DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§ 2. QƏDİM ASİYADA İQTİSADİ FİKİRLƏRİN MEYDANA GƏLMƏSİ
Dünya mədəniyyət tarixində özünəməxsus istiqaməti ilə fərqlənən Çin elmi bir çox sahələrdə, o cümlədən iqtisadi fikir tarixində olduqca dəyərli nailiyyətlər əldə etmişdir. Xüsusən Konfutsiyanın (552-479 e.ə.) (Kun-Fut-zı) irəli sürdüyü iqtisadi ideyalar Qədim Çin dövlətinin milli ideologiyasının əsası kimi onun iki minillik tarixi dövrünü təşkil etmişdir.

İri ailə icmaları daxilində formalaşmış ənənələrə sadiq qalan Konfutsiya onu böyük - kiçik, ata - oğul, böyük qardaşlar - kiçik qardaşlar prinsipi ilə bütün cəmiyyətin sosial-iqtisadi quruluşunu stabilləşdirmək istəyirdi.

Konfutsiya təkmilləşmiş adam-xeyirxah ər təlimini yarat­mışdır. Bu təlimin əsasında böyüklərə hörmət, humanizm, öz borcunu dərk etmək prinsipi dururdu. Humanist adam təvazö­karlığı, ədalətliliyi, dözümü, hamıya qarşı eyni olmağı ilə səciyyələnirdi. Konfutsiya göstərirdi ki, xeyirxah ər yalnız öz borcunu bildiyi halda, lakin aşağı adamlar yalnız faydalanmağı bilirlər.

Ali mənəvi prinsipləri hər cür sərvətdən, yüksək mövqe tutmaqdan üstün hesab edən Konfutsiya qeyd edirdi ki, insan yüksək mövqe tuta bilmədiyinə görə deyil, tam möhkəmlən­məməsinə görə təəssüflənməlidir.

Konfutsiya ilk dəfə Çində irəli sürülmüş təbii hüquq nəzə­riyyəsini sosial, mənəvi və hüquqi fəlsəfə istiqamətində inkişaf etdirmişdir. Təbii hüquq konsepsiyasına əsasən, allah dünya­nın ilkin səbəbidir. Lakin cəmiyyət həyatında baş verən hadi­sələrə qarışmır. Allah töhfəsi kimi verilən təbii hüquqlar vətən­daş qanunları ilə qorunur.

Əsrlər boyu "təbii hüquq" nəzəriyyəsi Çində inkişaf etmiş, hakim sinfin mənafeyinə xidmət etsə də, lakin xalqın mənəvi zənginləşməsində olduqca böyük rol oynamışdır. Çünki mə­nəvi zənginlik, bu gün də Çin xalqının ən böyük bəşəri dəyər­ləri kimi qiymətləndirilir.

Konfutsiya insanın mənəvi təkmilləşməsini dövlət idarə­çiliyinin əsası hesab edirdi. Onun fikrinə görə dövlət böyük bir ailədir, hökmdar isə "xalqın atasıdır".

İdeal hökmdar obrazında da Konfutsiya təkmilləşmiş şəx­siyyəti görürdü və qeyd edirdi ki, dövlət xərclərində qənaətcil olmalı, insanlar üçün qayğı çəkməlidir.

Konfutsiya hökmdarları əvvəlcə xalqı varlı etməyə, sonra isə tərbiyələndirməyə çağırırdı. Bununla əlaqıdar o qeyd edirdi ki, hökmdarlar adamların azlığı ilə deyil, nemətlərin qeyri-bə­rabər bölünməsinə görə qayğı çəkməlidirlər. Eyni zamanda o göstərirdi ki, yoxsulluğun əsas səbəbi aşağıdakılarla yuxarılar arasında gedən çəkişmələrdir. Əlbəttə, belə bölgüdə əhalinin sosial təbəqələşməsi nəzərə alınırdı. Çünki Konfutsiya "ali icma ilə" xüsusi mənimsəməni fərqləndirirdi.

Ali icmaya kollektiv mülkiyyət sahibi olan kəndliləri, xüsusi mənimsəməyə isə quldar mülkiyyətini daxil edirdi.

