Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

Ekstratekstual  amillər  intratekstual  amillərlə  müqayisədə. 
Situativ amilləri ekstratekstual amillər kimi təsnif etdikdə belə bir 
müddəaya  gəlib  çıxırıq:  situasiya  dedikdə  elə  bir  vəziyyət 
nəzərdə  tutulur  ki,  orda  mətn  ünsiyyət  vasitəsi  fianksiyasında 
çıxış  edir.  Bədii  mətndə  təhkiyyəçinin  xüsusiyyətləri  müəllifin 
ölçülərinə  aid  deyil.  Bu  xüsusiyyətlər  intratekstual  amil  kimi 
qəbul  edilməli  və  mətnin  məzmununun  daxili  ölçüsü  ilə  bağlı 
təhlil  olunmalıdır.  Mətnin  müəllifi  bədii  mətnin  yaradıcısıdır, 
təhkiyyəçi isə mətnin ikinci ötürücüsüdür. 
Bu eynilə mürəkkəb mətn növlərinə də aiddir. Bu cür mətnlər 
təkcə bədii ədəbiyyatda yox, digər üslublarda da olur. Mə 
191 

---

sələn,  qəzet  məqalələrində  müxbir  çox  vaxt  üçüncü  bir  şəxsin 
nitqini  sitat  kimi  verir,  bununla  da  fikir  müxtəlifliyini  oxucuya 
çatdınr. Belə halda sitat gətirilən şəxslə mətn müəllifi eyni şəxs 
deyildir. Məsələn: After King Juan Carlos of Spain had received 
an honorary doctorate from New York University, the journalist 
who  commented  on  the  event  in  a  Spanish  newspaper  quoted 
verbatim parts of the King’s speech of thanks. Sitatın tərcüməsi 
üçün kral məlumatın ötürücüsü, qəzetdəki xəbərin tərcüməsi üçün 
isə məlumatın ötürücüsü jurnalistdir (və müəllifdir). Hər iki mətn 
hər  iki  ötürücünün  müxtəlif  situasiya  və  mövqelərinə  uyğun 
gəlməlidir. 
Həm bədii, həm də qeyri-bədii mürəkkəb mətnlər yaxşı olar 
ki,  rekursiv  prinsip  əsasında  aynca  təhlil  edilsin.  Mətn  daxilinə 
girmiş mətnin  situativ amilləri haqqında lazımi  məlumat adətən 
əsas mətndə verilmiş olur. 
MBtndənxaric təhlil üçün semantik çərçivə. Əgər biz tərcümə 
məqsədi  ilə  təhlil  aparmağa  xidmət  edən  və  mətnlə  bağlı  bütün 
vəziyyəti  əhatə  edən  bir  model  hazırlamaq  istəyiriksə,  onda 
aşağıdakı fundamental suala cavab verməlijdk: müxtəlif amillərlə 
bağlı hansı məlumat tərcümə üçün vacibdir? 
Bəzi  nəzəriyyəçilər  dildən  istifadə  edənlər  üçün  müəllifin 
yaşı, mənşəyi, sosial mühiti, təhsili və s. haqqında məlumatı vacib 
sayırlar; digərləri ünsiyyət prosesinin iştirakçılannm münasibəti, 
statusu, rolu, davranışı və fəaliyyəti haqqında məlumatı; аул bir 
qrup isə ictimai-iqtisadi şəraiti (rolu, statusu, iqtisadi vəziyyəti), 
sosial-mədəni  və  koqnitiv-intellektual  şəraiti  (mətn  və  dünya 
haqqında  biliklər,  təhsil,  təcrübə,  gerçəklik  modelləri)  və 
bioqrafik-psixoloji  vəziyyəti  (fərdi  qabiliyyəti,  meyli,  bioqrafık 
vəziyyəti, plan və niyyətləri); başqa bir qrup isə daha irəli gedərək 
qabanq, şən, bədbəxtlik kimi məlumatlan da tərcümə üçün vacib 
sayırlar.  Onlar  həm  də  danışan  və  dinləyənin  bir-biri  haqqında 
olan təsəvvürünü də bu amillərə daxil edirlər. Belə hesab olunur 
ki, bunlar hamısı ünsiyyət aktına təsir edir(21). 
192 

