DərsliK İqtisad elmləri doktoru, professor

§ 2. NEOKLASSİK MÜQAYİSƏLİ ÜSTÜNLÜK

NƏZƏRİYYƏSİ
Xarici ticarətin öyrənilməsi probleminin əsası XVI-XVIII əsrlərdə merkantilizm dövründə qoyulmuşdur. Lakin o vaxt hesab edilirdi ki, qabaqcıl ölkələr idxal etdiyindən çox ixrac etməlidir: yəni müsbət ticarət və tədiyə balansına malik olmalıdır. Bunun da saldosu qiymətli metallar və xarici valyutalar ilə təmin edilir.

Merkantilist nəzəriyyəsi məlum dərəcədə ölkələr arasında antaqonist münasibətlərin səbəbi olmuşdur Çünki belə bəhs etmədə bir ölkə qalib, başqaları isə məğlub hesab edilir; birisi zəngin, başqası kasıb olur.

Klassik nəzəriyyə D.Rikardo və C.S.Milin müqayisəli üstünlük prinsiplərinə əsaslanaraq ölkələr arasında daha ahəngdar münasibətləri bərpa etməyə cəhd göstərir. Burada ilkin nəzəriyyə bir dəyişən amildən, yəni iş qüvvəsi qiymətindən və tam ixtisaslaşma prinsiplərindən törəmişdir. Bunu misalla belə izah etmək olar. Fərz edək, müəyyən bir ölkədə yalnız iki əmtəə - traktor və düyü istehsal edilir; nisbi qiymətlər isə həmin ölkədə belədir ki, bir traktor 5 ton düyüyə dəyir və ölkə öz istehsal güclərini traktor istehsalı və düyü yetişdirilməsi arasında bərabər bölür. Bu halda ölkə 25 mln. ton düyü və 5 min traktor istehsal etməyi nəzərdə tutan orta səviyyədə dayanır. Fərz edək ki, dünya bazarında isə vəziyyət belədir: 1 traktor 10 ton düyüyə dəyir. Bu o deməkdir ki, həmin ölkədə düyü istehsalı əvəzinə yalnız traktor istehsalı üzrə ixtisaslaşma xeyirlidir.

Əgər traktor və düyü istehlakına dəyişiklik olmasa, ölkə əvvəlki kimi onları bərabər nisbətdə istehlak etməyə çalışsa, onda həmin ölkəyə 10 min traktor istehsal edərək onun yarısını dünya bazarında 50 mln ton düyüyə mübadilə etməsi çox faydalıdır. Çünki ölkə daxilində 1 traktorun dəyəri 5 ton, dünya bazarında isə 10 ton düyünün dəyərinə müqabildir.

İlkin klassik nəzəriyyə XX əsrdə bu sahədə xeyli düzəlişə uğradı, bunda isə əsas xidmət İsveç iqtisadçıları Eli Henşerə və Nobel laureatı Bertil Olinə məxsusdur. Beynəlxalq ticarəti ayra-ayrı ölkələrdə əmək məhsuldarlığının müxtəlifliyilə izah edən klassik nəzəriyyədən fərqli olaraq neoklassik nəzəriyyə bu faktı ondan başlayır ki, ölkələrin hamısı bütün əmtəələrin istehsal texnologiyasına daxil olmağın eyni imkanlarına malikdir.

Lakin müxtəlif ölkələrdə resursların qiymətləri müxtəlifdir. Ona görə iş qüvvəsi ucuz olan ölkələr əmək tutumlu əmtəələr istehsalında, kapitalın qiyməti yüksək olmayan ölkələr isə kapital tutumlu əmtəələr istehsalında nisbi üstünlüyə malik olur.

