Dərslik kimi təsdiq edilmişdir. Q. H. Bayramov 2008 Mənə tərcümənin əlifbasını öyrətmiş

Tərcümə, ideologiya və siyasət 
İdeologiya  müəyyən  sosial  qruplaлn  maraq  və  ehtiyacları; 
siyasi, fəlsəfi, mənəvi, bədii və digər baxışlaл sistemidir. 
184 

---

Siyasət  cəmiyyətdəki  siniflərin  öz  maraqlan  uğrunda  apar- 
dıqlan mübarizənin məqsəd və vəzifələrinin qorunub saxlanması 
üçün  istifadə  olunan  üsul  və  vasitələrdir.  İdeologiya  və  siyasət 
bir-birindən  aynlmaz  iki  kateqoriyadır.  Sinfi  cəmiyyət  yaranan 
gündən hakim sinif həmişə özünü təbliğ etmiş vo hökmranlığını 
saxlamağa  çalışmışdır.  Bu  təbliğat  vasitələrindən  biri  də  bədii 
ədəbiyyat  olmuşdur.  Müxalif  bədii  ədəbiyyatın  nümayəndələri 
həmişə  təqib  və  cəzaya  məruz  qalmışlar.  Azərbaycan 
ədəbiyyatında Nəsimi Hələb şəhərində dərisi diri- diri soyulmuş, 
Xaqani öz vətənini tərk etmiş, H.Cavid, M.Müşviq, Ə.Cavad və 
digərləri  represiyaya  məruz  qalmışlar.  İngilis  yazıçısı  C.Svift 
rüsvayçılıq  sütununa  bağlanıb  (put  into  the  pillory)  şəhərin 
küçələri  ilə  gəzdirilmişdir. Neçə-neçə rus şair və  yazıçısı sovet 
dövründə vətəni tərk etmək məcburiyyətində qalmışlar. 
Bu cür təqib və cəzalar tərcüməçilərdən də yan keçməmişdir. 
William  Tyndale  (1494-1536)  “Əhdi-cədid”in  tərcüməsi  üçün 
1513-cü  ildə  həbs  olundu,  1536-cı  ildə  boğularaq  öldürüldü  və 
meyidi  yandınldı.  Etinne  Dolet  (1509-1546)  Platonun 
əsərlərindən  birinin  tərcüməsində  təhrifə  yol  verdiyi  üçün 
mühakimə  olunub  yandınldı.  “Qurani-Kərim”  uzun  müddət 
Azərbaycan  dilinə  tərcümə  olunmadı,  yayılmasına  icazə 
verilmədi,  çünki  sovet  dövləti  ateist  dövlət  idi.  S.Rüştinin 
“Şeytan  ayinləri”  əsərinin  yapon  dilinə  tərcüməçisi  öldürüldü. 
Akademik  Ziya  Bünyadov “Alban tarixi”nin qədim erməni  dili 
qrapardan  Azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  zamanı  Məhəmməd 
peyğəmbərin  ünvanına  deyimiş  təhqirləri  tərcümə  etdiyi  üçün 
Hizbullahm təhriki ilə öldürüldü. 
Hər  bir  cəmiyyət  özünə  münasib  əsərləri  tərcümə  etdirir  və 
orijinalın  məzmun  və  ideyasını  özününkünə  uyğunlaşdırır. 
Hakim  sinif,  ideologiya  nəyin  tərcümə  olunacağını,  kimin  onu 
tərcümə edəcəyini, kimin bunlara nəzarət edəcəyini, kimin üçün 
tərcümə  edildiyini,  kimlərə  bu  tərcümələri  oxumağa  icazə 
verildiyini, kimlərə icazə verilmədiyini, tərcümədə nələrin əlavə 
185 

---

olunacağını, 
nələrin 
atılacağını, 
dəyişdiriləcəyini 
müəyyənləşdirir. 
Alman filosofu Fridrix Nitşe (Friedrich Nietzche 1844- 1900) 
ilk  dəfə  belə  bir  fikri  səsləndirmişdi  ki,  bütün  biliklər  kiminsə 
baxışlanndan asılı olur. O, tərcümənin də kiminsə baxış- lanndan, 
görüşlərindən,  maraqlanndan  asılı  olmasını  pisləyərək  qədim 
Roma  və  klassik  Fransanın  özlərindən  əvvəlki  ədə-  biyyatlan 
tərcümə  vasitəsilə  mənimsədiklərini,  özününküləşdirdiklərini 
tənqid  etmişdi(26).  Onun  şərhlərindən  görünür  ki,  tərcüməyə 
ideoloji baxımdan yanaşma həmişə mövcud olmuşdur. 
Tərcümənin  ideoloji  yönümü  müxtəlif  şəkildə  təzahür  edir. 
Məsələn,  Aelfric  Lives  of  the  Saints  (Alfirik  Müqəddəslərin 
həyatiyi  tərcümə  edərkən  tərcüməni  oxunaqlı  etmək  məqsədilə 
sözləri  azaltmışdır,  ancaq  bu,  cümlələrin  anlamına,  mətnin 
məzmununa xələl gətirməmişdir. Bununla o, iki ideoloji hərəkətə 
yol  vermişdi:  tərcüməni  oxucunun  anlam  və  zövqünə 
uyğunlaşdırmış,  dominant  latın  dilini  milli  dillə  əvəz  etməklə 
savadlı və ruhani təbəqəyə öz mənfi münasibətini ifadə etmişdi. 
Bu  dövrdə  tərcümə  özü  inqilabi  bir  hərəkat  idi.  Tərcümə 
vasitəsilə  elm  hakim  sinfin  nəzarətindən  çıxanlır,  onun 
yayılmasına  rəvac  verilirdi.  Oxucular  sərbəst  şəkildə,  yəni 
vasitəçisiz  məlumat  mənbələrinə  çıxış  əldə  edirlər.  Tərcümə 
texnikasına nəzarət etməyə imkan yaranırdı(26). 
Orta  əsrlərdə  və  intibah  dövründə  sərbəst  və  hərfi  tərcümə 
arasındakı mübarizənin də əsasında ideologiya dururdu. Məsələn, 
XV  əsr  tərcüməçisi  Niclas  von  Wyle  yazırdı  ki,  yuxan  təbəqə 
üçün  hərfi  tərcümə  edirdim,  bilirdim  ki,  sadə,  təhsilsiz,  adi 
adamlar  üçün  bu  cür  tərcümə  anlaşılmaz  olacaq.  Sadə  alman 
dilinə tərcümə etdikdən sonra çoxları xahiş edirdilər ki, tərcüməni 
tamamlayım,  alim  adamlar  isə  məsləhət  görürdülər  ki,  bu  cür 
tərcümə  etməyim,  heyifdir  ki,  bizim  çox  böyük  zəhmətlə 
öyrəndiklərimiz  Siseron  və  digər  korifeylərin  əsərləri  belə 
asanlıqla sadə insanlann malına çevrilsin(26). 
186 

---

intibah  dövrünün  tərcüməçiləri  tərcümə  yox,  şərh  etməklə 
orijinalın  ideoloji  istiqamətini  dəyişirdilər.  İlahiyyatçılar  Əhdi- 
Ətiqin  hərfi  tərcüməsinə  qarşı  çıxırdılar,  çünki  bu  cür  tərcümə 
xristian ənənələrinə zidd idi. 
Mütərcim  müəyyən  bir  bədii  əsəri  çevirərkən  hökmən  bir 
mövqe  nümayiş  etdirir.  Çünki  bədii  əsər  özü  də  kiminsə 
mövqeyindən  çıxış  edir.  Bu  hal  özünü  özününküləşdirmə  və 
özgə-  ninkiləşdirmə  strategiyasında  aydın  şəkildə  göstərir. 
Keçmiş  Sovetlər  Birliyində  Marks,  Engels,  Leninin  tərcümə 
haqqında 
fikirləri 
təbliğ 
edilirdi. 
A.Federov 
(74), 
Q.Qaçiçiladzenin (63) fikirləri, xüsusilə Q. Qaçiçiladzenin realist 
tərcümə  termini  və  onun  bu  barədə  düşüncələri  kommunist 
ideologiyasının bu sahəyə necə sirayət etməsinin nümunəsidir. 
Müəyyən bir ideoloji quruluşda axına qarşı üzmək mümkün 
deyil. Bu o deməkdir ki, hər quruluş öz tərcüməçisini yetişdirir və 
istiqamətləndirir.  Məsələn,  Qahirədə  İslam  Araşdırmaları 
Mərkəzi “Qurani-Kərim”in öyrənilməsi və tərcümə məsələləri ilə 
məşğul olur. Mərkəzin fikrincə, “Qurani-Kərim”i ancaq mömin 
və  müsəlman  olan  şəxs  tərcümə  edə  bilər.  Başqa  mütərcim 
müqəddəs kitabın ruhunu, istiqamətini dəyişdirə bilər.