Dərslik II cild Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

3.2. Zərdüşt məktəbləri

və “Avesta”da tərbiyə məsələləri
Zərdüştlük qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycan, İran Orta Asiya, Ön Asiya və bir sıra başqa ölkələrdə geniş yayılmış bir fəlsəfə, ədəbi abidə, pedaqoji fikir və din olmuşdur. Zərdüşt dininin müqəddəs dini kitabı “Avesta” (“Qanun”) adlanır. “Avesta”nın ilkin variantı bizə gəlib çatmamışdır. Bu kitabın yalnız müəyyən hissələri bəzi əlavələrlə, dəyişikliklərlə bizə gəlib çatmışdır.

Azərbaycanda sistemli məktəb təhsili dövrünü Zərdüşt mək­təb­ləri ilə başlandığını deyə bilərik. Mənbələrdən də məlum olur ki, islamiyyətin yayılmasına qədər Azərbaycanda Zərdüşt məktəbləri daha geniş fəaliyyət göstərmiş atəşkədə və atəşgahlar Zərdüştlüyün həm ibadət yeri, həm də təlim, tədris mərkəzləri kimi fəaliyyət gös­tər­mişdir. Bunlar da Azərbaycanda məktəb təhsilinin əsasını təşkil etmiş və təməl amillərdən olmuşdur. Sasanilər döv­ründə Zərdüştlük qüvvətlənərək ölkənin rəsmi dininə çevrilmişdi. Bu dövrdə ibtidai təhsil verən məktəblərlə bərabər, peşə təmayüllü məktəblər olmuş, hətta Sasanilər dövründə bəzi Pəhləvi ədəbiy­yatında ali təhsil almaq üçün görülən tədbirlərdən danışılması burada ali təhsil verən tədris mərkəzlərinin də olmasından xəbər verir. Mənbələrdən bu da aydın olur ki, bu dövrdə təhsil sinfi xarakter daşımış, əhali müəyyən züm­rə­lərə, silklərə bölünmüş və məktəb tipləri də buna müvafiq olaraq dörd təbəqəyə- kahinlər, döyüşçülər, katiblər, sənətkarlar təbəqəsinə bölünmüşdür. Əhalinin dörd silkdən birinin katiblər olması və bu silkə məktubları, pro­to­kolları tərtib edən mirzələr hesabdarlar, hü­quq­şünaslar, həkimlər, yazıçı və şairlər, coğrafiyaşünaslar və mü­nəc­cimlərin daxil olması onu göstərir ki, burada savadlı, təhsil gör­müş elm adamlarına xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu da ona əsas ve­rir ki, Sasani dövlətinin tər­ki­bi­nə daxil olan Azərbaycanda (At­ro­pa­ten­də) təhsilə, elmə, elm adam­larına, savadlı adamlara xüsusi hör­mət göstərilmiş, böyük əhəmiyyət verilmişdir.

Bu dövrdə yüksək silkə malik olan şahzadələrin, rütbə sa­hib­lə­rinin uşaqları Saray məktəblərində təhsil alırdılar. Saray mək­təb­lə­rində gənclərin təlim-tərbiyəsi ilə şahzadələr və yüksək səviyyəli müəllimlər məşğul olurdular. Bu məktəblərdə dövlət üçün kadrlar hazırlanırdı Zərdüşt təlimi və tərbiyəsi Zərdüşt məbəd­lə­rin­də, atəş­kə­dələrdə aparılırdı. Dövrün ən böyük atəş­kədəsi-Azər­qoşnəsb Azər­baycan diyarında yerləşirdi. Dövrün böyük alimləri olan əl-Mə­sudinin, əl-Həməvinin əsərlərindən də məlum olur ki, qədim Azərbaycanın paytaxt şəhərlərindən olan Şiz (Gəncək) şəhə­rində yerləşən əzəmətli mədəniyyət, elm, təhsil mərkəzi, Zərdüşt məbədi Azərqoşnəsb olmuşdur. Azərqoşnəsb məbədinin Şiz şəhə­rin­də yer­ləş­məsi onu göstərir ki, qədim Azərbaycanın paytaxtı olan bu şəhər böyük elm, maarif və mədəniyyət mərkəzi olmuşdur. “Avesta”nın iki nüsxəsindən biri Şiz Atəşkədəsində saxlanılırdı. Sasanilər döv­ründə Zərdüştün müqəddəs kitabı “Avesta” məhz Şiz nüsxəsi əsa­sın­da tərtib edilmişdir. İran, Azərbaycan, Türküstan, Hindistan Zər­düşt məbədlərində çalışmaq üçün ruhani kadrlar məhz Şiz şəhərində hazırlanıb yerlərə göndərilirdi. Azərqoşnəsb kom­pleksi o dövrdə Yaxın Şərq və Orta Asiya ölkələri üçün ən mühüm mədəniyyət, yüksək elm və ali təhsil mərkəzi hesab olunmuşdur. Yuxarıda adını çəkdiyimiz ərəb tarixçisi Məsudi bu şəhər haqqında yazmışdır ki, burada heyrət doğuran binaların qalıqları, eləcə də səma kürəsini, ulduzları, dünyanı, quru və dənizləri, yaşayış yerlərini, bitki və can­lı­ları əks etdirən rəngarəng və çox gözəl rəs­sam­lıq lövhələri vardır. X əsrdə yaşamış coğrafiyaşünas alim, səy­yah Əbu Duləf Şiz şəhəri haqqında yazır ki, bu şəhər qızıl, civə, qur­ğuşun, gümüş, sarı arsen və cəmast adlı daş mədənləri olan dağ­lar arasında yerləşir... Orada çox möhtəşəm bir atəşkədə (od evi) var­dır. Şərq və Qərbdə yaşayan atəşpərəstlər buradan od apardılar. Atəşkədə qübbəsinin başında, onun tilsimi olan gümüş aypara vardır”.

Hindistanda və Yunanıstanda Avestanın tibb, nücum, coğ­rafi­ya, fəlsəfə sahələrinə dair hissələrin toplanması haqqında Sasani şa­hı Şapurun (242-272) xüsusi fərman verməsi onu göstərir ki, o dövr­də bu fənlərin öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.

Atəşkədələrdə Zərdüşt təhsili alanlar bütün günü orada olur, orada yeyir, orada gecələyirdilər. Onların təhsil xərclərini Atəşkə­dələr ödəyirdilər. Atəşkədələr bir elm, tədris mərkəzi, alimlər, müd­riklər ocağı idi. Dahi Nizami Gəncəvi “İskəndərnamə” əsərində bu barədə dəyərli məlumatlar vermişdir: