Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

İntratekstual amillər 
Wh  ilə  başlayan  suallarda  mətnə  aid  cəmi  iki  sual  var: 
məlumatı  ötürən  nə  deyir?  Və  bu  məlumatı  necə  deyir?  Bu  iki 
sual  mətnin  forması  və  məzmunu  ilə  bağlı  ənənəvi  aspektləri 
əhatə  edir.  Dil  işarəsinin  forma  və  məzmununu  bir-birindən 
ayırmaq,  yaxud  ayırmamaq  haqqında  fikirlərin  sayı-hesabı 
yoxdur.  Tər-  cüməyönümlü  mətn  təhlili  zamanı  bu  iki 
kateqoriyanı  intratekstual  təhlil  üçün  götürmək  çox  böyük 
çətinlik yaradır. 
Mətnin sintezinin əks istiqamətdə apaniması mətnin təhlilinə 
apanb çıxanr. Mətni ötürən mətni kommunikativ məqsədlə yazır. 
Mətnin təhlili mətnin yaradılmasında hansı intratekstual amillərin 
çıxış etməsinə imkan verir. Məlumatın ötürücüsü həmişə ünsiyyət 
prosesinin  təşəbbüskarıdır,  çünki  o,  reseptora  müəyyən  bir 
məlumat  ötürmək  istəyir.  Mesaj,  məlumat  dedikdə  insan 
ünsiyyətini  yerinə  yetirən  bütün  formalar  -  xahişlər,  əmrlər, 
əlaqəyə  girmək  üçün  suallar,  cəhdlər  nəzərdə  tutulur.  Mesajı 
ötürən bu mesaj vasitəsilə ekstralinqvistik reallığın müəyyən bir 
hissəsinə  istinad  edir.  Bu  da  onun  nitqində  nədən  bəhs 
olunduğunu  göstərir.  Nədən  bəhs  edəcəyini  müəyyən  etdikdən 
sonra mesajı ötürən yazacağı mətn üçün elə şeyləri seçir ki, onlar 
reseptor üçün maraqlı, yaxud yeni olsun. Bütün bunlar yazılacaq 
mətnin 
məzmununu 
təşkil 
edir. 
Ötürəcəyi 
mesajı 
formalaşdırarkən  yazar  reseptorun  ümumi  fon  {background) 
biliklərini 
208 

---

nəzərə almalıdır. Mətnin kommunikativ olmasını istədiyinə görə 
yazar  çalışır  ki,  reseptorun  bilə  biləcəyi  təxmin  edilən 
məlumatları  mətnə  daxil  etməsin.  Verbal  şəkildə  mətndə  əks 
olunmasa,  da  bu  məlumatlar  mətndə  fərziyyə,  təxminlər 
(presupposition) şəklində iştirak edir. Mətnin nədən bəhs edəcəyi, 
məzmunu və təxmin edilənlər (presuppositions) müəyyənləşdiril- 
dikdən  sonra  yazar  mətnin  məzmununun  hansı  qaydada  təqdim 
olunması və məlumatı təşkil edən komponentlərin bir-biri ilə necə 
əlaqələndirilməsi  barədə  düşünür.  Mətnin  bu  aspekti  onun 
kompozisiya  (composition-quruhuj)  kateqoriyasına  daxildir. 
Mətnin  həm  makrostrukturu  (fəsillər,  abzaslar  və  s.),  həm  də 
cümlə və cümlə üzvlərini təşkil edən mikrostrukturunu əhatə edir. 
Əksər hallarda mətnin zahiri görünüşü onun kompozisiyasından 
xəbər verir. Abzaslar, fəsillərin sərlövhəsi, rəqəmlər, haşiyə, eləcə 
də  tərtibat,  illüstrasiyalar,  cədvəllər,  başlanğıcdakı  birinci  hərf, 
qara şrift, kursivlər, yaxud üzbəsurət ünsiyyətdə  jest və mimika 
digər  məqsədlər  daşısalar  da,  mətndə  qeyri-ver-  bal  elementləri 
təşkil edir. 
Bununla  belə,  mesajın  ötürülməsi  üçün  ən  mühümü  söz, 
cümlə,  supraseqmental  xüsusiyyətlər  {mətnin  tonu)  kimi 
elementlərdir.  Yazılı  və  şifahi  mətnlərin  hər  ikisində 
supraseqmental  xüsusiyyətlər  diqqəti  mətnin  müəyyən  hissəsi 
üzərində cəmləməyə, nəyisə ön plana çəkməyə, qalanlarını arxa 
plana  keçirməyə  imkan  verir.  Bütün  bu  elementlərin  təkcə 
informativ (denotativ) yox, həm də üslubi (konnotativ) funksiyası 
var. 
irəlidə  deyildiyi  kimi,  situativ  amillər  (yazıların  coğrafi 
mənşəyi,  ötürmə  vasitəsinə  qoyulan  tələblər,  mətnin  yazılma 
zamanı və məkanı və s.) mətnin intratekstual xüsusiyyətlərinə çox 
böyük təsir göstərir. Mətnin növü, ünsiyyətin məqsədi də onlara 
təsir edir, çünki bu iki amil ünsiyyətin intratekstual vasitələrinin 
seçilməsinə  təsir  edir.  Bunu  da  nəzərə  almalıyıq  ki,  üslubi 
formatın  seçilməsi  də  bir  çox  elementlərdən  asılıdır.  Məsələn, 
əgər yazar mətn üçün nominal neytral üslub seçərsə, bu, şübhəsiz, 
cümlə strukturunun seçilməsinə təsir edəcək. 
209 

---

Yazar(müolliOyönümlü  yanaşmada  səkkiz  intratekstual 
amildən  bəhs  olunur.  Onlara  mətndə  nədən  bəhs  olunduğu