Dünya ölkələri resurslarla təminatına görə fərqləndiyindən müxtəlif məhsullar istehsalı müxtəlif resurslar nisbətini tələb edir, qarşılıqlı faydalı mübadilə üçün ilkin şərtlər yaradır. Tutaq ki, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan iki ölkə var: inkişaf etməkdə olan ölkə üçün aqrar sahədə böyük ixtisaslaşma kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalında, inkişaf etmiş ölkə üçün isə sənaye sferasında nisbi üstünlük səciyyəvidir. Belə ki, hər bir ölkənin öz nisbi üstünlüyü vardır. Bu ondan yaranır ki, qiymətlərin beynəlxalq nisbəti onların daxilindəki nisbətinə uyğun gəlmir. Bu isə istehsalı ucuz başa gələn və yüksək keyfiyyətli əmtəələri idxal etmək zərurəti doğurur. Bundan həm inkişaf etməkdə olan, həm də inkişaf etmiş ölkələr qazanır.

Qeyd etmək lazımdır ki, qarşılıqlı əlaqədə olan iki ölkədə ixracın dəyəri idxalın dəyərinə bərabər olanda ticarət balanslaşır. Belə ki, neoklassik nəzəriyyəyə görə beynəlxalq ticarətin artması ilə müvafiq olaraq onda iştirak edən ölkələrin xeyri artır (istənilən əmtəənin istehsalında tam ixtisaslaşma mümkün olmasa da, nisbi ixtisaslaşmanın xeyri) və çoxalır. Bu, istehsal amilləri qiymətlərinin müvazinətini təmin edir. Belə ki, beynəlxalq ixtisaslaşma nəticəsində qənaət olunan istehsal amillərinin artmasına tələb yüksəlir.

Neoklassik nəzəriyyə nöqteyi-nəzərindən inkişaf hər bir ölkənin beynəlxalq ticarətdə müqayisəli üstünlüklərdən tam istifadə etməsi deməkdir. Ona görə artımı stimullaşdırmaq üçün ölkənin iqtisadi siyasəti kənara, yəni beynəlxalq ticarətə yönəldilməlidir. Lakin kənara yönəldilən belə iqtisadi siyasət uzunmüddətli plana nisbətən qısa müddətdə daha tez fayda gətirir. Həm də belə xatırladılır ki, ixtisaslaşmanın faydasını ilk kolonistlər və sahibkar-mühacirlər artıq çoxdan əldə etmişlər.

Müharibədən sonrakı illərdə inkişaf etməkdə olan ölkələrin xarici ticarətin üstünlüklərindən tam istifadə etmək üçün cəhdləri uğurlu olmamışdır. Dünya ixracatının xeyli, son iyirmi il ərzində 10 dəfə artmasına baxmayaraq, inkişaf etməkdə olan ölkələrin bu sahədə payı əvvəlki kimi qalmışdır. Bunun bir qismi onunla bağlıdır ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin əksəriyyəti üçün monokultur ixtisaslaşma xarakterikdir. Onlar başlıca olaraq kənd təsərrüfatı xammalları, mineral və yanacaq ixrac edirlər. İlk məhsulların monokultur ixracı bir qayda olaraq risk və qeyri-müəyyən vəziyyət ilə bağlıdır. Bundan başqa ilk məhsulların çox hissəsinin gəlirinə görə tələb əyrisi olduqca aşağıdır. Belə ki, sərvətin artmasilə istehlakçının büdcəsində qida məhsullarının nisbi payı aşağı düşür.

Başqa sferalardan fərqli olaraq kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı üçün təkmil rəqabət daha çox tipikdir. Aqrar sferası təbii şəraitdən xeyli dərəcədə asılıdır. Bu isə kəskin kortəbii tərəddüdlər doğurur Belə ki, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının həcmi qabaqcadan məlum olmur; sənayedəki kimi istehsalın həcminə o dərəcədə həm nəzarət etmək, həm də onu tənzimləmək mümkün deyil. Kənd təsərrüfatından fərqli olaraq sənaye məhsuluna tələb sabit artım meylilə xarakterizə olunur və gəlirlərə görə tələb elastikliyi yüksəkdir. Bütün bunlar inkişaf etməkdə olan və inkişaf etmiş ölkələr arasında ticarət şəraitinin pisləşməsi üçün obyektiv ilkin şərtlər yaradır. Təəssüf ki, bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr ixrac olunan məhsulun həcmini sərbəst tənzimləyə və milli mənafe naminə beynəlxalq ticarətdən imtina edə bilmirlər. Onlar üçün məhsul ixracı xarici valyuta əldə etməyin əsəs mənbəyidir. Onların özləri də ixracı genişləndirərək ixrac olunan əmtəələrin qiymətinin düşməsi üçün ilkin şərtlər yaradırlar.

