Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

Məxəz və hədəf mətnlər arasında 
uyğunluq və adekvatlıq 
Tərcümə ilə orijinal arasında leksik uyğunluq dedikdə məxəz 
mətndəki sözlərlə tərcümə mətninin sözlərinin üst-üstə düşməsi 
nəzərdə tutulur. Məlumdur ki, bir-birinin eyni olan iki dil yoxdur. 
Dillər müəyyən simvollara verilən məna, ya onların cümlə, ya da 
frazalarda  düzülüşü,  yeri  ilə  fərqlənir.  Buna  görə  də  dillər 
arasında mütləq uyğunluq ola bilməz və məxəz mətn ilə tərcümə 
mətninin bütün çalar, incəlikləri və dəqiqliyi ilə üst-üstə düşməsi 
qeyri-mümkündür. 
221 

---

ümumi məzmunu vo təsiri ilə tərcümə orijinala uyğun gələ bilər, 
ancaq  təfərrüat  məsələsində  tam  oxşarlıq  ola  bilməz.  İngilis 
tərcümə nəzəriyyəçisi Konstans Uest (37) yazır: “Tərcümə etmək 
məsuliyyətini  üzərinə  götürmüş  hər  bir  kəs  sanki  borc  aldığı 
həqqmda müqavilə imzalayır, qaytardıqda borcu həmin valyuta 
ilə deyil, həmin məbləğdə qaytarmalıdır,” Heç kos elə təsəvvür 
etməsin ki, tərcümə prosesində şərhdən  yayınmaq mümkündür. 
D.C.Rosseti(37)  yazır  ki,  tərcümə  şərh  etmənin  ən  müstəqil 
formasıdır. 
Leksik uyğunluq və onun prinsipləri məsələsini tam təfərrüatı 
ilə  şərh  etmək  yalnız  müxtəlif  tərcümə  prinsipləri,  tərcümə 
yolları  və  tərcümə  növlərinin  mövcudluğunun  dərkindən  keçir. 
Ənənəvi olaraq biz sərbəst, və ya parafrastik tərcümələri orijinala 
yaxın  sayınq,  yaxud  onların  hərfi  tərcümələrlə  qarşı-qarşıya 
qoyuruq.  Əslində  tərcümənin  növləri  bu  deyilənlərdən  daha 
çoxdur. Sətri tərcümə kimi ultrahərfi tərcümələrlə birlikdə elələri 
də  var  ki,  məxəz  mətndəki  söz  hədəf  dilə  həmişə  eyni  sözlə 
tərcümə  edilir.  Elə  tərcümələr  də  var  ki,  onlarda  orijinalın 
formasmdakı məhdudiyyətlərə məhəl qoyulmur, amma bununla 
belə  bəzən  onlar  həddindən  çox  ənonəviləşdirilir  və  hətta 
arxaikləşdirilir.  Bəzi  tərcümələr  məxəz  mətndən  forma  və 
semantik  yaxınlığı  ilə  seçilir,  lakin  bu  tərcümələrdə  həddindən 
artıq şərhlər verilir. Digər bir qrup tərcümələr məxəz mətndəki 
informasiyanı  verməkdən  çox,  oradakı  əhval-ruhiyyəni 
yaratmağa üstünlük verir. 
Eyni  əsərin  müxtəlif  tərcümələri  arasında  fərqlər  üç  əsas 
amillə bağlıdır: (1) ötürülən məlumatın xarakteri, (2) müəllifin vo 
tərcüməçinin  məqsədi  və  yaxud  məqsədləri,  (3)  informasiyanı 
qəbul edən şəxslərin kimliyi. Ötürülən məlumatlar başlıca olaraq 
məzmunun, ya da formanın hansı dərəcədə dominant olması ilə 
fərqlənir.  Əlbəttə,  heç  vaxt  məlumatın  məzmununu  onun 
formasından  tamamilə  ayırmaq  olmaz.  Forma  isə  məzmunsuz 
heç  nədir,  ancaq  bəzi  məlumatlarda  məzmun  əsasdır.  Bir  sıra 
məlumatlarda  isə  formaya  üstünlük  verilməlidir.  Məsələn,  dini 
moizələrdə bir sıra 
222 

