Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA

 
İQTİSADİYYAT BAXIMINDAN İNFORMASİYA 
 
İnformasiya  cəmiyyətinə  keçid  müasir  dünyanın 
inkişafında maddi amillərin rolunu  əhəmiyyətli dərəcədə 
dəyişmişdir.  Ənənəvi  cəmiyyətdə  əsas  yeri  maddi 
nemətlərin  istehsalı  və  bölgüsü  və  bunlarla  bağlı 
münasibətlər  tuturdusa,  informasiya  cəmiyyətində 
informasiya 
prosesləri 
(informasiyanın 
yığılması, 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________52________________________ 
 
saxlanması, emalı və təqdim edilməsi) birinci sıraya çıxır. 
Həyat nemətlərinin quruluşunda maddi nemətlər öz yerini 
tədricən informasiya nemətlərinə verir. 
Bu  gün  bazarda  öz  vəziyyətini  qoruyub 
yaxşılaşdırmaq 
istəyən 
müəssisə, 
ilk 
növbədə, 
müəssisədaxili 
informasiya 
proseslərinin 
avtomatlaşdırılması  və  xarici  informasiya  resurslarına 
çıxışa imkan verən səmərəli informasiya sistemi yaratmaq 
qayğısına  qalmağa  məcburdur.  Hər  bir  kompaniya 
təsərrüfat  qərarı  qəbul  edərkən  ətraf  dünyada  baş 
verənləri:  rəqib  və  partnyorların  (tərəfdaşların)  işlərinin 
vəziyyətini,  bazarda  məhsul  və  maliyyənin  durumunu 
hökmən nəzərə almalıdır. Maddi sxemlərə qənaət yalnız 
informasiya  sxemlərinin  hesabına  mümkündür.  İndi 
yüksək  texnologiyalar  erası  başlanmışdır,  elmtutumlu 
istehsal  böyük  sürətlə  artır.  Bu  isə  yeni  biliklərə  malik 
işçilər tələb edir. 
 
İNFORMASİYA İQTİSADİ TƏHLİLİN 
PREDMETİ KİMİ 
  
İnformasiya  maddi  məhsuldan  nə  ilə  fərqlənir? 
E.Z.Mayminas  (1931-2000)  deyir  ki,  əsas  fərq  istehlak 
prosesində  informasiyanın  tükənməməsi,  çoxsaylı 
istehlakçılar tərəfindən çoxqat istifadə edilməsidir. Maddi 
məhsuldan  fərqli  olaraq  ötürmə  zamanı  informasiya 
mənbədə yox olmaya biləndir. İnformasiya zahirən əsas 
fondlara  bənzəyəndir:  dəyərini  məhsula  tədricən  keçirə 
bilir,  tədricən  köhnəlir.  Lakin  heç  bir  maddi  məhsul 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________53________________________ 
 
“əbədi”  deyil,  halbuki,  “əbədi”  olan  informasiya 
mövcuddur.  İnformasiyanın  daşıyıcıları  (saxlama,  emal, 
ötürmə  və  təqdimetmə  vasitələri)  “İnformatika 
sənayesinin” əsas fondlarıdır. 
 
 
 
Yefim  Zalmanoviç  Mayminas  rus  iqtisadçısı, 
iqtisad  elmləri  doktoru,  qərarın  qəbul  olunma  sistemi 
laboratoriyasının  müdiri,  genotipin  sosial-iqtisadi 
konsepsioyasını işləyib hazırlamışdır.  
 
