Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 26,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 7.8. Bakteriyalarin cinsi tlpiəri.
- 7.9. Bakteriyaların genetik xəritəsi
- 7.10. Mikroorqanizmlərin irsiyyətinin maddi əsaslan.
- 7.11. DNT-də olan xromosomlar və plazmidilər.
|
241 hipotezə görə izah etmək çox çətindir. Virusların genetikası hai-hazırda nuklein turşusundan zülal sintezi prosesini öyrənmək və həmçinin irsiyyətin kimyəvi əsaslarını öyrənməyə geniş imkan yaradır. Mikroorqanizmlərdə və viruslarda genetik tədqiqatlar təbii orqanizmlərin irsiyyətinin idarə edilməsinə geniş im kanlar açır. Transformasiya, transduksiya, konyuqasiya, bakteriyalarda cinsi proseslər, viruslarda m utasiya və rekombinasiya, irsiyyətin material daşıyıcıları və ötürülməsinə dair hazırda çoxsaylı tədqi qatlar aparılır. Bütün bu tədqiqatlara görə aşağıdakılar aydın olmuşdur: -D N T irsi məlumatın hüceyrə bölünməsi zamanı verilməsində iştirak edir;
-Əvvəllər yalnız ali orqanizmlər üçün nəzərdə tutulan mutasiya və rekombinasiya prosesləri mikroorqanizmİər üçün də səciyyəvidir; -E ukariotlarda rekombinasiya prosesi bir qayda olaraq, resiprok olur; o xromosom daxili rekombinasiyalar zam anı meyozda cinsi çoxalma prosesində, vegetativ çoxalmada isə m itotik rekombinasiyalar yolu ilə həyata keçirilir; -P rokariotlarda (məsələn, faq hissəciklərində) rekombinasiya prosesi onların çoxalmasından bir qayda olaraq qeyri-resipkordur; -M ikroorqanizm lərdə ən çox birtərəfli və hissəcikli genetik material mübadiləsi gedir. 7.8. Bakteriyalarin cinsi tlpiəri. Bağırsaq çöplərinin bir sıra ştammla- n n ın öyrənilməsi onlarda «cinsi» təfriqin mövcud olmasını aşkar etmişdir. Tədqiq edilən bakteriya ştammları əvvəlcədən iki qrupa ayrıldıqdan sonra birinci qrup ştam m lann hüceyrələrində konyuqasiya müşahidə edilmə mişdir. İkinci qrupda konyuqasiya baş vermişdir, ancaq rekombinatlann sayı az olmuşdur. Eyni zam anda bakteriyalarin koyuqasiyası zamanı müxtəlif qruplarda rekom binatlara 100-1000 dəfə çox rast gəlinmişdir. Göstərilən qrupların müxtəlif cinsi tiplər F + və F- ilə göstərilir. F- xF- ştammların çarpazlaşması həmişə nəticəsiz olmuşdur. Ancaq F+ x F + çox nadir hallarda rekom binat verir. F- və F + ştammlannın müqayisəsi göstərilmişdir ki, çarpazlaşdırma zamanı onlar funksional cəhətdən fərqlənirlər. Bu, daha əyani şəkildə, mikroskop altında konyuqasiya edən bakteriya cütlərini müşahidə etmək və onları mikromanipulyatorun köməyi ilə ayırmaq zamanı müşahidə edilmişdir. Təcrübə üçün F~ və F+ ştam mlannın hüceryələri götürülmüşdür ki, bunlar həm də formalarına görə fərqlənir. Məlum olmuşdur ki, konyuqasiyada iştirak edən F + hüceyrəsinin nəslində heç vaxt rekombinat müşahidə edilmir. Eyni zamanda məlum olmuşdur ki, F- hüceyrəsi bölünmə zamanı hər iki valideynin əlamətlərini özündə saxlayan rekombinat verir. F- hüceyrəsi mayalanaraq «dişi», F + isə mayalandıncı rolunu oynayaraq «erkək» cinsiyyət hüceyrəsi rolunu oynayır. Konyuqasiya