qəlinsan, supernatural-Jovqəltəbii, UNESCO-YUNESKO, NA-
TO-NATOv^ s.
Transpozisiya (transposition, shift) tərcümə zamanı məxəz
mətndəki qrammatik quruluşun hədəf dildəki qrammatik quruluş
ilə
əvəzlənməsidir.
Təkin
cəmlə
(potatoes-kartof
applause-alqışlar, news-xəbər, xəbərlər, information-məlu-
mat(lar), advice-məsləhət(lər)); əvəzliyin isimlə, ismin fellə,
budaq cümlənin söz birləşməsi ilə əvəzlənməsi bu üsulla aparılır.
Deyilənlər yeganə hal deyil. Böyük bir məxəz mətni hədəf mətnlə
tutuşdurub istənilən qədər əvəzlənmə aşkarlana bilər. Cümlədə
söz sırasının dəyişməsi, mürəkkəb cümlələrin parçalanıb
sadələşməsi, sadə cümlələrin birləşib mürəkkəbləşməsi, məlum
növün məchulla və əksinə çevrilməsi də bu qəbildəndir.
Modulyasiya (modulation) məxəz mətndə müəyyən bir
seqmentin, yaxud məxəz dildəki ifadənin tərzinin hədəf dildə
dəyişdirilməsidir. Bu zaman tərcüməçi məxəz dildəki seqmentə,
fikrə sanki yeni bir yönümdən yanaşır. Hissənin yerinə tam,
mücərrədin yerinə konkret, məchulun yerinə məlumun (və
əksinə) işlədilməsi buna misal ola bilər, məsələn:
ay ağa, bu
buğdaya səkkiz göz baxır - my lord, four persons are to live on
this wheat: repression was headed by the Communist Party -
Stalin headed the repression: you are wanted on the telephone -
sizi telefona çağırırlar.
Tanınmış (recognized) tərcümə üsulunun mahiyyəti ondan
ibarətdir ki, mütərcim müəyyən bir mətni tərcümə edərkən artıq
rəsmi qaydada tanınmış, hamı tərəfindən qəbul olunmuş tərcümə
variantından istifadə edir. Bundan həm institutsional terminlər,
həm də bədii ədəbiyyatın tərcüməsində istifadə etmək olar.
Məsələn, Selincerin-The
Catcher in the Rye, Moemin
The Moon
and the Sixpence əsərlərinin adlannm Azərbaycan dilindəki
tərcümələri
(Çovdarlıqda uçurumdan qoruyan. Ay və qara şahı)
qüsurludur. Ancaq indi bunlan dəyişməyə haqqımız yoxdur. Yeni
tərcümə, yeni nəşrdə düzəliş vermək, dəyişmək olar. Hardasa belə
tərcümə haqqında fikir
söyləmək olar,
ancaq ta-
176
ninmiş tərcümə variantı yeni tərcümə variantı qəbul edilənə qədər
yaşamalıdır.
Tərcümə yarlığı (translation label) müvəqqəti tərcümədir.
Hədəf dilə ilk dəfə təqdim olunan institutsional termin əvvəlcə
dımaqcıqda yazılır, sonra isə dımaqcıqlar götürülür, termin
hərfən
tərcümə olunur, məsələn:
heritage language - irs diL
Kompensasiya (compensation) tərcümə zamanı məna itgisi,
səs effekti, metafora, praqmatik effektin itgisinin əvəzinin
sonrakı cümlə, yaxud hissədə ödənilməsidir.
Tərcümədə işlənən komponentlərin təhlili {componential
analysis) dilçilikdə istifadə olunan komponentlərin təhlili ilə eyni
deyil. Dilçilikdə sözün tərkibi məna komponentlərinə görə
parçalanır və təhlil edilir. Tərcümədə isə məxəz dildəki sözlə
hədəf dildəki oxşar mənalı söz müqayisə olunur, bu sözlərin
əvvəlcə oxşar, sonra isə fərqli cəhətləri tapılır. Adətən məxəz
dildəki sözün mənası hədəf dildəki sözün mənasından daha
spesifikdir. Buna görə də mütərcim məna yaxınlığına nail olmaq
üçün hədəf dildəki müvafiq sözə bir,
yaxud iki məna komponenti
əlavə edir. Məsələn:
Yıxılmaq =
to fall (+ suddenly +
heavily) mühüm bir şəxs,
yaxud şey haqqında.
nərmənazik = slender (-^ long +
elegant) insan haqqında.
qapı =
door (+ of railway carriage or car, therefore with
window).
Leksik vahidin məna komponentləri referensial, yaxud
praqmatik ola bilər.
Məxəz dildəki söz tərkibi, forması,
həcmi və
funksiyası, kultral kontekst, konnotasiya, eləcə də işlənmə tezliyi,
dövrü, sosiallığı, formallıq dərəcəsi, emosionallığı, texni- kiliyi,
səs tərkibinin praqmatik effekti (onomatopiya, səs təkra- n və s.)
ilə hədəf dildəki sözdən fərqlənə bilər. Məsələn,
chair - stul
sözlərinin hər iki dildə referensial komponentləri var, praqmatik
cəhətdən neytraldır. Ancaq
to kick the bucket praqmatik
komponentə malikdir, Azərbaycan dilində bir neçə varianta
uyğun gələ bilər. Tərcümədə komponent
təhlilinin məq
177
sədi qənaət hesabına mümkün qədər daha çox dəqiqlik, dürüstlük
(accuracy) əldə etməkdir.
ixtisar və genişləndirmə (reduction and expansion) müəyyən
qədər qeyri-dəqiq tərcümə, fəhm ilə tərcümə üsuludur. Ondan
qüsurlu məxəz mətnlərin tərcüməsində istifadə olunur. Bu
prosesdə ən azı iki dəyişmə baş verir:
1. Məxəz dildə sifətlə isimdən ibarət olan sözbirləşməsi hədəf
dildə bir sözə çevrilir. Məsələn,
Dostları ilə paylaş: