38»
inkişafı ilk növbədə psixikanın chtiyatı ilə bağlıdır. Psixikanın chtiyatı
reallaşdınlmamış imkanlardır.
Alimlər belə hesab edirlər ki, miiasir insanlar orla hesabla öz potensial
inkişaflarının yalnız 30-40 faizindən, bəziləri isə ancaq 5b-60 faizindən istifadə
edirlər.
İmkanlann inkişafı iki morhələdə baş verir;
1)
Təbii inkişaf (18-23 yaşına qədər);
2)
İnsanın məqsədyönlü foaliyyoti.
3.
Uşağın ümumi inkişafında fıziki tərbiyənin əhəmiyyəti böyükdür.
Həqiqotən, fıziki çalışmalarla məşğul olmaq uşağın gücünün artmasına,
çevikliyinə, coldliyinə kömək gösterməklə yanaşı həmçinin onun boy artımına da
müsbət tosir cdir. Bununla yanaşı hərəkətlərin do bir xüsusiyyəti vardır. Biz hor
bir hərəkəti psixi proseslorin (duyğu, qavrayış, diqqət) uyğun siqnalları əsasında
icra edirik.
Digor torofdon, hərəki fəallıq insanda psixi sferanın fundamen-tini toşkil
cdən mütloq və diferensial həssaslığın inkişafına kömək göstərir. Daha çox çevik
olan uşaqlarda mütləq vo diferensial həssaslıq yaxşı inkişaf etdiyinə göro onlar tez
gəzməyi öyrənirlər, həmçinin tez dil açır və oxuyurlar.
Axırıncı iyirmi ildo ibtidai siniflərdə proqramın mənimsənil-məsində çotinlik
çəkən uşaqların sayı çoxalıb. Səbob çoxdur, lakin bunlardan ən əsası psixi
inkişafın zəifləmosidir. Valideynlor bu səbəbdən repititorlara, psixoterapevtlorə
müraciət edirlor. Apanlan təhlil göstərdi ki, müasir uşaqlar 50-60-cı illərin
uşaqlarından 2-3 dəfə az hərəkət edirlor. Uşaqların psixi inkişafının geri
qalmasının on əsas səbəbi, mohz hərəki aktivliyin lazımi səviyyədə
olmamasındadır. Bunun mühüm səbəblərindən biri do uşaqlann televizor
qarşısında çox oturmalandır.
Bu gün psixologiya elminə belo faktlar molumdur ki, xüsusi hərəki
çalışmaların hesabına (diqqət, hafızə, təfokkür) konkret olaraq bəzi psixi
funksiyaları inkişaf etdirmək mümkündür.
4.
Psixoloqlar hal-hazırda horəki çalışmalann hesabına anadangolmə və
zədo nəticəsində psixi pozuntulara məruz qalmış şoxslərdə psixi funksiyaların
inkişaf etdirilməsi məsələlori üzrə tədqiqat apanr.
Bu məsələdə hərokətin rol və əhomiyyəti çox böyükdür. Hamıya yaxşı
molumdur ki, insanin öz imkanlarını hoyata kcçirməsi, onun yorğun və ya
gümrah, xəstə və sağlam olmasmdan
596 asılıdır. Məhşur idman psixoloqu R.M.Zayçonov A.IGupovla apardığı işlo
bağlı yazır ki, о çox çətinliklə dünya çenıpionunu hoı kün 40 dəqiqə idmanla
məşğul olmağa məcbur edirdi. Yalnız bir neçə məğlubiyyətdən sonra
A.Kaфovun idmana münasibəti dəyişdi. Nəhayət o, fıziki hazırlığın istər
yarışqabağı, istor də turnir vaxtı özünün tam mobilize olunması işində osas şərt
olduğunu başa düşdü.
İnsan yaşa dolduqca onun fəallıq imkanları azalmağa başlayır.
Herontologiya clmi yaşlı adamların yiiksək fıziki və oqli potensiala nail olması
üçün fiziki çalışmalara daha cox vaxt ayırması haqqinda kifayot qodor fakta
malikdir. Mosolon: Xalq artisti İ.V.İlinskiy 80 yaşına kimi xizək sürməklə
məşğul olmuşdur. Məşhur aviakonstruktor O.K.Antonov 70 yaşında 2-ci dərəcoli
idmançı səviyyəsində şahmat oynayırdı.
Bədən tərbiyosi, hərəki fəallıq somatik və psixi sağlamlığın qorunması üçün
insanin aktiv həyat foaliyyotinin artırılması və həyat tonusunun, həmçinin
ömrünün uzanması üçün səmərəli təsir vasitosidir.
Autogen moşq fıziki fəallıq üçün çox vacibdir.
Əzələ sisteminə tosir göstərməklə insanm psixofızioloji halını dəyişdirməyin
yolları müxtəlifdir. Bura, xüsusi fıziki horokətləri (moşq, əl-qol hərokətləri,
gimnastika) massaj və özünümasaj. əsnəməni, yuxudan sonra gərilməni
(gərnəşmə) aid etmok olar. İnsan narahathq hissi keçirəndə, emosional cohotdon
gorgin olduqda, əsobiləşəndə əllorini yumruq şəklində sıxıb-açdıqda, alnını vo
boynunu sürtdükdə, bannaqlarının uc hissosi ilo stolu döyoclədikdə, var-gəl
ctdikdə, həyocandan özünə «усг tapa bilmə-dikdo» ozələ aparatına təsir ctmeklə
özü də bilmədən şüuraltı özünətənzimetmoyə nail olur. Bundan olavə artıq
enerjinin digər profılaktik yollarla da orqanizmdən çıxarılması mümkündür. Mo-
solon, tonəffusün idarə edilməsi, diqqotin yönəlməsi, morkəzləşməsi, kcçirilməsi
üsullan və s. Bunlar hamısı səmərəli fəndlərdir. Lakin, onlann təsiri məhdud
intcnsivliyə vo bir sıra çatışmazlıqlardan xali deyildir. Bütün bu çatışmazlıqlardan
psixofızioloji voziyyətin özünütolqinctməyin kompleks metodu sayılan Autogcn
moşqin hesabına azad olmaq mümkündür.
Alman alimi İ.
Suits
hipnozun köməyi ilə nevrotik pozuntuları müalicə
etməyi sınaqdan çıxarmışdır. О hom do praktik yoqa təlimi ilo də yaxından tanış
idi. Onu belo bir sual düşündürürdü: песо
597
Autogen məşq insanın öz davranışı üzərində özünütolqinin hökmüno dair
sadoco hipoteza olmayıb, elmi cəhətdən əsaslan-dınlmış və təcrübədən, sınaqdan
çıxanlmış metodikadır.