E.Z.Mayminas 
iqtisadi 
nöqteyi-nəzərdən 
informasiyanın aşağıdakı əsas cəhətlərinin olduğunu qeyd 
edir: 
 İnformasiyanın  sərbəst  paylanması  zamanı 
istehlakçının birmənalı fiksə edilməsi çətinliyi vardır. 
Belə ki, açıq mətbuatda çap edilən məlumatlar kimə 
çatır-çatmır,  müəyyən  etmək  müşgül  məsələdir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________54________________________ 
 
Hətta  kommersiya  kanalları  ilə  xüsusi  abunəçilərə 
paylanan  informasiyanın  da  ünvanına  yetişib-
yetişməməsi qeyri-müəyyəndir; 
 Ümumi halda alınan informasiyanın dəqiq dəyərini 
və ya qiymətini təyin etmək qeyri-mümkündür. Bu 
halda informasiyanın aprior qiyməti onun istifadəyə 
qədərki  qiymətidir.  Halbuki  informasiya  bazarında 
da, digər bazarlarda olduğu kimi, dəyər mala verilən 
haqla  ölçülür.  Bununla  belə,  hal-hazırda  güclü 
inkişaf edən oğurluq informasiya bazarına çıxarılan 
məhsul  (proqram  təminatı,  kompüter  oyunları, 
filmlər,  müsiqi  əsərləri  və  s.)  rəsmi  ticarət 
obyektlərindəki qiymətdən xeyli ucuz satılır; 
 İnformasiyanın  faydalılığının  xüsusilə  qeyri-
müəyyən  olması.  Bu  qeyri-müəyyənlik  o  halda 
meydana  çıxır  ki,  “nəyisə  elə-belə,  hər  ehtimala 
qarşı” alasan. Lazımi informasiya axtarışı zamanı o 
qədər  maraqlı  məlumatlara  rast  gəlinir  və  ehtiyat 
üçün  köçürülüb  saxlanılır  ki,  onların  gələcəkdə  nə 
dərəcədə lazım olub-olmayacağı aydın olmur. Buna 
baxmayaraq kompüter yaddaşı hələ aktual olmayan 
belə  informasiya  ilə  yüklənmiş  olur  və  bu  da  çox 
hallarda əsas işə maneçılık törədir; 
 İnformasiyanın  köhnəlmə  mexanizmi  maddi 
nemətin köhnəlməsinə bənzəmir. Qeyri-aktual və ya 
köhnə  informasiya  heç  də  həmişə  faydasız  və  ya 
lazımsız  olmur.  Məsələn,  yüz  il  əvvəlki  meteoroloji 
məlumatlar bu gün də faydalı ola bılır;  
 İnformasiya-axtarış  sistemləri  şəklində  fəaliyyət 
göstərən 
“filtr”lərin 
(“süzgəc”lərin) 
lazımi 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________55________________________ 
 
informasiyanın  axtarılıb  tapılmasında  xüsusi  rolu 
vardır. Bu, informasiya yayımının etika tərəfini əhatə 
edir. 
 
İNFORMASİYA KONSEPSİYASININ DƏYİŞİLMƏSİ 
 
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, bu gün iqtisadi fəaliyyətdə 
informasiya  əmək  və  kapitalla  eyni  sırada  dayanır. 
Bununla  əlaqədar  olaraq,  informasiyaya  baxış  bucağı 
dəyişmişdir.  
İnformasiya  təqdimatı  -  bürokratik  əngəl 
kimi.  
Uzun  müddət  yuxarı  təşkilat  qarşısında  hesabat 
verilməsi  müəssisə  rəhbərliyini  əsas  işdən  ayıran  üzücü 
bir  iş  sayılmışdır.  İnformasiyanın  yığılması,  saxlanması, 
işlənməsi və ötürülməsi mexanikləşdirilsə də, bu işlər əsas 
işə dəxli olmayan maneə kimi qavranılmışdır. 
İnformasiya – kompaniyanın idarə edilməsini 
yaxşılaşdırmaq resursu kimi. 
20-ci əsrin 70-ci illərində EHM-in iqtisadiyyata tətbiqi 
hesabat  tərtibini  xeyli  yüngülləşdirdi.  İnformasiyanın 
maqnit yaddaşda saxlanması və çap qurğularının inkişafı 
rəhbərləri  informasiya  ilə  barışdırdı.  Nəticədə  idarəedici 
informasiya sistemləri və ya avtomatlaşdırılmış idarəetmə 
sistemləri meydana çıxdı. 
İnformasiyanın  operativ  qaydada  təqdim  edilməsi 
kompaniyanın  fəaliyyətini  köklü  surətdə  yaxşılaşdırdı. 
Rəhbərlər informasiyanın xeyrini hiss etməyə başladılar. 
Ehtiyatların idarə edilməsinin EHM-də optimal variantının 
alınması  müəssisələrə  böyük  səmərə  gətirdi.  Bu  cür 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________56________________________ 
 
məsələlərin  sayı  get-gedə  artdı.  Beləliklə,  bazar 
münasibətləri şəraitində informasiya ən vacib idarəetmə 
resursuna çevrildi. 
  
İNFORMASİYA – STRATEJİ RESURS KİMİ 
 
20-ci əsrin 90-cı illərində informasiya strateji resurs 
statusu  aldı.  Fərdi  kompüterlərin  geniş  yayılması,  lokal 
şəbəkələrin  yaranması,  sonra  İnternet-in  meydana 
çıxması  informasiyanı  məhsul  istehsalı  və  göstərilən 
xidmətlərin təməl amilinə çevirdi. 
Beləliklə,  informasiya  məhsuldarlığı  artıran  amil 
olmaqdan, 
yüksək 
səmərəlilik 
amilinə 
çevrildi. 
Məhsuldarlıq  konsepsiyasında  “Necə  istehsal  etmək?” 
sualı  qoyulurdusa,  səmərəlilik  konsepsiyasında  “Nə 
istehsal etməli? İstehlakçı nə gözləyir?” sualı qoyulur. 
Alıcı haqqındakı informasiya rəqabət mübarızəsində 
həyati vacib vasitəyə çevrilir. 
Yığılan  informasiya  kompaniyanın  gələcəyini 
müəyyənləşdirdiyindən strateji resursa çevrilir. 
Bu  qoyuluşda  giriş  informasiya  geniş,  çıxış 
informasiya məhdud xarakter daşıyır. 
Elektron biznesin əsas məzmunu alıcılar qazanmaq 
(və  ya  itirməmək)  uğrunda  informasiya  mübarizəsindən 
ibarətdir.  Kompaniyaların  məxsusi  saytları  alıcılara 
“burada və indi” alqı-satqı üçün real imkanlar təklif edir. 
Xüsusi informasiya sistemləri (məsələn, CRM) kompaniya 
ilə müştəri arasında daimi fəaliyyət göstərən informasiya 
körpüsü yarada bilir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________57________________________ 
 
İnformasiya  prosesləri  -  kompaniyanın 
biznes-proseslərinin ayrilmaz tərkib hissəsi kimi.  
İnformasiya  daha  bürokratik  əngəl  deyil,  əksinə, 
kompaniyanın  əsas  və  köməkçi  fəaliyyətinin  bütün 
aspektlərinin  üzvi  tərkib  hissəsidir.  İndi  informasiya 
proseslərinin  maliyyələşdirilməsi  xərcləri  əhəmiyyətli 
dərəcədə  artmışdır.  Məsələn,  illik  dövriyyəsi  100  milyon 
dollar  təşkil  edən  kompaniyanın  informasiya  sistemi  8 
milyon dollar xərc tələb edir. Başqa sözlə, kompaniyanın 
informasiya təminatı onun illik dövriyyəsinin 8%-ni təşkil 
edir. 
Beləliklə,  informasiya  konsepsiyası  dəyişdikcə, 
informasiya sistemlərinin rolu dəyişir. 
 