zamanı hüceyrədə genetik materialın birtərəfli şəkildə F +-dən F-yə keçməsi baş verir. Bu zaman F + hüceyrəsi genetik materialın donoru, F ' hüceyrəsi isə resipiyent olur və rekombinasiya hadisəsi F- hüceyrəsinin 242 daxilində gedir. F x F + çarpazlaşdırma zamanı rekombinatlar 104 ana hüceyrələrin birində əmələ gəlir. Bu zaman «ana» hüceyrələr daha çox F* hüceyrənin xassələrinin qəbul edir və ikinci kulturanm heç bir başqa əlamətini götürmür. Cinsiyyət tip ilə genetik əlamətlərin ötürülməsi heç bır başqa genetik markerlərdən asılı olmadan baş verir. S onralar. bağırsaq çöplərinin digər ştammlan arasında üçüncü cinsi tip aşkar edilmişdir ki, bu tip çox yüksək tezlikli rekombinasiya verir, ona görə də Hfr (High frequnecy o f recom bination) adlandırılmışdır. Bu tipin hüceyrələri F*-in kulturasmda mutasiya edərək yaranır. F x Hfr çarpazlaşdırması xüsusi olaraq yüksək faizli. 10 başlanğıc hüceyrənin birində də rekombinat verir. Bununla yanaşı olaraq F + çarpazlaşmadan fərqli olaraq F x Hfr çarpazlaşmasında «ana» hüceyrələr F* hüceyrələrin xassələrini qazanmır. F x F* çarpazlaşdırması göstərir ki. «erkək» tipini göstərən fertil faktor (F faktor) başqa genlərdən asılı olm ayaraq (avtonom) yüksək tezliklə ötürülür. F faktor FMn hüceyrələrində xromosom xaricində olur və bu münasibətdə özünü sitoplazm atik hissəcik kimi aparır. Hfr hüceyrələri F faktora avtonom ötürmə xüsusiyyətini itirir. Çarpazlaşmadan alınan rekombinatlar arasında çox az hallarda Hfr hüceyrələri aşkar etmək olar. Genetik müayinələr göstərir ki. bu hadisə zamanı F faktor başqa genlərlə birləşmiş şəkildə ötürülür və bakterial xromosomda müəyyən yer tutur. Beləliklə. F faktor əgər hüceyrə daxilindədirsə, özünü sitoplazmatik hissəcik kimi (F+ hüceyrəsində və ya xromosomun tərkibində (Hfr hüceyrəsində) aparır. Hfr hüceyrələri F + hüceyrəsindən əmələ gəldiyi üçün belə güman etmək olar ki. F faktor sitoplazmadan bakterial xromosoma keçir. Bu zaman onun F hüceyrələri avtonom şəkildə ötürmə xüsusiyyətini itirir. «Erkək» hücey rəsinin özü elə dəyişir ki, çarpazlaşma zamanı «dişi» hüceyrələrə xromosom materialı ötürərək rekombinatlar əmələ gətirməyə başlayır və bu zaman bu çoxalma F T hüceyrələrə nisbətən 1000 dəfə çox olur. V. Xeys müəyyən etmişdir ki, H fr ştammı F + bakteriyanm mutantıdır. Bu zaman mutasiya F + - H fr istiqamətində gedir və bu dəyişgənlik F faktorunun itirilməsi ilə əlaqədar deyildir. Belə ki, əks mutasiya H fr - F* zamanı cinsi faktorun donorluğu bərpa olunur. Bakteriyalarda daha bir neçə genetik determi- nantlar aşkar edilmişdir ki, bunlar da özlərini F faktora oxşar şəkildə aparır və hüceyrədə iki alternativ vəziyyətdə - sitoplazma hissəciyi və ya bakterial xromosomun lokusu şəklində olur. Jakob və İ. Volman bu determinantları
