Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

(preservation, change, adaptation) aparmağa imkan verir. 
Mesajı  ötürənin  niyyəti  tərcüməçi  üçün  böyük  əhəmiyyət 
daşıyır, çünki o, mətnin məzmunu (subject matter, choice of in- 
formative 
details) 
və  forması  (composition,  styIistic 
characteristics,  qıiotations,  use  of  non-verbal  elements)  ilə 
əlaqədar strukturlaşma apanr. Bundan əlavə, mətnin forması onun 
növünü  müəyyənləşdirir  və  reseptora  bildirir  ki,  mətnin 
funksiyası  nədir.  Məsələn,  müəyyən  cihazlardan  istifadə  etmək 
üçün  -  yazılmış  təlimatlar  istifadəçiyə  həmin  cihaz  haqda,  onu 
necə  işlətmək  haqda  təlimat  verir.  Tutaq  ki,  kimsə  fen 
(saçqurudan) alır və təlimat onun sahibinə alətdən necə istifadə 
etmək  haqqında  məlumat  verir.  Təlimatın  yazan  bu  məqsədlə 
məxsusi sözlər, cümlələr, klişelərdən istifadə edir. Mətni qutudan 
götürən alıcı dərhal təlimat yazannm məqsədini başa düşür. Burda 
mesajı ötürənlə onun yazannm niyyəti üst-üstə düşür. 
Mətnə  sədaqət  baxımından  mesajı  ötürənin  də  niyyəti 
vacibdir.  Tərcümədə  mətnin  funksiyası  dəyişsə  belə,  mütərcim 
mesajı ötürənin niyyətinin əksinə hərəkət etməməlidir. Niyyətin 
ölçüsü barədə məlumat  digər xarici  (zahiri) amilləri  aydmlaşdı- 
nr,  məsələn:  reseptora  təsir,  hansı  vasitənin  daha  münasibliyi, 
niyyət  ilə  mətnin  növü  arasında  əlaqə,  eləcə  də  mətnin  intra- 
tekstual  xüsusiyyətlərini  (mətnin  kompozisiyası,  ritorik 
vasitələrdən, qeyri-verbal elementlərdən istifadə və s.) işıqlandıra 
bilər. 
Mesajı ötürənin niyyəti haqqında nəyi bilməli? Hansı niyyət 
növləri  mətnlə  əlaqəli  ola  bilər?  Elə  ünsiyyət  formalan  var  ki, 
mesajın ötürücüsü onu özünə ünvanlayır: məsələn, kimsə bir az 
yüngülləşmək, öz fikirlərini saf-çürük etmək xatirinə, yaxud elə 
telefonla 
danışanda 
qeyri-ixtiyari 
cızma-qara 
edərkən 
(sıfır-niyyət,  niyyətsizlik)  nəsə  yazır.  Bunlann  tərcümə  üçün  o 
qədər də əhəmiyyəti yoxdur. Bir və ya bir neçə nəfərin iştirak 
198 

---

etdiyi  normal  ünsiyyət  aktında  niyyyətlə  ünsiyyətin  funksiyası 
üst-üstə  düşür.  Məsələn,  mesajın  ötürücüsü  reseptora  müəyyən 
bir  məsələ  haqqında  məlumat  vermək  istəyir  (referensial 
funksiya), ya da müəyyən şey barədə öz fikrini, mövqeyini bildirir 
(ekpressiv  niyyət),  yaxud  reseptoru  inandırmağa  çalışır  ki, 
müəyyən fikri qəbul etsin, müəyyən işi görsün ( operativ-təhrik- 
edici  niyyət),  ya  da  reseptorla  əlaqəyə  girmək,  əlaqə  saxlamaq 
istəyir (fatik niyyət). 
Əlbəttə, mesajı ötürənin  bir neçə niyyəti də ola bilər. Onda 
həmin niyyətlər ierarxiya şəklində  yerləşdirilməlidir. Praqmatik 
səbəblərə görə tərcümədə bu ierarxiya dəyişdirilə bilər. 
Mesajı ötürənin niyyəti haqqında məlumatı necə əldə etmək? 
Adətən,  reseptora  mesajı  ötürənin  niyyəti  barədə  açıq  şəkildə 
xəbər verilmir, ancaq o, mətni həmin niyyətin nəticəsi kimi qəbul 
edir.  Mesaj  ötürən  və  ya  yazann  niyyəti  haqqında  aydın  və  ya 
üstüörtülü  məlumat  almaq  üçün  mətnin  intratekstual 
xüsusiyyətlərini təhlil etmək lazımdır. 
Bununla belə, ektratekstual amillər (mesajı ötürən, reseptor, 
vasitə, məkan, zaman, motiv, funksiya) mesajı ötürənin niyyətini 
müəyyən  qədər  işıqlandıra  bilər.  Paralinqvistik  hadisələr, 
məsələn, mesajı ötürənin həyəcanlan, yaxud narazılığı da nəzərə 
alınmalıdır. 
Mesajı  ötürənin  niyyətini  müəyyənləşdirərkən  reseptorun 
rolununu da müəyyənləşdirmək lazımdır. Bu ya mətnin özü, ya da 
mətn  vasitəsilə  edilir.  Bu  rol  mesajı  ötürənlə  reseptorun  həqiqi 
statusu  ilə  bağlı  roldan  uzaqdır.  Bu  rol  iki  şəxsin  (reseptor  və 
mesajı ötürən) statusu ilə müəyyənləşən əlaqələrdir. Müəyyən bir 
sahədə  geniş  biliyə  malik  olan  mesaj  ötürücüsü  reseptorun 
etimadını  qazanmaq üçün öz biliyindən istifadə  edə bilər. Əgər 
təhlil  aparan  şəxsin  mesaj  ötürənin  mətndəki  rolundan  xəbəri 
varsa, onda o, əvvəlkinin niyyəti barədə müəyyən məlumat əldə 
edə bilər. 
Bədii mətnləri və müəllifin fərdi fikirlərini özündə əks etdirən 
mətnləri (məsələn, siyasi şərhlər, redaktorun baş məqaləsi 
199 