İNFORMASİYA MÜASİR CƏMİYYƏTDƏ 
 
Müasir  cəmiyyət  prinsipcə  yeni  mərhələyə  qədəm 
qoymuşdur.  Bu,  informasiya  cəmiyyətidir.  İndi  istehsal 
edilən məhsulun maya dəyərində maddi xərclərə nisbətən 
informasiya xərcləri əhəmiyyətli dərəcədə üstünlük təşkil 
edir.  
Torpaq,  əmək  və  kapital  kimi  ənənəvi  istehsal 
amillərinə  indi  dördüncü  amil  –    informasiya  əlavə 
olunmuşdur.  Əvvəllər  lazımi  informasiyanı  lazım  olan 
məqamda  əldə  etmək  mümkün  olmadığından,  qərar 
qəbulunda  informasiyanın  rolu  heçə  enmişdi.  İndi  isə 
lazımi  informasiyanı  lazımi  vaxtda  dünyanın  istənilən 
yerinə  çatdırmaq  imkanı  vardır.  Sürətli  informasiya 
texnikası  və  səmərəli  informasiya  texnologiyası 
informasiya  proseslərini  kəskin  şəkildə  sürətləndirməklə 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________58________________________ 
 
yanaşı, həm  də  görünməmiş  dərəcədə ucuzlaşdırmışdır. 
İndi informasiya dövriyyə kapitalını əvəz etməkdədir. 
Maliyyə 
axinları 
iqtisadiyyatın 
qan-damar 
sistemidirsə, informasiya axınları da əsəb sistemidir. Odur 
ki, 
iqtisadiyyatın 
müxtəlif 
sahələrinin 
fəaliyyət 
ahəngdarlığı  informasiya  sisteminin  mükəmməlliyindən 
asılıdır. 
QLOBALLAŞDIRMA 
 
Dünya  müharibələrinin  arasının  uzanması  sənaye 
ölkələrinin iqtisadiyyatının çiçəklənməsinə, dövlətlərarası 
ticarətin görünməmiş miqyas almasına, nəhəng transmilli 
kompaniyaların  meydana  çıxmasına  gətirib  çıxarmışdır. 
Bütün  bunlar  müxtəlif  ölkə  maraqlarının  birləşməsinə, 
beynəlxalq  ticarət  mərkəzləri,  bank  assosiasiyaları, 
dövlətlər  birliyi  yaranmasına  səbəb  olmuşdur.  Nəticədə 
mövcud coğrafi sərhədlərin böyük hissəsi formal xarakter 
almışdır. Bütün bu proseslər qloballaşdırma adı almışdır. 
Qloballaşdırma  milli  maraqları  arxa  plana  keçirmişdir. 
Buna  görə  də  bu  proses  müəyyən  müqavimətlə 
üzləşməkdədir.  Qloballaşdırma  informasiya  təqdimatı 
(məsələn,  mühasibat  hesabatlarının  tərtibi  və  maliyyə 
göstəricilərinin  formalaşdırılması)  sahəsində  dünya 
standartları  yaratmışdır.  İndi  bunsuz  milli  iqtisadiyyatın 
idarə  edilməsi  mümkün  deyildir.  Deməli,  bütün  ölkələr 
eyni  metodoloji,  metodiki  və  texnoloji  təməl  üzərinə 
keçməyə  məcburdur.  Bu  məcburiyyətdən  irəli  gələn 
çətinlikləri  aradan  qaldırmaqda  qabaqcıl  ölkələr  daha 
maraqlıdırlar. 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________59________________________ 
 
QEYD:  Assosiasiya  (latınca  associatio  –  birləşmə 
sözündən yaranmışdır) – fərdin təcrübəsindən yaranmış, 
iki  mahiyyət  arasında  dərk  edilmiş  (duyulmuş,  təklif 
edilmiş, düşünülmüş, hiss iedilmiş və s.) qanunauyğun 
əlaqədir.  Assosiasiya  dedikdə  bir  düşüncəsinin 
yaranmasının özü ilə digər düşüncələrin də yaranmasına 
səbəb olması başa düşülür. Assosiasiya hadisəsi barədə 
Platon  və  Aristotel  öz  əsərlərində  yazmışlar.  Amma 
assosiasiya  termini  Con  Lokk  (1632-1704)  tərəfindən 
təklif olunmuşdur. 
İngilis  fəlsəfəçisi  T.Qobbs  da  (1588-1679) 
assosiasiya haqqında öz fikirlərini söyləmişdir. 
 
 
 
Con Lokk
 
 
Tomas Qobbs 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________60________________________ 
 
Fəlsəfə və məntiq sahəsində sayılan alımlərdən biri, 
görkəmli rus alimi, Qrot Nikolay Yakovleviç (1852 - 1899)
 
bütün  düşüncə  proseslərinin  altı  başlanğıc  forma  ilə 
bağlılığını sübut etmişdir. 
  
 
Nikolay Yakovleviç Qrot 
 
Alim  altı  forma-
dan 
birinci 
yerdə 
duranının  assosiasiya 
olduğunu  qeyd  etmiş-
dir.  N.Y.Qrota  görə 
mülahizənin 
bütün 
prosesləri 
assosiasi-
yanın,  dissossiasiyanın 
və 
dizassosiasiyanın 
düşünülmüş  proseslə-
ridir. 
 
 
 
 
YENİ İQTİSADİYYAT 
 
İnformasiya  sistemləri  dünya  iqtisadiyyatının 
görkəmini  dəyişmişdır.  İnternet-iqtisadiyyat,  yeni 
iqtisadiyyat, metakapitalizm kimi yeni terminlər meydana 
çıxmışdır. 
Yeni iqtisadiyyat termini daha çox yeni informasiya 
texnologiyalarının  hazırlanması,  yayılması  və  tətbiqi 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________61________________________ 
 
sferalarını  əhatə  edir.  Bu  iqtisadiyyatın  bəzi  cəhətləri 
aşağıdakılardan ibarətdir: 
1. İqtisadiyyatın  bəzi  sahələrində  keyfiyyət  və 
məhsuldarlıq  artmış,  qiymətlər  isə  aşağı 
düşmüşdür.  Mur  qanunu  deyilən  qanuna  görə, 
hər 2 ildə kompüterin məhsuldarlığı 2 dəfə artdığı 
halda,  qiyməti  azca  artır.  Adi  iqtisadiyyatda 
qiyməti  azaldırlar  ki,  tələb  artsın.  Burada  isə, 
tələb artsa da qiymət aşağı düsür. Çünki burada 
yeniləşmə  sürəti  olduqca  böyükdür.  Mənəvi 
köhnəlməyə  məruz  qalan  texnikanın  qiyməti 
kəskin  şəkildə  aşağı  düşsə  də,  məhsuldarlığı 
qaneedici  olur.  Bu  səbəbdən  yeni  məhsulun 
qiyməti zəif artır; 
2. Kompaniyaların  dekapitallaşması  baş  verir,  iri 
kompaniyalar  bir-biri  ilə  sıx  əlaqəli  şəkildə 
fəaliyyət göstərən kifayət qədər sərbəst, lakin baş 
kompaniyanın  ticarət  markasını  daşıyan  xırda 
konqlomeratlar  çoxluğu  şəklində  fəaliyyət 
göstərir. 
Proqram 
məhsulları 
offşor 
proqramlaşdırma 
deyilən 
metodla 
virtual 
kompaniyalarda  hazırlanır.  Yəni,  müxtəlif  ölkə 
mütəxəssisləri  heç  bir  yerə  getmədən,  öz  iş 
yerlərində,  öz  evlərində  proqram  yazıb,  virtual 
kompaniyaya göndərməklə, müvafiq əmək haqqı 
alırlar. Rus və Hind mütəxəssisləri əsasən bu işlə 
məşğuldurlar; 
3. İstehlakçı  ilə  birbaşa  əlaqələrin  inkişafı,  onların 
fərdi  sifarişləri  ilə  görülən  işlərin  artması.  İndi 
İnternet  vasitəsilə  istənilən  məhsulu,  istənilən 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________62________________________ 
 