adlandırmışlar. Episomlar hüceyrə daxilində ya avtonom sitoplazmatik hissəcik şəklində, yaxud profaqın bir hissəsi kimi bakterial xromosomda olur. Onlar başqa genlərlə birləşmiş şəkildə də ola bilər. Episomlara mülayim bakterifaqlar da aid edilə bilər. Cinsi F faktorunun avtonom ötürülməsi bakteriya genomundan asılı olmayaraq, episom üçün xarakterik olan həddir, ötürm ənin bu tipi genlərdə transduksiyam xatırlatsa da F faktorun ötürülməsi ilə transduksiya arasındakı əsaslı fərq F faktorun ötürülməsi üçün F və F + hüceyrələr arsmda kontakt tələb olunduğu halda bəzən ona ehtiyac duyulmur. 243
7.9. Bakteriyaların genetik xəritəsi Bağırsaq çöplərinin genlərini xəritələşdirmək üçün F. Jakob və İ. Vol- man xüsusi üsul işləyib hazırlamışlar. İki konyuqasiya edən xəttin qanşıq kulturasından fasilələrlə müəyyən hissələr götürülür və homogenizotora yerləşdirilir. Burada mexaniki silkələnmə vasitəsilə konyuqasiya edən bak- teriyalar bir-birindən aynlır və kulturada olan hüceyrələr rekombinatlann kaloniyasmı aşkar etmək üçün selektiv mühitə əkilir. Bu üsulla çox maraqlı hadisəni aşkar etmək mümkün ojmuşdur. Məlum ölmüşdür ki, bir hüceyrədən digərinə keçən irsi materialın miqdarı hüceyrələrin konyuqasiya etmə vaxtı ilə düz mütənasibdir. Qrupda olan bütün markerlərin birləşməsi 8 dəqiqədən sonra başlayır və konyuqasiya etmə başladıqdan bir saat sonra başa çatır. Müxtəlif genlərin bir hüceyrədən digərinə keçməsi üçün fərqli vaxt lazım gəldiyi üçün «erkək» və «dişi» hüceyrələrin fraqmentlərinin ötürülməsi bu halda genlər arasında məsafənin ölçüsünün meyan hesab edilir (şəkil 41).
məsinin konyuqasiya müddətindən asılılığı F - tə r k ib in d ə r e k o m b in a s iy a h a d isə si b a ş verən r e s ip iy e n tik c in si h ü c e y r ə tip i; H f r - r e k o m b in a s iy a te zliy in in y ü k s ə k l i y i n i tə y in edən c in si f a k t o r u d a şıya n ş ta m m Bu təcrübələr zamanı daha mühüm bir fa k t- Eschierchia coli-nin DNT tellərinin qapalı halqa olması aşkar edilmişdir. Həmin tel ikisaplı DNT-dən ibarət olub, uzunluğu 1,2-1,4/mmk-dur. Hfr-in müxtəlif xətləri genləri xromosomlann müxtəlif sahələrinə verməyə başlayır və bu ötürmə ardıcılıllıqla getsə də genlərin xətti ardıcıllığı bu zaman sabit qalır. Faktorların ötürülməsində müşahidə edilən ardıcıllıq belə bir nəzəriyyə əmələ gətirir ki, Eschrichia coli-nin hüceyrələrində F + - yalnız bir ədəddir və bu da dairə şəklində qrupda zəncirlənmişdir. H fr hüceyrələri əmələ gələn
zaman F faktoru dairəvi xromosomun müxtəlif nöqtələrində müxtəlif xətlərdə yerləşir və dairənin açılması ondan solda və ya sağda baş verə bilər. Dairənin qırılması da bu xətt üçün xarakter olan ardıcıllığın istiqamətini təyin edir. Ötürmə xromosom halqasının açılmış ucundan başlayır, xromosomun əks ucunda isə həmişə F faktoru olur. Beləliklə, F faktordan azad olan xromosomun ucu qrup zəncirinin başlanğıc nöqtəsi olur ki, bu da lokus «O» ilə göstərilir (origin sözündən götürülmüşdür). F hüceyrəyə daxil olan genlər onun xromosomunu prosesə cəlb edir, bu zaman «mayalanmış» hüceyrələrin bölünməsi baş verir və rekombinatlar meydana çıxır. Hfr-nın əksər ştammları heç də genlərin hamısını