Əlbəttə Autogen məşq insan orqanizmi üçün əhəmiyyətinə göro Allahın
hökmü ilə insanlara tövsiyə olunan namazdan çox aşağıda dayanır.
AM-dən fərqli olaraq namaz kigiyenik qaydalara əməl etməkdən
(dəstəmazdan) başlayır. Bundan başqa namaz gündə 5 dəfə qılınmalıdırsa,
Autogen məşq 2 dofə nozordo tutulur.
Namaz, Autogen məşqdən fərqli olaraq, sutkanın bütün vaxt-lannda cyni
müddətdo davam etmir. Belo ki, orqanizmin fəallığı ilə namaz vaxtı arasında düz
mütənasiblik var. Mosolon: günorta vaxtı orqanizmin iş qabiliyyətinin yüksok
olduğu vaxt, namazın sayı 10 rikətə çatır. Səhər vaxtı iso iki rikotdir.
Autogen məşqdən fərqli olaraq, namaz vaxtı yerinə yetirilən hərəkotlər do
əlavo olaraq insan orqanizminin sakitloşməsinə kömək göstərir.
Namazda diqqətin mərkəzləşməsi baş verir. Bundan başqa gözlorin müoyyən
nöqtəyə zillənməsi də çox ehomiyyətli bir işdir. Bütün bu proseslər hamısı insan
orqanizminin və psixikasının din-cəlməsino, rahatlanmasına böyük fayda verir.
Horn do burada mə-nəvi cəhətdən də təmizlonmo, həmçinin insanda sağlamlıq,
dö-zümlülük, səbrlənmə və s. kimi iradi keyfiyyotlər tərbiyo olunur.
Bunun əhəmiyəti haqqında Qurani-Kərimdə müəyyən ayələr də vardır. Bu
mənada namaz qdmaq yalnız dindarlıq, dini fanatizm kimi qobul cdilə bilməz, bu
hom do psixi sağlamlıq vasitəsidir.
3. Psixi sağlamlıq
Insanın psixi sağlamlığını üç soviyyədə nəzərdən keçirmək olar: bioloji,
psixoloji vo sosial soviyyolordo. Qeyd edilon hor bir səviyyədə insan sağlamlığı
özünəməxsus təzahürlərə malik olur.
Bioloji səviyyədəki sağlamlıqda orqanizmin bütün daxili üzvlərinin
dinamik ahongdarlığı vo onlann xarici tosirloro adekvat reaksiyasi osas olur. Bu
sahodo tobabotin tosiri nisboton somoroli olur.
Psixoloji sağlamlıq iso başqa səciyyə daşıyır, yoni burada məsələyo
şəxsiyyət kontekstindən yanaşılır vo onun psixi
600 bütövlüyü osas götürülür. Yoni sağlam şoxsiyyot kimdir vo ya no deməkdir
mülahizosi ön plana kcçir. Əgər şəxsiyyətin bütün mühüm keyfıyyotləri kifayət
qodor ahongdar inkişaf etmişso, onlar о qodor do davamlı, müvazinətli olur vo
onun tamlığını pozmağa yönəlmiş tosirloro qarşı durmağa qabil olur.
İnsanın psixi sağlamlığı о zaman pozula bilir ki, şoxsiyyotin xarakterində,
inteqral psixi keyfıyyotlorindo bu vo ya digor neqativ cəhot özünü qabanq surətdo
biruzə vcrir, xüsusən də mənəvi-əxlaqi sferada defekt nozorə саф1г.
Psixiloji sağlamlıqdan sosial sağlamlıq səviyyəsinə keçid əsason şortidir.
Çünki hor iki sağlamlıq səviyyosi bir-birini həm müsbot, hom do monfı monada
asanlıqla şərtləndirə bilir. Lakin sosial şəraitin, ictimai münasibətlərin şəxsiyyətin
psixi sağlam-lığına təsiri daha güclü olur. Yəni sosial-maddi və sosial-mənovi
şərait, ailə münasibətlori, ünsiyyətin xarakteri, digər qarşılıqlı münasibətlərin
səciyyosi psixi sağlamlığa ciddi tosir edir. Burada əlverişli sosial şəraitin olub-
olmaması əsas yer tutur. Məlum olduğu üzrə həmin amil şəxsiyyətin psixi
sağlamlığına həm müsbət, hom do monfi tosir göstorə bilor. Pozğun tərbiyo
şəraiti, olverişli olmayan otraf mühit insanlarda müxtəlif xarakterli qeyri-adekvat,
hətta kriminal səciyyəli davranışın mənbəyi olur. Belo olduqda şəxsiyyət
mənəviyyatca pozulur, onun özünüidarə vo özünütənzimi lazımi səciyyodə ola
bilmir.
Psixi sağlamlığm meyarlan məsələsi miixtolif mülahizolorlə bağlıdır.
Bəzilori bunun üçün psixi müvazinoti əsas götürürlor. Burada şoxsiyyoto xas olan
emosional, iradi və idraki proseslorin песо foaliyyot göstormosinin xarakteri ön
plana çəkilir.
Adətən şoxsiyyətin psixi inkişafındakı pozğunluq vo ya anomaliya onun
sosial əhatə ilo disqarmoniyasında (ahəngdarlığın pozulmasında), homin mühitə
uyğunlaşa bilməməsində özünü göstərir.
Həmin meyar üzvi surətdə iki başqa meyarla yoni psixikanın təşkilinin
ahəngdarlığı vo onun adaptiv imkanlan ilo olaqədardır.
Psixi müvazinotin ifadolilik dərocəsi insanın obyektiv şoraitlo
ahongdarlığında, ona uyğunlaşa bilmək qabiliyyətində özünü gös-torir.
Hövsolosiz, doyanotsiz adamlarda faktiki olaraq müvazinot pozulmuş olur.
Ancaq psixi cəhətdən sağlam adamlarda, yoni müvazinətli şoxslordə davranışın
sabitliyi vo onun xarici şəraito uyğunluğu aydın surətdo nozərə саф1г.
601
Müasir dövrdə psixiatriyaya insan şəxsiyyətinin ruhi sağlam-lığının vo
rifahının qorunması və idaro olunmasına xidmot göstərən elmi əlavə kimi
baxırlar.