dizaynı  qiymət  dəyişikliyi  olmadan  sifariş  etmək 
mümkündür. Ənənəvi iqtisadiyyatda istehsalçı ilə 
istehlakçı  bazarın  “gözəgörünməz  əli  ilə”  bir-
birinə bağlanırsa, yeni iqtisadiyyatda nə sərbəst 
istehsalçı, nə də sərbəst istehlakçı var. Hamı bir-
biri ilə həm məntiqi, həm də fiziki şəkildə birbaşa 
bağlıdir. 
 
 
Qordon  Erl  Mur  (ingiliscə
  Gordon  Earle  Moore) 
1929-cu  ildə  anadan  olmuşdur.  Direktorlar  Məclisinin 
vəxri sədri, Intel şirkətinin yaradıcısı, “Mur qanunu”nun 
banisi.
 
 
Beləliklə, yeni iqtisadiyyat bilik iqtisadiyyatıdır. Biliyi 
olmayana yeni dünyada yer olmayacaqdır. 
 
QEYD:
 
Konqlomerat firmaların  birləşməsidir. 
Konqlomeratlar  inkişaf  edən  bazarlara,  həmçinin  çox 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________63________________________ 
 
sahəli  şirkətlərə  məxsusdur.  Konqlomeratlar  müxtəlif 
sahələrdə  istehsala,  satışa  malik  olmayan  bir  neçə 
onlarla  xırda  və  orta  firmaların  böyük  şirkət  tərəfindən 
mənimsənilməsi yolu ilə yaranır. Konqlomeratlar ictimai 
şirkətdir,  onların  aksiyaları  fond  birjalarında  yerinə 
yetirilən sövdələşmədə iştirak edir. 
Offşor  vergidən  tamamilə  azad  olunmuş  və 
nəzarət  zəif  olan  ölkələrə  (zonalara)  deyilir.  Belə 
ölkələrdə qanunvericilik həm şirkətin təsisçilərini, həm də 
maliyyə  mənbələrini  gizlətməyə  imkan  verir.  Vergidən 
yayınmaq  istəyən  pullu  şəxslər  öz  kapitalını  belə 
zonalarda saxlayırlar. 
Offşor ərazilərin müəyyənləşdirilməsi ilə Beynəlxalq 
Valyuta Fondu məşğul olur. Hazırda fondun siyahısında 
26 dövlət var. Kipr, Panama, Makao və başqaları offşor 
ölkələr  sayılır.  Dünya  birliyi  offşor  ərazilərə  nəzarəti 
gücləndirməkdədir.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________64________________________ 
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________65________________________ 
 
İNFORMASİYA SİSTEMLƏRİNİN 
TEXNİKİ VƏ PROQRAM TƏMİNATI 
 
İnformasiya  xidmətinin  3  tərkib  hissəsi  olan 
avadanlıq, proqram təminatı və təşkilolunmanın hər üçü 
eyni  dərəcədə  vacibdir.  Bunlardan  hər  hansı  birinə 
üstünlük  vermək  doğru  deyil.  Odur  ki,  sözügedən 
aspektlərin eyni dərəcədə izahına ehtiyac vardır. 
 
