şirkətdə Ford şirkətinin payını artırmaq imkanı yoxdur. Yapon
şirkətinin yeni səhmlər buraxmaqla fondu artırmaq planı yoxdur
(International Herald Tribune, January 9, 1990).
Əgər mətnin predmeti sərlövhədə, yaxud sərlövhə
kontekstində verilmirsə, onda mətn xülasələşdirilir və bu xülasə
mətnin predmetini təşkil edir. Mətni sıxmaq və xülasələşdirmək
heç də hər zaman bütün mətnlərdə əsl predmeti üzə çıxarmağa
imkan vermir, çünki bəzi hallarda yalançı, saxta predmetin
qabaqda gəlməsi buna imkan vermir. Belə olduqda digər
intratekstual
215
amillər {xüsusilə mətnin leksikası) tədqiq olunmalıdır. Bu çox
asanlıqla mətnin predmetini üzə çıxarmağa imkan verər.
Leksik vahidlər səviyyəsində mətnin predmetinin təhlilində
başlıca məfhum izotopiyada olduğu kimidir. Mətndəki sözlər
semalardan ibarətdir. Bu semalar, izotoplarda olduğu kimi, mətn
boyu bir-biri ilə əlaqələnir və mətn boyu bir izotopik zəncir
yaradır. Semalann bu cür bir-birilə bağlantısına izotopik səviyyə
deyilir. Bu bağlantı mətnin predmetini müəyyən edir. Mətndə
müxtəlif izotopik səviyyələr ola bilər. Onlar bir-birini
tamamlaya, ya da ierarxiya qaydasında bir-birinə tabe ola bilər.
Mətnin predmetini tematik məfhumlan bir-birindən
ayırmaqla, onlann mətndəki distribusiyası və sıxlığını
öyrənməklə də müəyyənləşdirmək olar.
İzotopik strukturlar bir semantik əlaqələr şəbəkəsi yaradır,
onlar mətndəki əlaqə və ardıcıllığı nümayiş etdirir. Bəzi
tədqiqatçılara görə izotopiya invariantlığı izomorfıya adlanır.
Onlar təklif edirlər ki, tərcümədə ənənəvi ekvivalentlik anlayışı
izotopiya invariantlığı ilə əvəzlənsin(21).
Mətnin predmetinin müəyyən edilməsində dili bilməyin rolu.
Mətndəki əlaqələri (coherence) öyrənmək heç də həmişə mətnin
predmetini müəyyənləşdirmək üçün kifayət deyil. Coherence
mətnin elementləri arasındakı əlaqələri izah etsə də, mətnlə onun
aid olduğu ekstralinqvistik reallıq arasındakı əlaqələri izah etmir.
Mətndə verballaşmış məlumatı ümumi, yaxud xüsusi bir reallığın
təzahürü ilə əlaqələndirməklə mətni anlamaq mümkündür. Əgər
mətnin oxucusu onu başa düşmək istəyirsə, o, mətndə verilən
yeni
məlumatla
özünün
yaddaşmdakı
fon
biliyini
əlaqələndirməlidir.
Bu necə baş verir? Şemer oxucunun mətni başa düşməsi üçün
dörd əsas amil göstərir: a) yazar ilə reseptorun bilik səviyyəsi,
yəni onların yaddaşında toplanmış bilik; b) dil bilgisi, yəni
onlann dili bilmə dərəcəsi;
c) kommunikativ situasiya, yəni ünsiyyətin baş verdiyi
situasiya (zaman, məkan və s.), bu situasiya yazar və reseptor tə
216
rəfindən eyni cür dərk edilməlidir; d) kontekst, yəni haqqında
danışılan elementin işləndiyi dil mühiti, dil konteksti(21).
Dil bilgisi və dili bilmək səviyyəsi mətni anlamağa necə
kömək edir? Bunu aşağıdakı misalla nümayiş etdirmək olar:
A man comes to Vienna on business for the first time in his
life, and in the evening he wants to go to see a play at the famous
Burg Theatre. So he asks the lady in the booking office: '"What is
on tonight?” And she answers: '‘Twelfth Night or what you will”.
"Oh well, ” says he, 1 would prefer "The Blue Danube".
Aldığı məlumatı başa düşməsi üçün həmin şəxsin kifayət
qədər dil bilgisi var. Ancaq onun yaddaşında belə bir bilik yoxdur
ki, “On ikinci gecə, yaxud hər nə istəyirsiniz” Şekspirin bir
pyesinin adıdır. O, həm də başa düşmür ki, teatnn repertuarını
tamaşaçının müəyyən etmədiyini, onu da bilmir ki, Burq Teatrı
operettalar oynanılan teatr olmadığını bilmir. Mavi Dunay isə
operettadır.
Oxucu dil bilgisi vasitəsilə mətnin leksik və sintaktik
elementlərindən əldə etdiyi məlumatı yaddaşmdakı fon biliyi ilə
birləşdirməklə mətnin məzmununu başa düşür. O, mətndəki yeni
məlumatla öz empirik biliyinin bir hissəsi olan məlumat arasında
analoqiya yaradır. Metafora və təşbehlər bu prosesə kömək edir.
Beləliklə, yeni məlumatı mövcud biliklə birləşdirmək prinsipini
həm bədii, həm də elmi mətnlərə tətbiq etmək olar.
Bu mülahizələrin mütərcim üçün xüsusi əhəmiyyəti var.
Çünki fon bilikləri arasındakı fərqlər təkcə fərdi özəlliklə bağlı
deyil, o həm də mədəniyyətlərdən asılıdır. Şemerin (21)
göstərdiyi kimi, mütərcim heç vaxt maraqlı olmayan tərəf kimi
çıxış edə bilməz; öz dünya biliyi sayəsində intuitiv şəkildə mətni
başa düşəndən sonra öz intuitiv dərkinə intellektual bir haqq
qazandırmağa çalışır.
Məxəz mətni tərcümə edərkən onu anlamağa çətinlik törədən
amillərdən biri mütərcimin adekvat dil bilgisinə malik
olmamasıdır.
217
Məzmun. Torcüməyönümlü mətnlərin müxtəlif səpgili
təhlilində indiyədək mətnin məzmununun təhlilinə kifayət qədər
diqqət yetirilməyib. Məzmun, məna, anlam {content, meaning,
sense) anlayışlan hələ də tam anlaşılmaz qalmaqdadır. Mətnin
məzmununun nədən ibarət olduğu haqqında çox az mülahizələr
var. Məzmunun təhlili leksik vahidlər səviyyəsi ilə məhdudlaş-
dınrlar. Bu haqda xülasələrdə müəyyən məlumat verilir, ya da
mətn parafraz olunur.
Tərcüməçi məxəz dili yaxşı bildikdə, mətn yaradıcılığı
prinsipləri və normaları ilə tanış olduqda, mətnin məzmununu
müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkmir. Hətta belə olduqda da bu
intuitiv anlamanı yoxlamaqdan ötrü bir neçə vasitəyə yiyələnmək
yaxşı olar. Tərcüməçi hazırlığı üçün bu sahədə müəyyən töv-
siyyələrin olması gərəkdir.
Dostları ilə paylaş: |