oğlanlar qız modası clementlorinə asanlıqla uyurlar: onlar kimi saç 
saxlayır,  qızlann  geniş  istifado  etdikləri  rongli  və  güllü  parçalardan  paltar 
tikdirirlər və s. 
İlk baxışda bunlar modanın yayılması qanunları vo s. ilo izah olunur. Lakin 
onlann  psixoloji  monası  vo  nəticələri  əslində  daha  dərindir,  biz  homin  məsələyə 
sabahkı  əsgərin,  ərin  yaxud  atanın  cəmiyyotdə  artıq  bərqorar  olmuş  ideallan 
baxımından  yanaşma-lıyıq.  Bu  baxınıdan  feminizasiyanın  nəticələri  haqqında 
ciddi  düşünmək  lazımdır.  Son  zamanlar  sosioloqlar,  psixoloqlar  vo  pc-daqoqlar 
bu  məsoloyə  diqqəti  yönəldir,  maskulinizasiyadan  fərqli  olaraq,  onun  daha  çox 
müşahidə olunduğunu qeyd edirlor. 
Müoyyon edilmişdir ki, feminizasiya halları kənd uşaqlarına nisbətən şəhor 
uşaqlarında daha çox özünü göstərir. Əsasən qız və ya qadın mühitində böyüyən 
oğlan uşaqlarında (məsələn, 3-4 bacının qardaşında, qızların çoxluq təşkil etdiyi 
tədris  qruplarında  oxuyan  şagirdlərdə  vo  s.)  feminizasiya  əlamotləri  daha  geniş 
müşahidə olunur. Bu cəhətdon müəllimlərin rolu böyükdür. 
Oğlan  uşaqlarmda  kişiyo  məxsus  keyfıyyətlərin  əmələ  gəlməsi  ona  göro 
çətinlosir  ki,  moktəbdə  müəllimlorin  əksəriyyəti  qadınlardır:  onlar  tobii  ki, 
uşaqlara  öz  istoklərindon  asılı  olmayaraq  böyük  məmnuniyyotlo  qadın 
kcyfiyyotlori - səliqolilik, risk etmomok, səs -^'mamaq vo s. aşılayırlar. 
Aılodə of     uşağı çox vaxt anası ilo ünsiyyətdo olur. Gozintı- 
582  yo  daha  çox  anası  ilə  gcdir,  ev  işlərini 
anasmın  yaxından  köməyilə  ycrinə  yetirir. 
Bir çox oğlan uşaqları ən yaxşı halda idman 
oyun-larında  tamaşaçı  kimi  iştirak  edir, 
əslində  idmanla  məşğul  olmurlar.  Bəzi 
ailələrdə oğlan uşaqlarının ozizlənməsi, hər 
cür  qayğıdan  azad  edilməsi,  çətinlikdən 
uzaqlaşdınlması  və  s.  hallar  nəzərə  сафп. 
Bu,  oğlanlarda  xüsusilə  «kişi»  xarakterinin 
formalaşmasına mənfı təsir göstorir. 

 
Beloliklə,  oğlanların  bir  çoxu  düzgün  kişi  tərbiyəsi  almırlar.  Bu  tərbiyə 
üslubunun  monfı  psixoloji  noticələri  sonrakı  yaş  dövründo,  xüsusilo  gənclərin 
ailo hoyatinda aydın nəzəro саф1Г. Onlar ailodə özlərini çox vaxt kişi kimi apara 
bilmir, kişi nüfuzu qazana bilmirlor. Əsl qadın belo hallarda, adətən, əzab çokir. 
Axı, qadın ərinin, sözün həqiqi mənasında. kişi xarakterini, onun ailənin şərəf vo 
ləyaqətini  qorumaq  ozmini  duyanda,  özünün  və  uşaqlarının  taleyini  ona  ctibar 
edir, kişi vüqarı və əzəməti ilo foxr cdir... 
