Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş
Yüklə 1,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mətn təhlili və tərcümə:
MƏXƏZ mətnin təhlili amilləri Mətn üçün kommunikativ funksiya əsas meyardır. Mətnin Semantik və sintaktik xüsusiyyətləri də məhz bu funksiyadan asılıdır. Semantik vəhdəti və əlaqəsi, eləcə də lazımi formal və sintaktik bağlılıq xüsusiyyətləri olan nitq o zaman mətn kimi qəbul edilir ki, kommunikativ vəzifə yerinə yetirir. Tərcümə zamanı mütərcimlər çox vaxt görürlər ki, məxəz mətn qüsurludur, lakin formal kommunikativ funksiya yerinə yetirdiyi üçün tərcümə olunur. Hər bir şəxs kimi mütərcim bu qüsurlan görməli və onları həm mətnin dərki, həm də tərcümə prosesində 187 özünün dərketmə qabiliyyəti və ümumi fon bilikləri sayəsində kompensasiya etməlidir. Beləliklə, məxəz mətnin kommunikativ funksiyası mətn təhlili üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Məxəz mətnin kommunikativ funksiyası kommunikativ situasiya amilləri ilə reallaşır. Məhz bu situasiyada məxəz mətn öz funksiyasını yerinə yetirir. Bu amillər ekstratekstual, (mətndənxaric, mətndənkənar) amillər adlanır ki, onlan intratekstual (mətndaxili) amillərlə qarşı- qarşıya qoymaq olar, intratekstual amillər birbaşa mətnin özü ilə bağlıdır. Bura həm də qeyri-verbal elementlər daxildir. Ekstratekstual amillər mətndə verballaşa bilər. Bu halda biz meta- kommunikativ nitqdən danışmış oluruq. Ekstratekstual və intratekstual amillərin qarşılıqlı əlaqəsi aşağıdakı suallarla ifadə olunmuş formulda öz əksini aydın şəkildə tapır. Məlumatı ötürən kimdir? Onu kimə ötürür? Nə üçün? Hansı vasitə ilə? Harda? Nə vaxt? Hansı məqsədlə? Mətnin funksiyası nədir? Hansı mövzudadır? Nədən bəhs edir? Nədən bəhs etmir? Hansı qaydada və ardıcıllıqla? Hansı qeyri-verbal elementlərdən istifadə etməklə? Hansı sözlərlə? Hansı növ cümlələrlə? Hansı tonla? Necə təsir doğurur? Bu model 1170-ci ildə Metyu Vendomun bir şerindən götürülmüş və amerikalı Harold Dvayt Lasvel tərəfindən 1948-ci 188 ildə who says-what-in which channel - to whom - with what effect, sonra isə 1982-ci ildə Mentrup onu who does - what - when - where - why - how -for whom - what for - with what effect kimi formalaşdırmışdır(21:36). Mətndəki kommunikativ situasiya və ya mətnin özündən asılı olaraq bu suallar ekstratekstual, yaxud intratekstual təhlil amillərinə şamil edilə bilər. Müəllif, yaxud məlumatın ötürücüsü (kim), müəllifin (ötürücünün) niyyəti (nə üçün), mətnin ünvanlandığı şəxs (kimə), mətnin hansı yolla ötürülməsi {hansı yolla), harda, nə vaxt yaranması və qəbulu, motivi (nə üçün) haqqında soruşmaqla ekstratekstual amillər üzə çıxanlır. Bu yeddi ekstratekstual amil haqqında məlumat mətnin funksiyasını müəyyənləşdirir. intratekstual amillər isə nə barədə? nə deyilir? nə deyilmir? Hansı qayda ilə? hansı qeyri-verbal vasitələrdən istifadə etməklə? hansı sözlərlə? hansı cümlə formaları ilə? hansı tonla? Suallanna cavab tapdıqdan sonra təhlil oluna bilər. Ekstratekstual amillər mətn oxunmamışdan qabaq, sadəcə olaraq mətnin işləndiyi situasiyanı müşahidə etməklə təhlil oluna bilər. Bu yolla məlumatı qəbul edən şəxs mətnin intratekstual xüsusiyyətləri haqqında öz fikrini formalaşdmr, ancaq mətni oxuyandan sonra öz əvvəlki qənaəti ilə mətnin ona bağışladığı təsiri müqayisə edir. Buna görə də hansı təsiri bağışlayır? sualı qlobal səciyyə daşıyır, ekstratekstual və intratekstual amillərin hamısının bir-birilə əlaqəsini və asılılığını göstərir. Ünsiyyətin baş verdiyi situasiya tekstual ünsiyyətdən əvvəl gəldiyi və intratekstual prosedurlan müəyyən etdiyindən, yaxşı olar ki, əvvəlcə