Belə bir fikri əsas götürürlor ki, psixi xəstəliklərin spesifık xüsusiyyətləri
psixi özünüidarə hüdudlannda baş verən kənara çıxmaq hallan ilə şərtlənir.
Psixoloji özünüidaro ümumiliklə psixi sağlamlığın ən mühüm kriteriyalanndan
hesab edilir.
Psixoloji özünüidarəyo aşağıdakı morhəlolər daxildir:
a)
idaroctmə moqsədinin qoyulması;
b)
infonnasiyanın qobulu vo işlənməsi; v) qərar
qəbulu;
q) qərann hoyata kcçirilmosi və nəzarət.
Bu mərhələlərin hor birində psixi sağlamlığı təmin etmoyə təsir göstərən
proseslor inkişaf cdir. Fikrimizi izah cdək.
Moqsodyönlülük şəxsiyyotə məxsus olan kcyfıyyət olub, insana onun nəyin
naminə hərəkət etməsini göstərir. Həyatda məqsodin düzgün seçilmosi, psixi
sağlamlığın təmin olunmasının on mühüm şərtlərindən biridir.
Mosolon, hoyat yolunun düzgün seçilmosi, sənət seçimi, cəmiyyətdə yerini
vo mövqeyini müəyyənləşdirmək vo s. hor bir şəxsin qəbul edəcoyi hoyati
əhəmiyyətə malik olan məsolədir.
Istər əmək sahəsindo, istorsə də həyatda öz yerini tapa bilməyən hor bir
insanin timsalında comiyyot əvozcdilməz şəkildo maddi və monəvi zərər cokir,
itki verir. Psixoloji zədənin ən böyüyü isə şəxsiyyətin özünə dəyir. İnsanın
uzunmüddot xoşlamadığı bir işdo çalışması onun daxili psixoloji durumunun
pozulmasına, şəxsiyyətin dcformasiyasına gətirib çıxanr.
Ozünüidarə sisteminin funksional bütövlüyü ilk növbodə ondan asılıdır ki,
informasiyaların qobulu ve tohlili prosesi no dorocodo səmərəli coroyan edir. Elo
homin zomindo do orqanizm xarici alomi vo öz halotini, voziyyotini oks etdirir.
Yoni insanin ətraf mühito bəlodləşməsinin osas şortini onun psixikasinm
daxili vo xarici mühitinin düzgün oks etdirilmosi təşkil edir. Psixikada baş veron
hor bir psixoloji dəyişiklik ətraf miihitdon golon idrak məlumatlarının şəxsiyyot
tərəfındən düzgün oks edilmosi ilo bağlıdır. İnsanın süni şokildə informasiya
axınından məhnım edilmosi (sensor aclıq) üzro apanlan təcrübolər göstordi ki,
belə şəraitdə insanlar uzun müddot qala bilmirlor. İnsanın uzun
604 müddət «sensor aclıq» şoraitindo
saxlanılması, onun psixikasında bəzi
neqativ hallara gətirib çıxarır (illüziya,
hallyüsinasiya) vo s.
Digor cohotdon insanin qəbul etdiyi informasiyanın həddən ziyadə olması da
psixikanın normal foaliyyotinin pozulmasına sobob olur. Buna göro do insanin
hoyat foaliyyotinin normal şəkildə davam ctməsi üçün onun qobul etdiyi
informasiya axını, insanin psixikasinm qobul edo bilocoyi optimal hocmo malik
olmalıdır.
Miiasir tonsil sisteminin osas xiisusiyyotlorindon biri holo do insana otraf
alom haqqinda daha çox bilik vermokdir. Bu sobobdondir ki, insanin özü
haqqinda, psixi imkanlan haqqinda malik olduğu bilik, hocm etibarilo otraf alom
haqqinda bildik-lərindən çox azdir. Olanlar da fraqmentar vo dayazdir.
Özünün psixi sağlamlığını qorumaq üçün, özünü idaro etmok üçün insan özü
haqqinda osaslı nozori vo praktik biliyo yiyolonmolidir. Belo bir biliyin
çatışmamazlığını hamımız ctiraf edirik vo onun törotdiyi ağır noticolordon iso
təəssüf ki, çoxu-muzun xəbəri yoxdur.
İnsan özünün psixi voziyyətinin «dilini aça bilmolidir» vo ona tosir
göstərməyi, yeri goldikdo iso idaro etmoyi bacarmalıdır. Hor bir insan özünün
güclü vo zəif xüsusiyyətlorini, həmçinin fıziki vo psixi imkanlannin soviyyosini
diizgiin vo adekvat şəkildə qiymətləndimıolidir. insan psixi sağlamlığını idaro
etmoyi bacar-malıdır.
Psixi sağlamlığı idaro etmok üçün iso insan psixikasını moşq etdirmoyi
bacarmah, onun imkanlarmdan xobordar olmah vo inkişaf etdirməlidir. İnsan
həmçinin ağıl vo hisslorindo nizam-inti-zam yaratmağı bacarmalıdır. insana foal,
şüurlu vo moqsodyönlü hoyat yaşamağı torbiyo etmok laznndir. Ona həmçinin
davranış mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan psixi özünütənzimin texniki
xüsusiyyətlorini aşlamaq lazımdır. Başqa sözlo, insanda psixoloji modəniyyətin
torbiyo edilmosi vacib mosələlərdəndir.
Hər kiçik psixi problemdon ötrü həkim-psixoterapevtə, ekstrasensə,
hipnozçuya və digər şofaverici insanlara müraciət etmək insanı otraf miihitdon
asılı vo passiv voziyyəto salır. İnsan öz gücünə inanmalı, imkanlannin
sərhədlərini bilməli vo lazım olduqda onlann hesabına öz-özünü tənzimləməlidir.
Sağlam psixikaya malik olan şəxs, cəmiyyotdo mövcud olan davranış
normalarına zidd olan qərar qəbul etmir. Başqa sözlə
605 desək, əgər insanın mənəvi statusu
deformasiyaya moruz qalmayıbsa, onun
qobul etdiyi qərar həm özünə, həm də
ətraf-dakılara fayda verəcokdir. Mənovi
cəhətdən etibarlı vo sağlam psixikaya
malik olan şoxsiyyət oxlaqsız davranış və
horokotlərə qabil olmayan aliconab,
vicdanlı insandır.