Hökmdarın hər cür narazılıqların aradan qaldırılması və kəndli təsərrüfatının təşkil olunması sahəsindəki vəzifəni qeyd edən Konfutsiya xalqın mövsümi ictimai işlərə cəlb olunmasını zəruri hesab edirdi.

Qədim Çində sosial-iqtisadi sabitləşmənin əsas istiqa­mətini, nəsil-tayfa prinsipi əsasında formalaşan patriarxalq-ailə münasibətində görən Konfutsiya hesab edirdi ki, dövlətin sərvəti, məhz ailələrin sərvətinə əsaslanmalıdır. Konfutsiya xalqı çox işləməyə və az istehlak etməyə çağırırdı. Bununla belə hakimiyyətin möhkəmləndirilməsi üçün xalqın sosial tə­bəqələrindən istifadə etməyi, kollektiv əməkdən istifadə edib ictimai işləri görməyi tövsiyə edirdi.

Hökmdarı varlı, xalqı razı görmək istəyən Konfutsiya vergi həddinin qoyulması, etik normalara riayət edilməsi, əkinçilik işlərinin vaxtında görülməsi, sərvətin bərabər bölgüsü prinsip­lərinin nəzəri ideyalarını göstərə bilmişdir.

Konfutsiyanın ideyalarını daha sonralar inkişaf etdirən görkəmli mütəfəkkirlərdən biri müəllim Men (e.ə.372 - 281) olmuşdur. Konfutsiyanın yaşadığı dövrdən fərqli olaraq, müəl­lim Men sinfi mübarizələrin kəskinləşdiyi şəraitdə fəaliyyət gö­s­tərirdi. O qeyd edirdi ki, xalq kütləsinə humanist hökmdar gü­zəştə getməyi bacarmalıdır və xalqı idarə etməlidir.

İdarəetmə Konsepsiyasını irəli sürən Men-tsızı idarə edənlə idarə olunan arasındakı münasibətlərini müəyyən et­məklə qeyd edirdi ki, sadə adamlar hakim təbəqəni təmin et­məməlidirlər, bu göyün yerdəkilər üçün ən ümumi qanunudur.

İstehsalın icma formasına üstünlük verən Men-tsızı, kəndli torpaqlarının birgə becərilməsinə, qarşılıqlı yardım edilməsinə xüsusi əhəmiyyət verirdi. Eyni zamanda bu istiqa­mətdə tətbiq ediləcək verimlərin həddinin müəyyən edilməsinə də diqqət verilməsini qeyd edirdi.

Əmtəə mübadiləsinə xüsusi əhəmiyyət verən Men-tsızı qeyd edirdi ki, əkinçilərlə sənətkarlar arasında belə mübadilə olmalıdır. Daxili bazarda qiymət həddinin müəyyən­ləş­di­rilmə­sində istehsalçının əmək məsrəflərini nəzərə almaq lazımdır. "Əgər iri və kiçik başmaqlar eyni qiymətdə olsa, onda iriləri kim hazırlayar?" Lakin qiymətlərin tənzimlənməsində aldat­maların olacağına tərəddüd edən müəllim Men göstərirdi ki, belə olan şəraitdə dövləti kim idarə edəcək.

Bununla müəllim Men qiymətlərin mübadilə şəraitində uyğunlaşmasını və dövlətin onları tənzimləməkdən azad olun­masını tövsiyə edirdi.

Qədim Çin ictimai fikrində "Quan-tsızı" kollektiv iqtisadi traktı xüsusi yer tutur. Bu iqtisadi traktı e.ə. 4-3 əsrlərdə hök­m­dar tipin yaranmış olduğu "Qərb qankarında elm sarayı" adlı akademiyasında meydana gəlmişdir.

Müxtəlif alimlərin 500-dən yuxarı əsərlərinin məhsulu "Quan-tsızı" traktında birləşmiş 76 fəsilli ensklopedik yadigar bir əsər kimi bugünkü günə gəlib çatmışdır.⁸

İctimai həyatda baş verən dəyişikliklərin məhsuldar və ya qeyri-məhsuldar illərlə əlaqəsi və əməyin dövlətin gücünün əsası olduğu "Quan-tsızı" traktında qeyd olunurdu. Bununla yanaşı əməyin ekvivalent mübadiləsinin aparılmasının meyarı olduğu göstərilirdi. Traktın müəllifləri hesab edirdilər ki, "usta­larla" "əkinçilərin" əmək məhsullarının mübadiləsi şəraitində birinin o birinə nisbətən daha çox fayda götürməsinə heç cür yol vermək olmaz. Çünki bütün xalq bir çalışmalı və hamı bə­rabər qazanc əldə etməlidir.