Uşaqların  formalaşmasında  ailənin  rolu son  dərəcə  misilsizdir. Ailədə  uşaq 
sosial  münasibətlorə  -  ailədaxili  münasibətlərə  qoşulur,  onlann  vasitəsilə  insan, 
dünya,  mənəvi  sərvətlər  haqqında  anlayışlara  yiyələnir,  cisim  və  hadisələro 
qiymət verməyi, başqa adamları başa düşməyi, yaşlılara, qadın və kişilərə, kiçik 
uşaqlara hörmət və kömok etmoyi, öz nöqsanlarını görmoyi öyrənir. Ailədə ata-
ana,  ata-uşaqlar,  ana-uşaqlar,  ana-qayınana,  bacı-qardaş,  bacı-bacı  arasındakı 
paralel  münasibətlər  -  bunların  hamısı  böyük  tərbiyəvi  əhomiyyotə  malikdir. 
Uşaqlann  tərbiyəsi  baxımından  ailodə  kiçik  mosəlo  yoxdur.  A.  S.  Makarenko 
göstərirdi ki, ata, hotta qəzeti песо oxuması ilə uşaqları tərbiyə edir. 
Görkəmli  pedaqoq  valideynlərə  müraciətlə  deyirdi  ki,  tərbiyo  işinin  osl 
mahiyyəti...  heç  do  sizin  uşaqlarla  təklikdə  söhbət  ctmonizdən,  uşağa  müstəqil 
təsir  göstərmənizdən  ibarət  deyildir,  ailənizin,  şəxsi  vo  ictimai  həyatınızın 
toşkilindən, uşağın həyatını təşkil etməkdən ibarotdir. 
Valideynlər uşaqlara onların yaşına müvafıq toloblor vcnnoli, nəinki həmin 
təloblərə  omol olunmasına  diqqət  yetirmoli,  hom  də  onlara  müstəqillik  vermoli, 
ailə  problemlərinin  müzakirəsinə  cəlb  etməli,  uşaqlan  narahat  cdon  mosəlolori 
onlarla  birlikdo  müzakirə  ctmolidir.  Valideynlər  bu  yolla  uşaqlarda  iradə  və 
xaraktcrin  inkişafı,  mosuliyyot  hissinin  formalaşması  üçün  şorait  yaradır,  öz 
övladlanna omək adotlori aşılayırlar. 
Valideynlorin uşaq vo ycniyetmolodə sosial-siyasi mövzularda 
583 
söhbətlori 
də 
böyük 
tərbiyə 
əhəmiyyətinə 
malikdir. 
Valideynlər 
uşaqlara  өп  yaxın  adamlardır;  uşaqlar,  bir 
qayda  olaraq,  onlara  hamıdan  çox  inanır, 
etibar  bəsləyirlər.  Valideynlərin  ictimai 
hadisələrə  verdikləri  qiymətlər  əslində 
onlar 
üçün 
votəndaşlıq 
dərsidir. 
Validcynlərin  əməyo  münasibəti,  öz 
biliyini,  istedadını  və  ilhamlı  əməyini 
Vətənimizin  çiçəklənməsinə  həsr  etməsi, 
düzgünlüyü  və  prinsipiallığı,  səmimiliyi, 
tovazökarlığı  uşaq  və  yeniyetmələrin 
şəxsiyyətinin formalaşmasına mühüm təsir 
göstərir.  Psixoloji  tədqiqatlar  göstərir  ki, 
valideynlərin 
heç 
də 
hamısı 
bu 
imkanlardan  eyni  dorocodo  istifado  edə 
bilmirlor.  Lakin  bir  cəhət  şübhəsizdir  ki, 
valideynlərlə 
uşaqlar 
arasındakı 
münasibətlər nə qədər əlverişli olsa, onlann 
uşaq  və  yeniyetmələrin  şəxsiyyətinin 
formalaşmasına təsiri bir о qodor möhkəm 
vo səmərəli olar.