Qəbul olunmuş qərarın həyata keçirilməsi, şəxsiyyətdən bu mərhələ üçün
vacib olan keyfiyyotlərin təcəssüm etdirilməsini tələb edir. Bu keyfiyyətlərdən
һөг hansı birinin ifadə formasına görə, insanın psixi sağlamlıq voziyyəti haqqında
mühakimə yüfütmok olar. Bclə hesab edilir ki, qarşıya qoyulmuş məsələlərin
praktik həlli üçün lazımi fəallığı təmin etməyon passiv insan mənəvi cohotdən
sağlam adlandınla bilmoz. Bundan başqa, fəal davranışı iflic edən tonbəllik də
ruhun xəstəliyi kimi xarakterizo olunur. Digər tərəfdən, elə şəxsi keyfıyyətlər də
məlumdur ki, insan onlara vaqif olmaqla qarşısına qoyduğu məsələləri uğurlu
şəkildə həll edir. Bunlardan ilk növbədə borc və məsuliyyət hissini, cavabdehliyi,
nizam-intizamlığı, iradəlilik, özünəsahibolma və s. kimi keyfiyyətlori qeyd etmək
olar.
Bu gün do həlo düzgün olmayan belə bir fıkir mövcuddur ki, nəzarət
idarəetmə prosesində əsas həlqədir. Əslində idarəetmə prosesinin hər bir
mərhələsi, - məqsədin müəyyənləşdiril-məsindən başlayaraq, qəbul edilmiş
qərann həyata keçirilməsino kimi nəzarətin olması labüddür.
Psixi özünüidarəetmo məsəlosindo, özünonozarotin xüsusiy-yətləri bir
prosesə deyil, bütün psixi proseslərə aid olmalıdır. Beloliklə, dövri sxem üzrə
(qəbul, yenidən işlənmə, qərar qobulu və onun həyata keçirilməsi) informasiyanın
dəyişilmosi özünənəzarotlo müşayiət olunmalıdır. Bu da əvvəlcədən qarşıya
qoyulmuş məqsədə nail olmanı və özünüdərketmə prosesinin somərəli cərəyan
etməsini tomin edəcəkdir.
Psixi sağlamlığın mühüm meyan olan özünənəzarət, lazımi səviyyədə təsdiq
olunmaq əvəzinə daha çox xatırlanır. Bununla yanaşı yaxşı məlumdur ki,
tcxnikanın idarə olunmasında ən çox pozuntular özünənəzarətin itirilməsindən
iroli gəlir.
Xəstə adamın davranışında aqressivlik, özündənçıxma, impulsivlik kimi
özünü göstərən psixi pozuntular emosional nəzarətin zəiflomosinin montiqi
nəticəsi kimi başa düşülməlidir. Psixi pozuntulann birsıra formalan emosional
nəzarətin zoifləməsi noticəsində baş verir. Buna misal, xəstə adamlann
davranışında
606 özünü göstərən impulsivlik, çılğınlıq, aqressivlik kimi halları qeyd etmək
olar.
Əgər normal adamda özünonozarət şübhənin aradan qaldınl-masına kömək
edorsə, patoloji halda yoxlama bu məqsədə nail olmağa kömək etmir. Nevroz
xostoliyino tututulmuş adamlarda özünənəzarət patoloji hoddə çatır. Yerino
yetirilən horəkətin doğruluğu ilə bağlı olan şübhə hissi xəstəni dəfələrlo onu
yoxlamağa məcbur edir.
Digər tərəfdon, sərsəm idcyaya mübtola olan xəstənin heç bir özünənozarəto
ehtiyacı olmadığını görürük.
Obyektiv reallıqla hesablaşmadıqları üçün onlar sübut axtarmaqla məşğul
olmaq istəmirlor.
Tibbi nöqteyi-nəzərdən psixopatlar sosial cəhətdən çatışma-mazlıqlara malik
olan insanlardır. Bu cəhət hər şeydən əvvəl onlarda öz davranışlanna qarşı olan
özünənəzarotin zəifliyində özünü biruzə verir.
Uzunömürlülüyün psixoloji əsaslan da maraqlıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki,
insanın sağlamlığı bir sıra zəruri amillərdən asdıdır. Müəyyən cdilmişdir ki,
sağlamlığın 50% insanın həyat tərzindən, 20% irsi xüsusiyyətlərindən, 10% iso
tibbi xidmətlərdən asılıdır. Hoyat tərzi dedikdo insanlann müəyyən ictimai-
iqtisadi şoraitdə hoyat vo foaliyyoti, onun bu şəraitdə maddi və mənəvi
tələbatlannın ödonilməsi, həmçinin ünsiyyot və davranış normalan başa düşülür.
Sağlam həyat tərzi nisbətən məhdud bir anlayışdır. Həmin anlayış insan
orqanizminin hoyat foaliyyotinin daxili vo xarici amillərinin vohdoti nəticəsində
bu sistemin uzun müddət işləməsini, həmçinin orqanizmin möhkəmlənməsinə,
şəxsiyyətin ahongdar inkişafına, əmok və istirahot üsullarının qarşdıqlı tosirini
bildirir.
Sağlam hoyat torzi, psixi sağlamlıq insanlann tobii tələbatına çcvrilməlidir.
Belo olan halda insan heç bir çətinlik çəkmədən, könüllü şəkildə ona nail
olacaqdır.
Psixoloji sağlamlığın formalaşdmlması yalnız bədənin gigiyenası ilo deyil,
həmçinin psixologiyadan - yəni ağılın hisslər üzərində ciddi nəzarəti və hətta
qələbə çalmasından, «psixikanın müdrikləşməsindon»do asdıdır.
Sağlam həyat torzinin tərbiyo olunmasına lap kiçik yaşlanndan başlamaq
lazımdır. Elə etmək lazımdır ki, uşaqlarda sağlam həyat tərzinə daxili tələbat
yaransın.
607
Adoton sağlam həyat tərzinin tərbiyə olunması, öyrədilmosi işində bir
problemlo qarşılaşılır. Bu elə bir problemdir ki, onunla kiçik uşaqdan yaşlı
adama kimi hamı üzləşir. Bu, sağlam adamın öz orqanizminin qayğısına qalması
ilə bağlıdır. Belə ki, sağlam adam özünü yaxşı hiss etdiyi üçün sohhəti ilə
maraqlanmır. O, sağlamlığının qədrini bilmir. İnsan öz sağlamlığı ilə naxoş
olduğu, xəstələndiyi zaman yaxından maraqlanmağa başlayır, onun qayğısına
qalmaq isteyir.