---

Bunlar  heç  də  nəzərə  alması  amillərin  hamısı  deyil.  Ancaq 
onlar  aydın  göstərir  ki,  mətnin  yarandığı  şərait,  məkan 
informasiya  təfərrüatının  tərtibi  ilə  təhlil  oluna  bilməz.  Elə 
kateqoriyalar tapılmalıdır ki, onlann vasitəsilə dünya dərk edilsin, 
həmin  kateqoriyalar  eynilə  mətnin  yarandığı  tarixi  şəraitə  aid 
olsun. 
“Məntiqi məkandakı  faktlar dünyanı  təşkil edir”, deyə  Lüd- 
viq  Vittgensteyn  öz  traktatında  yazır(21).  Bu  o  deməkdir  ki, 
faktlar  bütün  əlaqələri  (dünyanı)  bir-birinə  bağlamaqla  məntiq 
vasitəsilə  əldə  edilir.  Bu,  eynilə  mətnin  yarandığı  şəraitə  də 
aiddir. 
Hər  hansı  tarixi  şəraitin  əsas  kateqoriyalan  zaman  və 
məkandır. Zaman kateqoriyası dünyanın özünün özü haqqındakı 
tarixi konsepsiyasını da ehtiva edir. Ona görə də təhlilin birinci 
əsas aspekti şəraitin zaman və məkan ölçüsüdür. 
Mətnin yarandığı situasiya həmişə insan mədəniyyətinin bir 
hissəsidir. Buna görə də mətn təhlilinin ikinci əsas aspekti mətnin 
yarandığı  situasiyanın  mədəni-spesifik  xüsusiyyətlərinə  aid 
olmalıdır. 
Mətnin  özündə  elə  bir  funksiya  var  ki,  onun  mətn  olmasını 
təmin  edir.  Ona  görə  də  mətnin  üçüncü  başlıca  aspekti  mətnin 
yarandığı  situasiya  ilə  onun  kommunikativ  aspekti  arasındakı 
əlaqəni əhatə edir. 
Mətnin  kommunikativ  funksiyası  ümumiyyətlə  dilin  trans- 
kultral, bəlkə də universal kommunikativ funksiya çərçivəsində 
nəzərdən keçirilməlidir. Bühler və Jakobsonun modellərinə görə 
kommunikasiyanın dörd növü var: 
Mətndəki  referent,  yaxud  kontekstə  aid  edilən  referensial 
(həm də denotativ və ya koqnitiv) funksiya; 
Müəllif,  onun  hissləri,  referentə  münasibətinə  əsaslanan 
emotiv  və  ya  ekspressiv  funksiya;  mətnin  reseptora  yönülü  op- 
pelativ  (appelativ,  konativ,  inandıncı,  yaxud  vokativ)  funksiya; 
əsas məqsədi müəlliflə reseptor arasında ünsiyyət yaratmaq, onu 
davam etdirmək, qırmaq olan fatik fiınksiya. 
193 

---

Zaman, məkan və mədəniyyətdən başqa bu əsas funksiyala- 
nn təsiri mətnin “dünyasım” təşkil edir. Buna görə də onlar si- 
tuativ amillərin analitik modeli ilə bağlı ortaya çıxa bilən suallar 
üçün  sistemli  bir  çərçivə  yaradır.  Mətndəki  amillər  və  mətn 
ölçülərinin bir-birindən asılılığını nümayiş etdirmək üçün həmişə 
son sual sözügedən amilin təhlilindən doğan bəkləntilərə aid olur.