zəncir qrupuna vermir, yalnız bakterial xromosomlarm hər hansı bir fraqmentini ötürür. Son zamanlar bütün genlərini zəncir qrupuna verən ştammlar təfriq edilmişdir. Bu zaman bütün bakterial xromosomlar hüceyrəyə 111 dəqiqəyə daxil olur. Belə təsəvvür edirlər ki, D N T-nın rekombinasiyasi dairəvi xromosomun müəyyən nöqtəsindən başlayır, dairə boyunca yayılır və başladığı yerdə sona çatır. Bütün xromosomlarm tam replikasiyası başa çatmamış yeni tsikl başlanır. Replikasiya hüceyrənin inkişafı ilə başa çatır. F. Jakobun fikrincə bakteriyamn genetik apparatı bir neçə bir-birindən asılı olmayan sturk- turdan - genlər qrupundan, xromosoma daxil olan yaxud cinsi faktor və ya • özündə bir molekul D N T saxlayan müxtəlif uzunluqlu mülayim profaqdan ibarətdir. H ər bir belə sturktur vahidi sərbəst surətdə replikasiya etmək qabiliyyətinə malikdir. Sərbəst replikasiya olunan, hüceyrənin inkişafını tə min edən hər bir belə sturktur vahidi
adlanır. Belə bir fikir vardır ki, replikonlar (məsələn, xromosomun bir hissəsi və epison faktoru) hüceyrə membranma yapışmışdır. Replikasiya membramn inkişafı ilə əlaqədar olaraq öz növbəsində hüceyrənin bölünməsi və böyüməsi ilə bağlıdır. Esche richia coli-nin müxtəlif ştammları arasında hibridləşmədən əlavə hazırda onunla bir neçə tif bakteriyalannın ştammları, Shigella və Salmonella, di- zenteriya bakteriyalan arasında da hibridləşmə həyata keçirilmişdir. Təd- ‘ qiqatlann bu istiqaməti çox maraqlı nəticələrə gətirib çıxarır, çünki bu za m an müxtəlif qrup bakteriyalar arasında qarşılıqlı əlaqələr və bağırsaq bak- teriyalannm yeni patogen formalarının əmələ gəlməsi məsələləri aydınlaşır. Echerichia coli-də cinsi proses kəşf edildikdən sonra başqa bakteriyalann da hibridləşməsi məsələsi öyrənilməyə başladı. Pseudomanas aeruginosa, Vib rio chaleral, Salmonellanm bir neçə tipləri arasında hibridlər almaq müm kün olmuşdur. Beləliklə, mikroorqanizmlər arasında iki qeyri adi «cinsi» proses-genetik məlumatın birtərəfli ötürülməsi və bu ötürülmənin məqsədli xarakter daşıması aşkarlanmışdır. Bu və ya digər orqanizm üçün genetik xəritənin tərtib edilməsi bu obyekt üçün genetik müayinənin ən yüksək nailiyyətidir. Genetik xəritə növün genetik potensialını öyrənmək və irsiyyətin incə müayinəsini aparm aq üçün vacibdir. H azırda fasiləli konyuqasiya, transduksiya və digər üsullarla bakteriyalann rekombinasiyasmm, xüsusilə bağırsaq qrupu bakteriyalannın öyrənilməsi sayəsində genetik xəritələrin çox yaxşı tətbiq edilməsinə nail olunmuşdur. M. Demers E.coli və 245 s. typbimurium-un dəqiq genetik xərtiəsini tərtib etməklə onlarm müqayisəli şəkildə
öyrənilməsinin nəticələrinin geniş şərhinə