Müasir dövrdə artıq uzunömürlülərin hoyat tərzlərinin psixoloji
xiisusiyyotlori haqqinda miioyyon fıkir vo miilahizolor formalaşmışdır.
Uzunömürliilərin psixoloji portrctlori haqqinda ümumiləş-dirilmiş
təsovvürləri aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik:
Uzunömürlülər adəton məqsədsiz, mənasız yaşayış torzini qəbul etmir,
goləcəyə çox inamlı olurlar. Onlann xarakterində qabarıq şəkildo özünü göstəron
xüsusiyyotlor bunlardır: təmkinlilik, ardıcıllıq, xeyirxahlıq, işkiizarlıq vo s.
Onların emosional həyatı üçün həyatsevorlik üstünlük təşkil edir. Bundan
başqa, uzunömürlülor adotən pis ohval-ruhiyyədən, psixi gərginlikdən tcz bir
vaxtda xilas olurlar, hor şeyi ürəklərinə salmır vo optimist olurlar. Onlar ətrafda
baş verən hadisələrə və qarşılaşdıqlan problemə sakit miinasibot bəsləyirlər.
Belələrində yumor hissi çox güclü olur vo imkan daxilində kəskin
həyəcanlanmalardan uzaq gəzirlər. Onların təfokkür fəaliyyətində mühakiməlilik,
chtiyatlılıq, həyat müdrikliyi, intellektuallıq, yaradıcı fəallıq, pis fıkir və
niyyətlərdən uzaq olmaq üstünlük təşkil edir. Uzunömiirlülər adətən kinli yaddaşa
malik olmurlar. Onlar baş vcrən pis hadisə və hərəkətləri tcz unudurlar. Özlərino
münasibotdə özünohönnət və şəxsi ləyaqət hissi güclü olur. Onlar qocalmaya da
çox sakit miinasibot bəsləyir vo bunu tobii proses kimi qarşılayırlar. Risk ctməyo
meylli olmurlar.
Herontologiyanın banilərindən sayılan İ.İ.Meçnikov bu məsolə ilə bağlı qeyd
edirdi ki, ölüm qorxusu ahıl yaşında olan insan üçün öz mənasını itirir. İnsanlar
öz təbii ömürlərini axıra kimi yaşaya bilmədikləri üçün ölümdən qorxurlar.
Uzunömürlülor ailə üzvləri və yaxın adamlan ilə çox yaxşı münasibətdə
olmağa çalışır, ətrafdakılara qarşı qayğıkeş ve diqqətcil olurlar. Onlar çalışırlar ki,
qohumlan, qonşuları və iş
608 yoldaşlan konfliktə düşmosinlər, özləri
do konfliktlərdən
uzaq olmağa səy
göstorirlər.
Uzunömürlülər öz həyatlannı taleyin hökmü ilo deyil, arzu və bacanqlan
əsasında qururlar. Onlar sağlamlıqlanna xüsusi diqtət yetirirlər. Uzaqgörənlik
belələri üçiin adi davranış normasma çevrilir.
Uzunömürliilər həfızənin, diqqotin zəifləmosi ilə əlaqədar olaraq davranış və
hərəkotlərino psixomotorikanm hesabına nəzarət edir, bununla qarşıya çıxa bilən
sohv vo xatalann qarşısını alırlar.
Uzunömürlülük yolunda ən çətin sınaq dövrü öz sənəti, peşəsi ilo bağlı
olaraq, rayon və kənd əhalisi üçün «təqaüd məşğuliyyətb məsoləsi о qodor ciddi
problem olmur. Belo ki, hoyotyam sahodo çalışma meyli problemin holli üçün
yaxşı çıxış yoludur.
Yaşa görə toqaüdo çıxmaqla bağlı olaraq, ortaya bir neçə riskli amillər çıxır.
Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:
1.
İşçinin yüksok peşəkarlığı, peşəkarlıq nə qədər yüksək olarsa, işdən
ayrılmaq da bir qodor ağır olur.
2.
İşi davam etdirmək kimi daxili istoklə, işdon çıxmanın zəruriliyi arasında
uyğunsuzluq, ziddiyyətin olması.
3.
Təqaüd yaşına psixoloji cohotdon hazır olmamaq, işdon başqa heç bir
şeyə marağın olmaması.
4.
Təqaüdə çıxmaqla bağlı insanda gərəksizlik və lazımsızlıq hissinin baş
qaldırması.
5. Ailo vo comiyyətə ağır yük olmaq hissinin yaranması və s.
Ümumiyyətlo insan yaşadığı həyatdan о zaman ləzzət alır ki,
onun uzunömürlülüyü monovi, psixi sağlamlığı ilə üst-üstə düşür.
Senekanın dediyi kimi: «Əsas о deyil ki, uzun ömür yaşayasan, osas odur ki,
monalı yaşayasan». Ömriin mənalı yaşanmasınm dərin psixoloji əsaslan vardır.
Burada insanin amal vo məqsodinin xarakteri, sərvət meyli, motivasiya vo
miinasibotlor sistemi, monovi keyfıyyətləri miihiim rol oynayir.
5. Psixoloji tosir prosesindo şoxsiyyət amilinin rolu
Psixoloji tosir ikitorofli prosesdir: psixoterapevt - xosto, psixo-loq - sağlam
adam, torbiyəçi -uşaq. Bu prosesdo onlann hor birinin öz statusu, öz rolu, öz
mövqeyi vardır. Lakin bir cohət şəksizdir: psixoloji tosir prosesindo hom
psixoterapevtin, psixoloqun vo ya torbiyocinin, hom do xəstənin, sağlam adamın
vo ya uşağın şəxsiy-yəti ilo bağlı amillər həlledici rol oynayir.
Psixoloji məsləhot vo yardım xidməti bir çox ölkələrdo hələ yeni formalaşır.
Psixoterapiyanın tarixi daha qədimdir. Bu sahodə oldo edilən zəngin tocrübə
psixoloji tosir prosesindo şəxsiyyət amilini daha ətraflı aydınlaşdınnaq imkanı
verir. Golin, əvvəlcə, məsələni bu aspektdə nəzərdə keçirək.