---

mühüm üslubi  moziyyotləro baxmayaraq mozmun  formanı  çox 
üstələyir. Digər tərəfdən, dini moizələrdə bəzi akrostik şerlər {bu 
eh şer növüdür ki, burda əsasən birinci misraların birinci hərfi 
söz, yaxud /raza əmələ gətirir) aydın şəkildə elə qurulub ki, elə bil 
şer  bir  zirehli  canlığa,  gödəkçəyə  sığışdırılıb.  Hətta  məlumatın 
məzmunu da hədəf dildə danışanlardan asılı olaraq fərqlənə bilər. 
Məsələn, bəzi hindu tayfalarının nağıllarında heyvanların rəmzi 
rəqsində  əcdahanm  öndə  getməsi,  rəqsə  başçılıq  etməsi  ingilis 
dilli  oxucu,  yaxud  dinləyici  üçün  maraqlı  olsa  da,  onlar  dini 
moizələr qədər əhəmiyyətli deyil. Hətta hinduların özləri də bu 
moizələri həmin nağıldan daha əhəmiyyətli hesab edirlər. 
Şerdə nəsrdən fərqli olaraq forma daha çox əhəmiyyət kəsb 
edir.  Bu,  o  demək  deyil  ki,  şer  tərcüməsində  məzmun  formaya 
qurban  verilir,  şerin  məzmunu  sıxışdırılıb  müəyyən  formalı  bir 
qəlibə salınır. Çox nadir hallarda tərcümədə forma ilə məzmunun 
hər  ikisi  öz  əksini  tapır.  Əksər  hallarda  məzmunun  ötürülməsi 
xatirinə  forma  qurban  verilir.  Digər  tərəfdən  nəsrlə  tərcümə 
olunmuş lirik şer orijinalın adekvat ekvivalenti deyil. Bu tərcümə 
konseptual məzmunu verə bilsə də, şerə məxsus emosionallıq və 
oxunaqlığı  verə  bilmir.  Bununla  belə,  bir  sıra  mühüm  mədəni 
mülahizələrə görə bəzi şer növlərinin nəsr ilə tərcümə olunması 
mümkündür.  Misal  üçün,  Homerin  epik  şerlərinin  ingilis  dilinə 
tərcüməsi formaca çox qədim və qəribə görünür. Burada Homer 
üslubuna  məxsus  axıcılıq  və  təbiilik  yoxdur.  Bunun 
səbəblərindən  biri  oxucuların  hekayənin  nəzm  ilə  nəqlinə 
öyrəşməmə-  sidir.  Buna  görə  də  E.B.Riyu  belə  hesab  edir  ki, 
Homerin  “İliada”  və  “Odissey”ini  nəsrlə  tərcümə  etmək  daha 
müna- sibdir(37). 
Mütərcimin  müəyyən  məqsədləri  də  tərcümə  üsulunun, 
tərcümə növünün seçilməsində mühüm amil ola bilər. Şübhəsiz 
ki, məxəz mətnin müəllifi ilə tərcüməçinin məqsədləri tamamilə, 
yaxud qismən üst-üstə düşə və düşməyə bilər. 
223 

---

MosDİon,  tohkiyyoçi  yalnız  öz  oxucu,  vo  ya  dinləyicisini 
əyləndirmək  məqsədi  güdür.  Amma  bu  cür  hekayələri  tərcümə 
etməyi qarşısına məqsəd qoymuş etnoqraf onları yaradan xalqın 
mahiyyətinə  nüfuz  etməyə,  ondakı  özünəməxsusluğu  üzə 
çıxarmağa,  qabartmağa  çalışır.  Tərcüməçi  işinə  başlayarkən  öz 
məqsədini  aydınlaşdırmalı  və  buna  müvafiq  tərcümə  növü 
seçməlidir, çünki məqsəddən asılı olaraq hansı məlumatın daha 
mühüm olması və tərcümədə öz əksini tapması məsələsi ortaya 
çıxır. 
Tərcümənin  əsas  məqsədi  mətnin  həm  məzmun,  həm  də 
formasının tərcümədə verilməsidir. İnformativ tərcümələrin əsas 
məqsədi  idraki  səciyyə  daşıyır.  Etnoqrafın  tərcüməsi,  yaxud 
müəyyən bir fəlsəfi əsərin tərcüməsi sırf informativ tərcümədir. 
Digər  tərəfdən,  informativ  tərcümə  oxucu,  və  ya  dinləyicidə 
emosionallıq, hiss-həyəcan doğurmaq məqsədi də daşıya bilər. 
Tərcüməçinin  məqsədi  informasiya  verməkdən  artıq  da  ola 
bilər. O, tərcümə vasitəsi ilə müəyyən bir davranış tərzi aşılamaq 
niyyəti  güdə  bilər.  Belə  hallarda  tərcüməçi  elə  ağıllı,  elə  kiçik 
manevrlər,  dəyişikliklər  aparır  ki,  oxucu  onun  nə  demək 
istədiyini anlayır. Tərcüməçi oxucusundan necə də ağıllıdır yox,