nail olmuşdur. Salmonellalarm genetik xəritəsinə 133 lokus daxil edilmişdir. Lokus hər bir genin xromosomda öz dəqiq yerini tutmasına deyilir. Bu zaman bu və ya digər lokusun dairəvi xromosomda yeri vaxt fasilələri ilə təyin edilir. Lokus donor hüceyrədən resipiyentə fasiləli konyuqasiyalarla verilir. Salmanella- lann bütün B3 lokusu 138 dəqiqə ərzində konyuqasiya zamanı ötürülür. Bağırsaq çöpləri üçün 100 lokus müəyyən edilmişdir ki, bunlar da 100 dəqiqə müddətində konyuqasiya zamanı ötürülür. Xəritədə elə sahələr görmək mümkündür ki, bir neçə gen sıx surətdə birləşir və maddə biosintezi prosesinə qoşulur. Məsələn, pirimidinin sintezində 9 gen, histidinin sintezində 10 gen və s. iştirak edir. Bütün bu gen blokları çox zaman bir operona aid olur. Genetik xəritələrin müqayisəli öyrənilməsi göstərmişdir ki, Salmonella typhimurium-un 133 genindən 59-u Escherichia coli ilə eynidir. Bu zaman onlar eyni funksiya daşıyır, yəni biosintezin son mərhələsinə nəzarət edir və genetik xəritədə müvafiq ardıcıllıqla yerləşirlər. Beləliklə, iki növ bakteriyalar arasmda yüksək homoloji sturktur aşkar edilir. Lakin buna baxmayaraq bu iki növ arasmda molekulyar səviyyədə çox fərqlər mövcuddur. Genetik xəritələrin sonrakı müqayisəli müayinələri nəinki genotiplərin strukturunu, həmçinin genetik sistemin təkamülündə molekul yar müayinəyə doğru yol açır. XIX əsrdə genetik qanunauyğunluqlara əsaslanaraq immunologiya elmi praktiki olaraq mikrobların virulentliyini zəiflətməklə vaksin hazırlanması nəzəriyyəsini sübut etdi, mikrobların dəyişkənliyinin nəzəri istiqamətləri müəyyən edildi. M ikroorqanizmlərin morfoloji və fizioloji dəyişkənliyini müşahidə edərək K. Hegeli və əməkdaşları pleomorfizim nəzəriyyəsini yaratdılar. Bu nəzəriyyə saprofit m ikrobların xəstəlik törədən mikroblara çevrilməsi nəzəriyyəsi idi. Lakin monomorfistlər(F. K on və R. Kox) bu nəzəriyyəni inkar edirdilər. O nlara görə müəyyən növ mikrob heç vaxt dəyişmir və sabit qalır. M ikrobların dəyişgənliyini onların yalnız hazır lanmış mikrob kulturalannm başqa mikroblarla sirayətlənməsi ilə izah edirdilər. Mikroorqanizmlərin təmiz kulturasım almaq və onlarm xassələrini stabil saxlamaq üçün daha təkmilləşdirilmiş üsullar lazım gəlirdi. Bakterioloji laboratoriyalarda bərk qidalı mühitlərdən istifadə edilməsi, ayn-ayn növlərin daha mükəmməl kulturasım almağa imkan verirdi. XX əsrin ilk illərində də çox böyük sayda apanlan tədqiqatlar mikroorqanizm lərin irsiyyət və dəyişkənliyinin öyrənilməsində çox böyük rol oynadı. Belə ki, 1906-1907-ci illərdə Neysser və Massini ana koloniyadan fərqli olaraq «qız» koloniyaların əmələ gəlməsini kəşf etdilər. Bu koloniyalar ana koloniyadan fərqli olaraq laktoza fermenti yaratmır. Bunları CoH mutabile adlandırdılar ki, bu da «mutasiya» etmək - xassələrini dəyişmək - xüsusiyyətinə malikdir. Artıq X IX əsrin 20-ci illərində mikroorqanizmlərin müxtəlif növ dəyişkənliyi haqqm da toplanmış külli m iqdarda tədqiqat işləri müəyyən bir konsepsiya yaratmağa imkan verdi. 1921-ci ildə P. de Kryi dovşanlarda septisemiya törədicisinin parçalanmasım və onlarm virulent və 246 qeyri-virulent növlərə ayrılmasım təsvir etmişdi. O, ilk dəfə «mikroblann dissosasiyası» terminini irəli sürmüşdür. Elə həmin vaxtlar Arkrayt mikroblann antigen xüsusiyyətinin dəyişməsini müxtəlif növ kaloniyalarda və sıxlıqlarda yerləşməsini təsvir etmişdir. 1925-ci ildə Xedli daha da geniş tədqiqatlar aparmış və digər m ikroblarda da dəyişgənlik xüsusiyyətlərinin olmasım sübut etmişdir. Elə həmin ildə də Enderleyn bakteriyalann inkişafında və dəyişkənliyində müəyyən qanunauyğunluğun olmasını sübut etmişdir. Xedli öz əsərində (1927) göstərirdi ki, mikroorqanizmlərin belə də yişkənliyi tamamilə normal inkişafa baxmayaraq «ana» xəttdən ayırma müəyyən bir qanunauyğunluq əsasında olur. M ikroorqanizmlərdə gedən bu dəyişgənliklər adətən mikroorqanizmləri uzun müddət süni mühitdə sax ladıqda baş verir, bir çox patogen mikroorqanizmlərin kaloniyalan normal halda naham ar formaya malik olurlar, ham ar form alar isə virulentliyi aşağı salınmış m ikrob stam m lanna aiddirlər. H azırda mikroorqanizmlərin «dissosasiya fazası» dedikdə laboratoriyalarda yetişdirilən bir sıra mikrob larda öz-özünə əmələ gələn sərbəst mutasiya başa düşülür. 7.10. Mikroorqanizmlərin irsiyyətinin maddi əsaslan. Həyatın
bioloji əsaslarını-canlı orqanizmin öz-özünə inkişaf etməsi xüsusiyyəti təşkil edir. Orqanizmdə bioloji kütlənin lazımi miqdarda toplanmasım və həmçinin müxtəlif növlərin əmələ gəlməsini öyrənmək üçün mikroblar çox optimal bir tədqiqat obyektidir. M ikroorqanizmlərin irsiyyət və dəyişkən liyini öyrənmək üçün yeni biokimyəvi müayinə üsullarından istifadə edilir. Bu sahədə tədqiqatların əsasını 1928-ci ildə Qriffıs qoymuş və sübut etmişdir ki, pnevm okoklann inkişafmı süni surətdə dəyişmək mümkündür. O, laboratoriya siçanlarının dərisi altına 60° c tem peraturda öldürülmüş IH-tip pnevmokok əvəzinə, II-tip canlı streptokok yeritmiş və siçandan lil-tip pnevmokokun virulentliyinə xas olan bakteriyalar almışdır. 1931-ci ildə ■Dauson və Sia in vitro şəraitdə bu nəticəni əldə etmişlər. 1944-cü ildə isə Everi, M ak Led və M ak Karti müəyyən etmişlər ki, lil-tip streptokokun belə dəyişməsi Ьц mikroorqanizmin tərkibində olan D N T-nin dəyişməsi ilə əlaqədardır. Bu ekstraktm aktivliyini nə ribonukleaza, nə proteolitik fermentlər, nə də temperatur azaltmamışdır. O nun aktivliyi yalnız dezoksiribonukleaza fermentinin təsirindən azalmışdır. Sübut edildi ki, D N T genetik məlumatı hüceyrədən-hüceyrəyə ötürən yeganə spesifik susbtraktdır. Nuklein turşusu biokimyəvi bir maddə kimi ilk dəfə F. Mişer tərəfindən 1869-cu ildə kəşf olunmuşdur. Sonralar məlum olmuşdur ki, onun tərkibinə purinlər, pirimidinlər, fosforlu birləşmələr və şəkər-pentoza (riboza və dezoksiriboza) daxildir. Riboza ilk dəfə maya göbələyinin, dezoksiriboza isə buzovun timus vəzisinin tərkibində olan nuklein turşusunda aşkar edilmişdir. Buna görə də bu maddə dezoksiribonııklein turşusu (DNT) adlanmışdır. DNT-nin tərkibinə iki purin (adenin və quanin) və iki pirimidin (timin və sitozin) əsası daxildir. Bu azotlu əsaslar şəkərlə birləşərək nukleozidlər, bunlar da öz növbəsində fosfatlı birləşmələrlə 247