Psixoterapevtlərin demok olar hamısı tosdiq edirlor ki, öz-özlü-yündo
metodlar vo priyomlar deyil, psixoterapevtin şəxsiyyəti mü-alicə edir. Yeri
gəlmişkən qeyd edok ki, pedaqoji təcrübo bu hoqi-qəti çoxdan təsdiq etmişdir:
müəllimin şoxsiyyəti böyük təsir gü-cünə malikdir. Hər hansı tərbiyə mctodu öz-
özlüyündə nə qədər somərəli olsa da, müollimin şoxsiyyotini ovəz cdə bilmoz. Bu
mə-nada da haqlı olaraq deyilir ki, tərbiyə edənin özünü tərbiyo etmok la/ımdır.
Bos, psixoloji tosir prosesindo tosir göstorilən adamın özünün şoxsiyyəti no
kimi rol oynayir? Biz ona orqanizm kimi, yoxsa şəx-siyyot kimi yanaşmalıyıq?
Şoxsiyyot amilini psixoloji tosir prosesindo песо nəzərə almaq olar?
Bu suallan eksperimental material osasında aydınlaşdıraq. Bir eksperiment
zamanı adamlari iki qrupa ayırmış vo onlara oyanma halı yaradan iynə
vurmuşdular. Birinci qrupda preparatın göstərə-coyi tosiri izah etmiş, ikinci
qrupda bu haqda heç bir molumat vcr-momişdilər. Birinci vo ikinci qrupda
eksperiment zamani bundan başqa hcç bir fərq olmamışdır. Ног iki qrupda
eksperimentator özü-nü eyni qaydada aparmışdı. Lakin iynoni vurandan sonra
qrupun bi-rindo adamlar birdon-biro şadlanmağa vo ya hirslənməyo başlamış-
dılar, digərində iso heç bir şcy hiss etməmiş vo özlərini adi qaydada aparmışdılar.
Eksperiment prosesindo adamlann davranışını psixoloji cohot-don izah
etmok cotin deyildir: izahatdan asılı olaraq onlann ineksi-yaya (dəri altina iyno
ilo dənnan yeritmək) münasibəti miixtolif ol-muşdur.
Bu eksperiment «epizoddur». Golin, indi təsəvvür edok ki, hor hansi bir
adam, mosolon, zərurət üzündon uzun muddot psixotrop dorman qobul edir.
Görəsən, bu onun özünə verdiyi qiymotloro, özüno münasibətinə, onun gerçəklik
haqqındakı tosəvvürlərino tosir göstərirmi? Məsələyo ümumi şəkildə yanassaq,
burada iki halın
610 mümkün olduğunu göro bilərik. Tutaq ki, iki xəstə nevrozdan mü-alicə
olunur. Onlar xeyli sakitloşmişlər. Xəstənin biri belə hesab edir ki, onun
sakitləşməsi qəbul etdiyi dərmanların təsiri ilə bağlı-dır. Digər xostə isə məsələyə
şəxsiyyət baxımından yanaşır. O, göstərir ki, əvvəl xəstə idim, ona görə
hirslənirdim. İndi iso sağal-mışam, adamlar moni, mən də onları düzgün başa
düşürom. Həmin sözləri, golin, psixoloji tcrminlərlə ifadə edok. Onda molum
ola-caqdır ki, xəsto özünün sakitləşməsini öz şəxsiyyətinin, özünün-özünə, başqa
adamlara, dünyaya münasibətlərinin doyişilməsi ilə izah cdir. Psixoloji
müşahidələr göstərir ki, ikinci xəstə birinciyo nisbətən daha tez sağalır.
Tutaq ki, xostolərin hər ikisi müalicə kursunu qurtarmışdır. Onlar artıq
dərman atmırlar. Həmin xəstələrdən hansında sonralar nevroz yenidən əməlo gələ
bilər? Psixoloji müşahidələr göstərir ki, yeno do birinci xəstədə nevroz nisbətən
asanlıqla əmolə gəlir, ikinci xəstəninisə yenidən nevroza tutulması chtimalı çox
azdır. Psixoloji cəhətdən bunu no ilo izah etmək olar? Bü mühüm suala
psixoloqlar belo cavab vcrirlər: ikinci xəstə müalico kursunu qurta-randan sonra
da onun özü vo dünya haqqında dəyişilmiş təsəvvür-ləri mühafızo olunur. (Qeyd
edok ki, onda özü haqqında sağlam adam təsəvvür yaranmışdır; о, özünü xəstə
hesab etmir - onun rc-aksiyalarını, davranışını öz-özlüyündə bu təsəvvürlər
formalaşdı-rır).
Özünü pis hiss cdondə xalis fizioloji səbəblərlə əlaqədar olaraq
alkoqoliklordo pcşmançılıq hissi yaranır, onlar özlərini nədo isə günahkar hesab
edirlor. Bu zaman alkoqoliklordo, ani surotdo olsa da, öz həyatlarını doyişmək
niyyəti əmələ gəlir. Psixoloqlar belo hesab edirlor ki, psixoterapiya sərxoşun
«peşmançılığından» istifado etdikdo, alkoqolikin miialicosi daha somoroli gcdir.
Təbabətdə belo bir aforizm vardir: xostoliyi yox, xostoni miia-lico etmok
lazundir. Bu, о demokdir ki, xəstədə özü haqqında sag-lam adam tosovviirii
yaratmaq , onun özüno vo otrafdaki adamlara münasibotini dəyişmək, başqa
sözlə, şəxsiyyot amilini nəzəro almaq lazımdır.
Təcrübəli psixoterapevt müalicə prosesindo şəxsiyyət amilinə xüsusi
əhəmiyyət verir. Bu cəhəti nəzərə almadan xostoni somoroli müalicə etmək
mümkün deyildir. Təbabətin hansı sahəsinə mii-raciət edirsiniz-cdin, hər yerdə
həmin psixoloji həqiqətin şahidi olacaqsını/.
611
Yenə də bir misal göstərek. Məşhur hokimlərdən birinin adı ilə bağlı olan bir
ohvalat molumdur: həkim ağır vəziyyetdo olan bir xəstəni müalicə edirdi. О, xəstə
ilə ilk söhbətində ondan soruşdu: otaqda neçə nəfər adam var. Xəstə cavab verdi:
iki nəfər. Hokim etiraz ctdi: - düz saymadın otaqda üç nəfər var. Xostə
razılaşmadı. O, həkimi və özünü göstorib dedi: - otaqda iki nəfer var. Hokim
armla dedi: otaqda üç nəfər var. Gəl sayaq: mən, sen, bir də... xos-təlik. O, inamla
dedi: - əgər sen mənimlə müttefiq olsan, biz ikimiz birlikde xəsteyə qalib
gəleceyik. Əger sen xestolikle müttofıq olsan, onda xəstolik qalib gəlocok.