"Quan-tsızı" traktında qeyd olunur ki, xalq bilikli adamlar üçün gəlir, tacirlər üçün isə mənfəət yaradır. Bununla belə sadə xalqla bilikli adamlar təbii hüquq konsepsiyası baxımın­dan əsaslandırılırdı. Göstərilirdi ki, əgər hamı bilikli adam ol­saydı onda ölkə gəlirsiz qalardı və heç biliksiz adamlar da ol­mazdı. "Quan-tsızı" traktında iqtisadi fikirlər əsasən "hökmdarı dövlətli" "xalqı razı" görmək istiqamətindədir.

"Quan-tsızı" müəllifləri qeyd edirdilər ki, iqtisadiyyatın stabilləşməsinin əsasını əkinçilik işinin sürətləndirilməsi və dövlətin daim taxıl ehtiyatının yaradılması təşkil edir. Taxılın qiymətinin tənzimlənməsi tövsiyə edilirdi. Lakin nə sənətkar­lıq, nə də ticarət faydasız iş hesab olunurdu. Bundan əlavə traktda qeyd olunurdu ki, "dörd qrup xalqın" qulluq adamları­nın, əkinçilərin, sənətkarların və tacirlərin əmək və həyatı ge­niş şəkildə reqlamentləşməlidir. Onlar sənətlərini dəyişməməli və nəsildən-nəslə keçməlidir.

Traktda dövlətin "torpağı idarə" edə bilməsi üçün onun təbii xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və keyfiyyət şkalasının qo­yulması tövsiyə edilirdi.

Əkinçilik işinin sürətləndirilməsi üçün "Quan-tsızı" trak­tında əhaliyə kreditlərin verilməsi tövsiyə edilirdi. Çünki dağlıq ərazilərdə yaşayanların taxıl məhsullarına olan ehtiyacı, məh­suldarlığın aşağı olması nəticəsində daima artır. Belə şəraitdə dövlət kredit əməliyyatlarından daha çox pul resurslarını cəm­ləyir. Bu da "pulların bahalaşmasına" və "şeylərin ucuzlaşma­sına" səbəb olurdu.

"Quan-tsızı" traktının müəllifləri sadə əmtəə təsərrüfatı şəraitində pul təsərrüfatının bir sıra qanunauyğunluqlarını müəyyən edə bilmişdilər. Belə ki, əmtəələrin qiymətinin artımı, pulun və əmtəələrin qiymətlərinin əks hərəkəti pulun ucuzlaş­masına, kreditlərin məhsulların mübadiləsinə verilməsi, onların bahalaşmasına səbəb olacağı qeyd olunmuşdur. Digər tərəf­dən təsərrüfatın sabitləməsi üçün pul nişanlarının emissiyası­nın normalaşdırılmasını göstərirdilər.

Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, "Quan-tsızı" traktı Qədim Çin iqtisadi fikirlərinin təşəkkülü və inkişafında misilsiz rol oynamışdır.

Qədim Hindistanda eramızdan əvvəl XXIII-XXYIII əsrlər­dən başlayaraq, quldarlıq quruluşunun inkişafı, intensiv şəhər­salma, budda ehkamının üstün rola malik olması, xüsusi mülkiyyətlə, əmlakla, vergi ilə, dəyərlə, əməklə bağlı Cənubi Asiyada iqtisadi görüşlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuş­dur.

Qədim Hindistanda mülkiyyət onun sahibinin bir hissəsi hesab olunurdu. Lakin bununla yanaşı ilkin buddizm təlimində mülkiyyətdən imtina etmək əsas yer tuturdu. Bədənin zahiri ünsürü kimi təsvir olunan əmlakdan imtina etmək şəxsiyyətin budda qarşısında ən ali keyfiyyəti kimi göstərilirdi.

Eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında meydana gələn buddizm dininin və onun təsvirinə həsr olunan ədəbiyyatın braxmanizmin (induzma) meydana gəlməsi cəmiyyətin mə­dəni həyatının inkişafına müsbət təsir göstərirdi. Qədim Hin­dis­tanda insanların istər dini, istərsə gündəlik fəaliyyətləri, is­tərsə də mənəvi davranışları o dövrdə yazılmış ədəbiyyatlarla tənzimlənirdi. Xüsusi üç kitab vasitəsi ilə insanın həyatındakı fəaliyyətinin əsas məqsədi, onun dini borcu (dxarme), qazancı (artxe), sevgisi (kame) əsaslandırılırdı. Bunlara "Manunun qa­nunları" - dini borcları , "Artaxaşastra" - qazancı, "Kamasutra" - sevgisini təsvir edən kitablar daxil idi. Dini borcların yerinə yetirilməsini birinci dərəcəli vəzifə kimi qarşıya qoyan "Manu­nun qanunları" hər bir fərdə üç məqsəddən istifadə olunma­sına icazə verilirdi.

Sərvətin, maddi nemətlərin əldə olunması xüsusən qur­ban vermə ehkamı ilə əlaqədar idi.

Həyat fəaliyyətində əldə olunan bütün əmlaklar birmənalı olaraq allahın yolunda (buddaya) qurban vermək üçün nəzərdə tutulurdu.

Qeyd etmək lazımdır ki, Qədim Hindistanda iqtisadi fi­kirlərin meydana gəlməsində və formalaşmasında eramızın birinci əsrində 15 kitab əsasında tərtib edilmiş "Artaxaşastra" traktı mühüm rol oynamışdır.

Maddi qazancın əldə olunmasına, ətraf ərazilərin yeni vergi verənlərə görə zəbt edilməsi, bu əsasdan da hökmdarın xəzinəsinin doldurulması prinsipi traktda əsas yer tutur. Trak­tın əsas tərtibatçısı hökmdar I Çandra quntanın məsləhətçisi Kanutilya hesab olunur. Dövlətin möhkəmlənməsinə, vergi yağmanın təkmilləşməsinə, gəlirlərin artırılmasına, xərclərin azalmasına, ticarətin aparılması qaydalarına traktda geniş yer verilmişdir.

"Artaxaşastra" traktında hökmdara dörd elmin öyrənilməsi zəruri hesab edilir. Bunlardan biri dini təlim, ikincisi fəlsəfə, üçüncüsü idarəetmə, dördüncüsü isə iqtisadiyyat. Traktın ikinci kitabı iqtisadiyyata (vartta) həsr edilmişdir.

Müxtəlif təsərrüfat fəaliyyəti ilə bağlı, xüsusən əkinçilik, heyvandarlıq, ticarət sahələri kimi öyrənilən iqtisadiyyat, əs­lində dövlət təsərrüfatı sferası kimi şərh edilərək xəzinənin doldurulması vasitəsi hesab olunur.

İqtisadiyyat bilavasitə hökmdarın inhisarına daxil ol­duğuna görə, ayrı-ayrı təsərrüfatlar da onun hissələri hesab olunurdu.

Qul əməyinə üstünlük verilən əkinçilik sahələrindən başqa, emalatxanalarda muzdlu əməkdən istifadə olunması tövsiyə edilirdi. Natural və qul ilə ödənilən muzdlu əməyin ixti­sas yönümü əsas götürülürdü. Vergilərin mahiyyəti traktda, onun hökmdara ölkəni müdafiə etdiyi üçün verilən mükafat kimi göstərilirdi. Lakin bununla yanaşı müxtəlif sahələrdən əldə olunan vergilər fərqlənirdi. Belə ki, kənd təsərrüfatından əldə olunan vergi məhsul yığımının 1/6 hissəsinə bərabər tu­tulurdusa da, lakin sənətkarlar və tacirlər üçün tamamilə başqa hədd müəyyən edilmişdi. Ümumiyyətlə, bütün fəaliyyət sahələ­rinin vergiyə cəlb olunması zəruri hesab olunurdu.

Vergilərdən yalnız dini təlimin ən aparıcı nümayəndələri azad edilirdi. Traktda ticarətlə məşğul olanlar arasında əyyaş­lığın geniş yayıldığını nəzərə alaraq qeyd olunurdu ki, belə adamlar "oğru adını daşımayan oğrulardır".⁹

Hökmdara tacirlərin çəki və ölçüləri üzrə ciddi dövlət nə­zarətinin qoyulması tövsiyə edilirdi. Eləcə də məhsulların id­xal, ixracı üzrə müxtəlif rüsumların tətbiq olunması qeyd olu­nurdu. Məhsulların qaçaqmalçılıq yolu ilə daşınmasına, ba­zarlarda deyil, məhsulların istehsal olunduğu yerlərdə satıl­dığına görə çox sərt cəza tədbirlərinin tətbiq olunması məslə­hət görülürdü.

"Artaxaşastra" traktında tacirlərin mənfəəti "sair xərclərə" aid edilərək, onun həcmi əvvəlcədən müəyyənləşdirilirdi. Yerli tacirlər üçün mənfəət qoyulmuş əmtəə qiymətlərinin 5%-ini, xaricilər üçün isə 10%-ini təşkil edə bilərdi.

Tacirlərin öz aralarında məhsulların ucuz və ya baha sa­tılmasına görə razılığa gəlmələri, hökmdar tərəfindən ciddi nə­zarət altına alınırdı. Bazar nəzarətçiləri ekspertlər vasitəsi ilə əmtəələrə "ədalətli qiymət" müəyyənləşdirmək hüququna ma­lik idilər. Bəzi hallarda hərrac yolu ilə məhsullar satılarkən elan olunmuş qiymətlə bazar qiyməti arasındakı fərq xəzinəyə cəlb olunurdu.

Nəzarətçi məmurların xəzinəyə məxsus vəsaitlərin oğur­lanmasının qarşısının alınması üçün də, tarktda müəyyən təd­birlər nəzərdə tutulmuşdu. Qədim Hindistanda əmtəə-pul münasibətlərinin zəif inkişaf etməsinə baxmayaraq, kredit sistemi, icarə haqqı, girov, mənfəətin bölgüsü, əmlak, borc faizi və s. bağlı olduqca əsaslandırılmış iqtisadi fikirlər mövcud idi.

Belə ki, faizlərin həcmi, borcun xarakterindən asılı olaraq müəyyənləşdirilirdi. Əgər adi faizin həcmi ayda 1,25% bərabər idisə, lakin onun həcmi, kreditorun risk etməsindən və yaxud işin mənfəətli olmasından asılı olaraq artırıla bilərdi.

Kreditlərin verilməsi öhdəliklərin qəbul olunması və yaxud girov qoyma yolu ilə həyata keçirilirdi. Belə şəraitdə həm kre­ditorun təlimatı, həm də mənfəətdən pay almaq hüququ qoru­nurdu. Bəzi hallarda girovun özündən istifadə, müəyyən edil­miş müddət ərzində götürülmüş krediti ödəməli idi.

Mənfəətin əldə olunmasının ən geniş yayılmış üsulların­dan biri müvəqqəti istifadə etmək və sərəncam vermək yolu ilə əmlakın icarəyə verməsi idi.

Qədim Hindistanın hüquqi və iqtisadi fikrində mülkiyyətin həqiqi sahibi ilə ona müvəqqəti sərəncam verənin dəqiq həddi müəyyən edilmiş idi.

Lakin "Artxaşastra" traktı, heç də tam iqtisadi prosesləri bütövlüklə əhatə etmirdi. Bəzi hallarda oradakı iqtisadi görüş­lər reallıqdan uzaq şəkildə şərh edilirdi. Bütün bunlara bax­mayaraq, Qədim Hindistanın bu mədəniyyət abidəsi, təsərrü­fatçılığın apa­rıl­ması, ideal dövlətin idarə olunması, vergi qoyu­luşunun təşkili sahəsində əmlakdan istifadə və sərəncam ver­mək istiqamətində dəyərli iqisadi fikirləri əks etdirə bilmişdir. Məhz buna görə də, bu trakt ümumdünya iqtisadi fikir tarixində özünəməxsus və əbədi yer almışdır.