qanşaraq nukteoidlər əmələ gətirirlər. Bunlar bir qrup halında birləşərək çox uzun polinukleotidlər üçün tikinti bloklu əmələ gətirirlər. D N T molekulunda azotlu birləşmələr həmişə qanunauyğun olaraq cüt-cüt əlaqələnir: adenin = timin və quanin = sitozin. Çarqaffa görə purin və pirimidin əsasları eyni olur (A + QT+ S),
cütlərin nisbəti isə A + T həmişə 0,45-2,8 arasında dəyişir, ancaq hər növ mikroorqanizm üçün ayn-ayn olurlar. Məsələn, bağırsaq çöplərində bu nisbət bir, enterobakteriyalarda isə birə yaxın olur. DNT-nın struktur quruluşu Uotson və Krikə görə iki iyli spiral şəklində olub, iki uzun polinukleid zəncirlərindən ibarətdir ki, zəncirin həlqələri öz aralarında hidrogen əlaqəsi vasitəsilə birləşirlər. Bu zaman purin əsaslan pirimidin əsaslan ilə əlaqələnir. Agenin və timin ikiqat hidrogen əlaqəsi ilə, quanin və sitozin isə üçqat əlaqə ilə birləşirlər. D N T molekullan müstəsna olaraq növbələşmə və dəqiq təkrarlanm a ilə gedərək, ali və ibtidai orqanzimlərin genetik xüsusiyyətlərini özündə əks etdirir. Qoşalaşmış əsaslann növbə- ləşməsi D N T-da olan genetik məlumatın ötürülməsinə xidmət edir. Genetik məlumatın ötürülməsində RN T-də iştirak edə bilər. Bir çox viruslar RNT- dən təşkil olunmuşlar. Quruluşuna görə R N T DNT-dən onunla fərqlənir ki, R N T norm ada bir polinukleid zəncirindən ibarətdir. Onda timin əvəzinə urasil, dezoksiriboza əvəzinə riboza vardır. RNT-nin genetik rolu tütünün mozaika virusunda, sonralar isə insan və heyvanların virusları ayrılmışdır (bakteriofaq, polimielit, ensefalit virusu və s.). Sahib hüceyrədən ayrılmış nuklein turşusunda virusda olan bütün xüsusiyyətlər vardır. Bu, sübut edir ki, nuklein turşusu molekulunda bütün genetik məlumatlar saxlanılır. 7.11. DNT-də olan xromosomlar və plazmidilər. Ali heyvan və bitki orqanizmində bütün genetik məlumatlar xromosomla zəngin olan nüvədə yerləşir. Bakteriya nüvəsinin ekvivalenti nukleid adlanır ki, bu da tam şəkildə açılmış və ya yığılmış bir D N T molekulundan ibarətdir. Escherichia coli bakteriyasmm iki D N T molekulu l,7 xl0 7 nuklein cütündən ibarətdir ki, bunun da uzunluğu 1 mm-ə yaxındır, molekulyar kütləsi isə təxminən 109 olub, ümumi bakteriya kütləsinin 3 %-nə bərabərdir. Autoqrafiya üsulu ilə (Kemsə görə, 1962-63) aşkar olunm uşdur ki, D N T hüceyrəsi bölünməzdən əvvəl iki ayrı-ayrı sap şəklində açılır və iki haçalı çəngələ bənzəyir. Yapon alimi Okazakinin (1969) məlumatına görə çəngəlin ayrılma nöqtəsindən başlayaraq DNT molekulu hər sapda ayn-ayn fraqmentlərə bölünür ki, bunun da hər biri 1000-2000 nukleiddən ibarətdir (bunlar Okazaki fraqmentləri adlanır). Beləliklə, D N T sapının formalaşması eyni vaxtda, ancaq müxtəlif istiqamətlərdə gedir. Sonra fraqmentlərin formalaşması DNT-liqaza fermentinin köməyi ilə gedir ki, bu da ciddi spesifik olur. DNT- nin hər iki sapınm parçalanması nəticəsində əmələ gələn yeni sap kompleksləri tamamilə ana D N T formasında olub, irsiyyəti ötürən bütün Yüklə 26,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|