DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

FƏSİL 21. DÜNYA TƏSƏRRÜFATI HAQQINDA

NƏZƏRİYYƏLƏR
§1. DÜNYA TƏSƏRRÜFATININ NƏZƏRİ PROBLEMLƏRİ
Dünya təsərrüfatına dair çoxlu miqdarda müxtəlif problemləri bir sıra istiqamətlərinə görə qruplaşdırmaq olar. Buraya daxildir: xarici ticarət münasibətləri; beynəlxalq maliyyə və tədiyə balansı; gömrük müdafiəsinin optimal səviyyəsilə bağlı olan problemlər; valyuta kursu rejimi və optimal kurs problemləri; açıq iqtisadiyyatda müvazinət problemləri. Dünya təsərrüfatında ictimai məhsulun strukturu və dinamikasına, milli gəlirin bölgüsünə təsir problemləri, iqtisadi inteqrasiya problemləri, həmçinin bir çox başqa problemlər də bu qəbildəndir.

Ona görə də bunların hamısını bu mövzuda tam işıqlandırmaq mümkün deyil. Odur ki, dünya təsərrüfatı haqqında nəzəriyyələrin mövzuya daha münasiblərini nəzərdən keçirəcəyik. Bunlara əsasən aşağıdakılar aid edilir:

- xarici ticarət haqqında nəzəriyyələr;

- beynəlxalq maliyyə nəzəriyyəsi;

- beynəlxalq iqtisadi inteqrasiya nəzəriyyəsi.

Xarici ticarət haqqında nəzəriyyələr beynəlxalq əmtəə mübadiləsinin səbəbləri, quruluşu və səmərəliliyi haqqında məsələlərə cavab verməyə qabildir.

Dünya təsərrüfatının formalaşması bəşəriyyətin ictimai həyatının bütün sahələrindəki inkişafın qanunauyğun nəticəsidir. Bu, hər bir ölkənin daxili və xarici aləmində baş verən sosial-iqtisadi tərəqqi, təsərrüfat əlaqələrinin yaranması və inkişafı ilə bilavasitə bağlıdır. Burada ictimai əmək bölgüsünün eninə və dərininə inkişafı, onun beynəlxalq əmək bölgüsü səviyyəsinə yüksəlməsi sayəsində iqtisadi münasibətlərin dairəsi genişlənərək beynəlxalq xarakter almış, dünya təsərrüfatının formalaşmasında həlledici əhəmiyyət kəsb etmiş, iqtisadi əlaqələrin təşəkkülünə zəmin yaratmışdır. Bu özünü hər şeydən əvvəl ayrı-ayrı ölkələrin bu və ya digər məhsulun istehsalı üzrə ixtisaslaşmasında, beynəlxalq ticarətin meydana gəlməsində göstərmişdir. İxtisaslaşma sayəsində istehsal xərclərinin aşağı, məhsulun keyfiyyətinin yüksək olması, onun ucuz başa gəlməsi hər bir ölkədə beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən başqalarının bəhrələnməsinə imkan yaradır.

Ona görə dünya təsərrüfatı dedikdə, öncə xarici ticarət münasibətləri diqqət mərkəzində dayanır. Bununla əlaqədar bir sıra süallar yaranır. Beynəlxalq ticarət həmişəmi inkişafa səbəb olur? O, inkişaf etmiş ölkələr və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasındakı uyğunsuzluğu azaldırmı, yoxsa dərinləşdirir? O, daxili problemlərin həllinə necə təsir göstərir: dualizmin, yoxsulluq və qeyri-bərabərliyin aradan qaldırılmasına, ümumiyyətlə təsir göstərirmi? Bəlkə də o, zəif inkişaf etmiş ölkələrin mənafe və istəklərinə cavab vermir, yaxud onların inkişaf etmiş ölkələrdən asılılığını gücləndirir?

Bir-birilə bağlı olan belə suallar da meydana çıxır: "Üçüncü dünya" ölkələri özlərini necə aparmalıdır; emal edilməmiş əmtəələrin ixracını artırmalımı, yaxud xarici aləmdən ayrılaraq əvəzedici strategiyasını inkişaf etdirməkmi? Xarici investisiya qoyuluşunu həvəsləndirmək lazımdırmı? Zəngin ölkələrin köməyinin rolu necədir? O, "üçüncü dünya" ölkələri borclarının azalmasına, yaxud artmasına səbəb olurmu? Ümumiyyətlə, dünya kapitalizm mərkəzlərindən asılılıq dairəsi, yəni periferiya azalır və yaxud artır?

Aydındır ki, bu suallar inkişaf etməkdə olan ölkələrin qarşısında duran çoxsaylı problemlərin başa düşülməsi üçün mühüm şərtdir. Ona görə hər bir ölkənin iqtisadiyyatında xarici amillərin rolu həmişə öz təsirini göstərir.

Əvvəlcə bazar iqtisadiyyatının qərarlaşmasında mübadilə və kapitalın rolu haqqında mübahisəni, sonra isə fritrederlər, xarici ticarəti liberallaşdırmağın tərəfdarları və proteksionistlər arasındakı mübahisələri nəzərdən keçirək. Müasir mübahisənin xarakterini başa düşmək üçün heç olmasa, neoklassik müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsinə diqqət yetirək. Belə ki, bütün mübahisə iştirakçıları bü nəzəriyyəyə söykənmiş və ya əsaslanaraq irəli getmişdir.