---

və s.) təhlil edərkən mesajı ötürənin  niyyəti xüsusi əhəmiyyətə 
malikdir, çünki belə hallarda mətnin növü ilə niyyəti arasında bir 
əlaqə  olur.  Bu  mətnləri  təhlil  etmək  üçün  mütərcim  müəllifin 
həyatı,  mühiti,  yaradıcılığına  təsir  etmiş  hadisə,  cərəyan  və 
şairəyə müraciət etməlidir. Şübhəsiz ki, tərcümə məqsədilə mətni 
təhlil  edəndə  mütərcim  ixtiyannda  olan  bütün  vasitələrdən 
istifadə  etməlidir.  Ancaq  yadda  saxlamalıdır  ki,  tapdığı 
incəliklərin doğrudan da təhlil etdiyi məxəz mətnə aidiyyatı var, 
ya  yox. Mütərcim müəllifin öz reseptoru üçün nəzərdə tutduğu 
məlumat səvİ
3
^əsində məlumata yiyələnməyə çalışmalıdır. Bədii 
mətn  üçün  bu,  ədəbiyyat  nəzəriyyəsi  ilə  məşğul  olan  alim 
səviyyəsi demək deyil, ancaq hər halda o, tənqidi təfəkkürə malik 
bir reseptor olmalıdır. 
Məsələn: a) Bertold Brext Almaniyada siyasi təmayüllü bədii 
ədəbiyyatın  nümayəndəsidir.  Əgər  reseptor  yazıçının  birinci 
hekayəsi  “Zorakılığa  qarşı  tədbirlər”  1930-cu  ildə  nəşr 
olunduğunu bilirsə, onda dərhal başa düşür ki, müəllif oxuculan 
nasistlərə qarşı ehtiyatla davranmaq üçün xəbərdar edir, b) Əgər 
məqalə  siyasi  şərhlər  həsr  olunan  qəzetdə  dərc  edilibsə,  onda 
mesajı  ötürənin  niyyəti,  əlbəttə,  son  siyasi  hadisələri  şərh 
etməkdir. c) Əgər mətn resept adı ilə dərc olunubsa, oxucu inanır 
ki,  mətndə  müəllifin  niyyəti  müəyyən  xörəyin  hazırlanması 
haqqında məlumat verməkdir. 
Bəzən mesaj ötürücüsü özü öz niyyətini açıqlayır. Məsələn, 
Peru yazıçısı Mario Varqas Llosa yazır: “Mən Los cachorros adlı 
hekayəmi nəsr kimi yox, mahnı kimi oxunmasını istəyirdim. Ona 
görə  də  hər  bir  hecanı  seçəndə  istəyirdim  ki,  o, təkcə  təhkiyyə 
kimi  deyil, həm  də musiqi  kimi  səslənsin,  istəyirdim ki,  oxucu 
hiss  etsin  ki,  o,  hekayəni  oxumur,  onu  mahmtək,  mu-  siqitək 
dinləyir. 
Vermeer yazır: “Müəllifin bu etirafi heç də o demək deyil ki, 
məxəz mətn onun niyyətini tam əks etdirir(21)”.