Əlbəttə, xarici ticarətin Tayvan, Cənubi Koreya, Braziliya, bəzi OPEK və başqaları kimi ölkələrdə sürətli iqtisadi artımın mühüm ilkin şərt olması inkar olunmazdır. Lakin onların uğurlarının əsasında hələ keçən əsrin 70-ci illərindən qiyməti kəskin artan ya emal sənayesi məhsullarının, ya da enerji daşıyıcıların ixracı durur. Neoklassik nəzəriyyə bunlarla yanaşı müasir dünyada müşahidə olunmayan bir sıra ilkin şərtlərə əsaslanır. Buna inkişaf problemi ilə məşğul olan həm A.Xirşman, L.Lyuks, Q.Myurdal, T.Baloq, F.Perru, Q.Zinger kimi radikal, həm də Y.Tinberqen, V.Brandt komissiyasının uzvləri və b. kimi liberal cərəyan alimləri diqqət vermişlər.

İstehsal resurslarının mümkün həcmi heç də kəmiyyətcə təsbit olunmur. Buna görə onlar inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə keyfiyyətcə çox fərqlənirlər. İstehsal amillərinin, məsələn, əmək və kapitalın sürətlə hərəkət etmə qabiliyyəti dəyişir. Bu proseslər inkişaf etməkdə olan ölkələrin daxilində məhduddur.

Azad rəqabətin hakim olduğu klassik kapitalizm genezisindən fərqli olaraq müasir dünyada beynəlxalq arenada transmilli korporasiyalar hökmranlıq edir, dünya ticarətinin 1/3 hissəsini əlində saxlayır. Belə şəraitdə neoklassik nəzəriyyə əvvəllər malik olduğu üstünlüklərə əsaslanır. Bu o deməkdir ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin ixtisassız iş qüvvəsindən geniş istifadə etməklə əməktutumlu məhsullar istehsalında ixtisaslaşması onların möhkəmlənir. Yəni material və əmək resursları aşağı keyfiyyətdə qalır. Halbuki həmin ölkələr üçün informasiya, sahibkarlıq qabiliyyəti insan kapital kimi istehsal amillərinin əldə edilməsi problemi son dərəcədə aktuallığını saxlayır.

Neoklassik nəzəriyyə beynəlxalq ticarətdə dövlətin artan rolunu nəzərə almır; hətta inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün istehsal amillərinin milli mənsubiyyətini təhrif edir.

Müqayisəli üstünlüklərdən danışarkən nəzərə almaq lazımdır ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrdə məhsul ixracını təmin edən resursların çoxu qeyri rezidentlərə məxsusdur. Bu ixracat üçün işləyən bir sıra emal sənayesi şirkətlərinə və aqrofirmalara xarakterikdir. Odur ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatının ixrac bölməsinin başqa sahələrlə əlaqəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Dünya təsərrüfatı yerində saymır: daim yeniləşir, struktur dəyişiklikləri baş verir. Belə dəyişikliklərin təşəbbüsçüləri bir qayda olaraq daha güclü, yəni inkişaf etmiş ölkələr olur. Daha zəiflər - inkişaf etməkdə olan ölkələr isə buna uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalır. Bu, xərclərin "ölməsinə", əmək ehtiyatlarının səmərəsiz istifadəsinə səbəb olur, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərini bitərəfləşdirir. Belə hallar heç də təsadüfü deyil. Bütün bunlar inkişaf etmiş ölkələri inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən kapital qoyuluşu üçün daha çox cəlbedici obyektə çevirir.

Ona görə sol radikallar müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsini "üçüncü dünya"ya tətbiq olunmaz hesab edirlər. Onlar müasir bərabərsizliyi şərh edən bir sıra nəzəriyyələr də irəli sürürlər. Onların əksəriyyəti marksizmin böyük təsiri altındadır. Lakin bu ənənəvi marksizm şəklində deyil, neomarksist ideyanı əks etdirir.