ekstratekstual amillərin təhlili apanisın, hərçənd analitik addımlann rekursiv, dövri və qaydalılığı bu modelin konstituentləri deyil. Yazılı ünsiyyət formasında situasiya heç də həmişə mətn mühiti (yəni ünsiyyət başlığı, bioqrafik məlumat, müəllifin adı, nəşrin yeri, ili, tirajı və s.) kimi qəbul 189 edilmir. Əgər mətn mühitindən ekstratekstual amillər barədə məlumat əldə etmək mümkün deyilsə, (məsələn, köhnə mətnlərdə nəşrin yeri, zamanı bəlli deyilsə, qeyri-müəyyənsə), re- kursiv qaydada mətnin daxili amilləri bu barədə müəyyən məlumat verir. Mütərcim bundan mətnin işləndiyi situasiya haqqında inandıncı məlumat əldə edə bilər. Bu modeldən istifadə göstərir ki, hər iki proseduradan birlikdə istifadə olunması modelin rekursiv xarakterini bir daha təsdiq edir. Bundan sonra mətnin ekstratekstual ölçüləri nəzərdən keçirilir, sonra isə tərcüməyönümlü mətn təhlilinin intratekstual ölçülərinə nəzər yetirilir. Daha sonra nümunələr göstərməklə bütün amillərin qarşılıqlı əlaqə və asılılığı diaqram şəklində təqdim olunur. Bununla belə, tərcümə baxımından mətn təhlilinin hazırki vəziyyətini göstərmək üçün bu sahədəki mütəxəssislərin fikirlərinə nəzər yetirmək vacibdir. Ekstratekstual amillər Hər şeydən əvvəl, deməliyik ki, tədqiqatçılar incəliklərə varmasalar da, onların hamısı situasiya amillərini (xüsusilə müəllif, onun məqsədi, mətnin funksiyası, reseptor) nəzərə alırlar. Məsələn, bir sıra tədqiqatçılar həmişə mətnin funksiya və növünə, digərləri müəllif və reseptor arasındakı əlaqə, bu iki iştirakçının sosial rolu, üçüncü bir qrup isə reseptorun xarakterini onun praqmatik aspekti ilə məhdudlaşdınr. Kommunikativ situasiya amilləri (bu sözün dar mənasında onlar ünsiyyətin yeri, zamanı, bəzən isə motivinə aid olur) əksər hallarda təfərrüatı ilə araşdınimır, situativ mülahizə kimi qələmə verilir. Bu da adətən təkcə məxəz mətndəki kommunikativ situasiyanın xüsusiyyətlərini yox, həm də müəllif və reseptorun kommunikativ fonunun xüsusiyyətlərini əhatə edir. Müəllif və onun niyyəti, məqsədi adətən eyni ölçülüdür. Kristian Nord onlara ayn-ayn amillər kimi yanaşır. Bu zaman onlann daxili amillərə təsiri aydın şəkildə özünü büruzə verir. 190 Digər tərəfdən, bir müəllifin yazdığı bir neçə, yaxud bütün mətnlərdə müəllifin məqsədindən asılı olmayaraq bir sıra oxşar cəhətlər özünü göstərir. Bu da müəllifin bioqrafiyası, cinsi, yaşı, coğrafi və sosial mənşəyi, təhsil səviyyəsi və sairdən asılıdır. Digər tərəfdən, müxtəlif müəlliflər eyni, yaxud oxşar ifadə vasitələrindən istifadə etməklə mətndə eyni məqsədi ifadə etmək istəyə bilərlər. Bu tərcümə üçün heç də əhəmiyyətsiz deyil, çünki əksər hallarda hədəf mətnin reseptoru üçün oxşar cəhətlər müəllifin məqsədi ilə bağlı xüsusiyyətlərdən daha az əhəmiyyət kəsb edir, hərçənd ki, onlar tərcüməçi üçün mətni başa düşməyə daha çox çətinlik törədə bilər. Müəllifin məqsədini nəzərə almaq vacib olduğu üçün oxucunun da mətndən nə gözlədiyini nəzərə almağı yaddan çıxarmaq lazım deyil. Əgər oxucunun mətndən nə gözlədiyi haqda ekstratekstual məlumat yoxsa, onda deyiləni üzə çıxarmaq tərcüməçi üçün çətin olur. Məxəz mətndəki kommunikativ situasiya zaman, məkan, mədəniyyət baxımından hədəf mətndəki eyni kateqoriyalardan uzaq olduqca tərcümə işi daha da çətinləşir. Bununla belə, mütərcim məxəz mətn reseptorunun mətndən nə gözlədiyini təhlil etməyə, açıqlamağa çalışmalıdır, çünki hədəf mətn reseptorunun gözlədikləri məhz onlann əsasında formalaşır. Bu iki amili bir-birindən ayn götürmək olmaz, çünki onlar sıx şəkildə reseptorun şəxsiyyəti ilə bağlıdır. Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|