Bu əhvalatm məcazi mənası vardır. Şoxsiyyot amilini nəzəro almadan
xəstəni səmərəli müalicə etmok olmaz. Psixoloji tosir do şəxsiyyet amilinə istinad
etmelidir.
Psixoloji məsləhət və yardım prosesindo do şəxsiyyət amilinin nəzərə
alınması xüsusi ohomiyyəto malikdir: usağm da, yaşlı ada-mın da şəxsiyyətini
öyrənmək və nəzərə almaq - soməroli psixoloji təsirin ən başlıca şorti belodir.
Psixoloji tosir prosesindo şəxsiyyət amilini песо nozore almaq olar?
Psixoloq məsləhot üçün ona müraciət edən adamın şoxsiyyəti-ni, cmosional
reaksiyalanmn xiisusiyyotlerini, motivasiya sahosini, miinasibetlor sistemini vo s.
ətraflı öyrənir. О, bu molumatlar osa-sinda hemin adamm özünə ve etrafdaki
adamlara miinasiboti deyi-şir, qcyri-adekvat reaksiyalannı ve davranış formalarını
islah edir, zoruri hallarda iso ailode vo kollcktivdo adamlann ona munasibeti-in
dəyişir.
Bir maraqlı mesoleyo de diqqoti celb edok: psixoloqlar praktik işçilerə,
birinci növbodə iso miiollimloro psixoloji tosir zamani ho-mişə şəxsiyyət amilinin
nozero alinmasim mosləhet görmüşlər. Onlar A.S.Makarenko, V.S.Suxomlinski
vo b. tocriibelorine dofo-lərlə müraciət etmiş, görkəmli pedaqoqlann bu sahədəki
«sirrini» onlann şəxsiyyət amilini nozero almasi ilo izah etmişlor. Bu giin
psixologiyanın özünün totbiqi elmə çevrildiyi bir şəraitdə psixoloji məsləhət vo
yardım praktikasi ancaq şəxsiyyət amili osasinda diiz-gün inkişaf edo bilor. Bu
coheto do diqqot yetirmək lazımdır.
ƏDƏBİYYAT
I Azərbaycan müəlliflərinin psixologiya üzrə dərslik, dərs vəsaitləri və
vacib monoqrafik əsərləri.
a) Dərslik və dərs vəsaitləri.
1.
Abdullayev A.K., Ağayev Ş.S., Zəkuyev Ə.K., Mustafayeva M.
Psixologiya, Bakı, Azeməşr, I hissə, 1960, II hissə, 1961.
2.
Abdullayev Ə., Mommodov A., Bayramov G., Homzəyev M. Yaş ve
pedaqoji psixologiya III hissə, Bakı APİ-nin noşri, 1981.
3.
Ağayev Ş.S., Mehdizadə Z.M.,Fərəcov İ.A. Yaş vo pedaqoji psixologiya,
APİ-nin neşri, 1977.
4.
Ağayev Ş.S., Əlizadə Ə.Ə., Mehdizadə Z.M., Həmzəyev M.Ə. Yaş ve
pedaqoji psixologiya məsələləri. Bakı, APİ-nin noşri, 1974.
5.
Bayramov Ə.S. Etnik psixologiya məsələləri. Bakı, 1996.
6.
Bayramov Ə.S. Etnik psixologiya. Bakı - 2001.
7.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə, Seyidov İ.Ə. Мəһкөтə psixologiyasi və
psixoloji ekspertiza məsələləri. Bakı ADU, 1987.
8.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə, Seyidov İ.Ə. Мөһкəтə psixologiyasi
məsələləri, Bakı, ADU-nun nəşri, 1985.
9.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı "Maarif' nəşriyyatı,
1989.
10.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Sosial psixologiyanın aktual mosələləri
Bakı, Azornoşr, 1986.
11.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə., Seyidov İ.Ə., Təhmasib C.A. Məhkəmo
psixologiyasi Bakı, ADU-nun nəşri, 1975.
12.
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə., Seyidov İ.Ə., Təhmasib C.A. Sosial
psixologiya. Bakı, ADU-nun nəşri, 1976.
13.
Baxşəliyev Ə.T. XX əsrdə Azorbaycanda psixoloji fikrin inkişafı (I
hissə) Bakı - 1995.; II hissə Bakı - 1995, III hissə, Bakı - 1998.
14.
Quliyev E.M., Əzimov Q.E., Əlizadə Ə.Ə. Yaş və pedaqoji psixologiya.
Ii hisso, Bakı, APİ-nin nəşri, 1978.
15.
Qədirov Ə.Ə., Xəlilov N.Ə. Yaş psixologiyasi. Gəncə - 1999.
16.
Zokuzadə Ə.K., İbrahimbəyov F.Ə., Mehərrəmov M.C., Ağayev Ş.S.,
Bayramov Ə.S., Əlizadə Ə.Ə. Psixologiya. Bakı, "Azərtədrisnəşr", 1964.
17.
Mehdizadə Z.M. Uşaq psixologiyasi. Bakı, APİ-nin nəşri, I hissə, 1982,
II hisso, 1984, III hissə, 1988.
18.
Mohorrəmov M.C. Psixologiya oçerkləri, Bakı, ADU-nun noşri, I hissə,
1960, II hisso, 1961.
613
19.
Məhərrəmov M.C. Psixologiya. Bakı, ADU-nun nəşri, 1968.
20.
Psixologiyadan
laboratoriya
məşğolələri
(prof.Ə.S.Bayramovun
redaktorluğu ilə). Bakı, ADU-nun nəşri, 1981.
21.
Самед Сеидов. Психология менеджмента. Чашыоглы, Бакы - 2000.
22.
Tomas İsmayılov, Cəmilə Məmmədova. İdman psixologiyası. Bakı,
"Maarif' noşriyyatı, 2002.
23.
Ümumi psixologiya (prof. A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə) Bakı.
"Maarif' nəşr., 1982
24.
Şofıyeva E.İ. Klinik psixologiya. Bakı, 2002.
25.
Şəfıyeva E.İ., Həmzəyev M.Ə. Psixoiiziologiya, Bakı, 1998.
26.
Həmzoyev M.Ə.Pedaqoji psixologiya, Bakı, 1992.
27.
Əlizadə Ə.Ə. "Xəmsə"də yaş və pedaqoji psixologiya məsələleri, Bakı,
"Rcnessan" nəşriyyatı. 2002
28.
Əlizado Ə.Ə. Azərbaycan güzəran psixologiyası məsələleri. Bakı, 1994.
b) PsixoloKİyanın aktualproblembr'ınə həsr edilmiş Ьэ-j
əsərlər.
29.
Алиев
Б.Г.
Методология
социально-психологического
исследования. Баку, "Ренессанс", 1999.
30.
Алиев
Б.Г.
Психологические
вопросы
изучения
преступления. Баку, "Ренесанс", 1999.
31.
Апиев Б.Г. Психологические методы изучения личности
преступника. Баку, 1997.
32.
Алиев Б.Г. Социально-психологические проблемы личности
несовершеннолетных правонарушителей. Баку, БГУ, 1996.
33.
Ağaycv Ş.S. Əmək, tərbiyə və inkişaf. Bakı, "Maarif', 1967.
34.
Babayeva T.T. Nizami Gəncəvinin odəbi irsində şəxsiyyet problemi.
Bakı, 2000.
35.
Байрамов A.C. Психологические этюды. Баку, 1989.
36.
Bayramov Ə.S. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanlannda etnik-psixoloji
xüsusiyyətlərin inikası. Bakı, 2000.
37.
Bayramov Ə.S. Psixoloji düşüncələr, Bakı, "Səda" nəşriyyatı. 1994
38.
Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual psixoloji problemləri.
"Azənvəşr", Bakı, 1981.
39.
Qədirov Ə.Ə. Kiçik yaşlj məktəblilərdə mücərrodləşdiımənin inkişafı.
Bakı, "Maarif' n. 1973.
40.
İbrahimbəyov F.Ə. 90 il. Bakı, 1992.
41.
Məmmədzadə R.H. İdarəetmə modəniyyəti, Bakı, 1999.
614
42.
Məmmədov A.U. Mektəblilərdə hafızənin xüsusiyyətleri. Bakı, "Maarif'
nəşriyyatı, 1974.
43.
Məmmedov A.U. Təlimin psixoloji əsasları. Bakı, 1992.
44.
Məmmodov İ.Ə. Azərbaycan məktəblərində psixoloji xidmotin təşkili
təcrübəsi və elmi-metodik problemləri. "Gənclik", Bakı, 1996.
45.
Məhorromov M.C. İrade torbiyəsinin yollan. Bakı, Azərnəşr, 1961.
46.
Məhərrəmov M.C. Məktəblilərin xarakterinı tərbiyə etmək haqqında.
Bakı, Maarif, 1967.
47.
Moherrəmov M.C. Uşaqlarda iradə nöqsanlannı песо aradan qaldırmalı.
Bakı, Azornəşr, 1964.
48.
Новрузлу И.М. Глубинная психология и художественное
творчество. "Мутарджим", Baku - 1998.
49.
Nocofov M.S. tnsan beyninin foaliyyoti vo psixi proseslər, Baki,
1989.
50.
Nəcəfov M.S. Montiqi idrak prosesi və onun təbıi-clmi əsaslan.
Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, Bakı, 1967.
51.
Сеидов С.И.Социальная психология творчества. Азерб. Центр
перевода, Баку - 1994.
52.
Tomas İsmayılov. Azərbaycanda idman psixologiyasmın bəzi aktual
problemləri. Bakı, 1994.
53.
Həmzəyev M.Ə. Kiçik məktəbyaşlı uşaqlann psixoloji
xüsusiyyətləri. Bakı, 1969.
54.
Həmzəyev M.Ə., Babaycv Ş.M. Təlim psixologiyasının bozi
məsələlori. Bakı, 1965.
55.
Cabbarova L.M. Psixologiyada tənhalıq problemi. Bakı - 1997.
56. Əlizado
Ə.Ə.
Müasir
Azərbaycan
moktoblorinin
psixoloji
problemləri. Bakı, 1994.
57.
Əlizadə Ə.Ə. Uşaq vo yeniyctməlorin cinsi tərbiyəsi. "Maarif'
nəşiriyyatı, Bakı, 1986.
58.
Əlizadə Ə.Ə. Şagirdlərdə təxəyyülün inkişafı vətərbiyəsi. Bakı,
"Maarif', 1965.
59. Əlizadə Ə.Ə. Şagirdlərin yaradıcı foaliyyotinin psixologiyası.
"Maarif' noşriyyatı, Bakı - 1968.
60. Əliyev B.H. Məhkəmə-psixoloji ekspertizasının ümumi
nozəriyyəsi. Bakı, 1997.
61. Əliycv B.H. Cinayət vo mülki proscsdə məhkomə-psixoloji
ckspertizası problcmləri. Azorbaycan Dövlət noşriyyatı, Bakı, 1996.
62. Şofıyeva E.İ. Uşaqlarda anomal psixi inkişaf. Bakı, 1997.
23. Шафиева Э.И. Эмоциональный стресс в условиях нормы и
паталогии человека. Д.. Медицина, 1976.
M Ü N D Ə R İ C A T
ÖN SÖZ ______________________________________________ з
I HİSSƏ
PSİXOLOGİYA ELMİNİN VƏ PSİXOLOJİ PRAKTİKANIN
MÖVZUSU VƏ VƏZİFƏLƏRİ
I F Ə S İ L PSİXİ HADİSƏLƏRİN MAHİYYƏTİ
1. Psixologiyanın predmeti
7
2. Psixi hadisolər obyektiv aləmin subyektiv inikası kimi
12
3. Psixi inikasın təkamülü haqqinda
19
4. Şüur psixikanın yüksək forması kimi
33
5. Insanlann əmək fəaliyyəti
35
6. Əşyavi fəaliyyətin ümumi quruluşu
41
7. Ictimai münasibətlər və şəxsiyyot
51
8. Ali psixi funksiyalann sistemli təşkili
54
II F Ə S İ L
PSİXOLOGİYANIN BİR ELM KİMİ
XARAKTERİSTİKASI
1. Güzaran psixologiyasi vo elmi psixologiya
57
2. Psixologiya elminin təşəkkülü tarixindən
60
3. XX osr psixologiyasının əsas cərəyanlan haqqinda
67
4. Sovet psixologiya elmi
72
5. Psixoloji biliyin xiisusiyyotlori
75
616
III F Ə S İ L
PSİXOLOGİYANIN SAHƏLƏRİ VƏ PSIXOLOJI PRAKTİKANIN
VƏZİFƏLƏRİ
1.
Psixologiya elminin osas saholori _________________________________79
Dostları ilə paylaş: |