İNFORMASİYANIN İŞLƏNMƏSİNİN 
AVTOMATLAŞDIRILMASININ ƏSASLARI. 
ALQORİTM ANLAYIŞI 
 
İnsanın zehni fəaliyyətinin, o cümlədən, hesablama 
işlərinin  formallaşdırılması  problemi  qədim  zamanlardan 
alimləri  məşğul  etmişdir.  Əsas  məsələ  hesablama 
prosesini elə elementar əməllərə bölməkdən ibarətdir ki, 
hər bir əməl mütləq şəkildə formal təyin edilmiş olsun və 
hər əməldən sonra hansı  əməlin icra ediləcəyi birmənalı 
bəlli  olsun.  Bu  əməllər  ardıcıllığına  məsələnin  həll 
alqoritmi  deyilir.  Məsələnin  alqoritminin  qurulmasına 
məsələnin alqoritmləşdirilməsi deyilir. 
Alqoritm anlayışı informatikanın mərkəzi anlayışıdır. 
Alqoritm  sözü  IX  əsrdə  yaşamış  özbək  riyaziyyatçısı 
Məhəmməd  əl-Xörəzmin  (təxminən  783-  təxminən  850) 
adı  ilə  bağlıdır.  Alqoritmi  alqoritm  icraçısı  (operator) 
reallaşdırır.  
Alqoritmin  əsas  xüsusiyyəti  qoyulmuş  məqsədə 
çatdırmasıdır.  Maşın  üçün  yazılmış  alqoritm  proqram 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________66________________________ 
 
adlanır.  Kompüter  proqramla  işləyir.  Proqramı  olmayan 
məsələnin maşında həlli mümkün deyil. 
 
 
    
Abu Abdulla (və ya Abu Cəfər) Mühəmməd ibn 
Musa  əl-Xorezmi  (ərəbcə و بأ  دب ع  الله   دمحم  ن ب 
یس وم یمخواوزما) orta əsrin böyük özbək (fars) alimi, 
riyaziyyatçı,  astronom,  coğrafiyaçı  və  tarixçi  (IX  əsr), 
klassik cəbrin banilərindən biri. 
 
İntuitiv  alqoritm  anlayışı  proqram  anlayışından 
əhəmiyyətli dərəcədə genişdir.  
İlk proqramçılar Paskal, Dekart, Leybnis, Laplas və 
başqaları olmuşlar. 
Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır: 
1. Dilə  bağlılıq.  Alqoritm  alqoritmik  dildə  yazılır. 
Alqoritmik  dil  müəyyən  simvollar  və  qaydalar 
sistemidir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________67________________________ 
 
2. Diskretlik.  Alqoritm  ciddi  struktura  malik 
elementar  əməllər  (əmrlər)  çoxluğu  olub, 
sökülüb-yığılandır. 
3. Determinlik.  Alqoritm  tamamilə  formal  və 
müəyyən (birmənalı) olmalıdır. 
4. Kütləvilik.  Alqoritm  bir  sinif  məsələlərin  hamısını 
həll etməyə yararlı olmalıdır. 
5. Təkrarlananlıq.  Eyni  giriş  verilənləri  həmişə  eyni 
nəticə verməlidir. 
6. Sonluluq. Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini, ya 
da  həllin  mümkün  olmadığı  barədə  məlumatı 
verməlidir. 
Alqoritm 
prosesi 
əyaniləşdirən 
blok-sxem 
formasında təsvir edilir. 
 
ELEKTRON-HESABLAYICI MAŞINLAR 
 
1642-ci ildə Paskal cəmləyici maşın ixtira etdi. 1673-
cü  ildə  Leybnis  (1646-1716)  4  hesab  əməlini  icra  edən 
arifmometr  quraşdırdı.  19-cu  əsrin  1-ci  yarısında  ingilis 
riyaziyyatçısı Çarlz Bebbic ilk avtomat hesablayıcı maşının 
layihəsini verdi. 
Lakin bu maşın “Mark - 1” adı ilə 100 il sonra, 1943-
cü  ildə    ABŞ-da  İBM  kompaniyasının  müəssisələrindən 
birində quruldu. Bu, proqramla işləyən ilk elektromexaniki 
hesablayıcı maşın idi.  
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________68________________________ 
 
 
Qotfrid Vilhelm Leybnis 
 
Çarlz Bebbic 
 
1949-cu  ildə  müasir  kompüterlərin  ulu  əcdadı  olan 
ilk Con fon Neyman (1903-1957) maşını ingilis alimi Moris 
Uilks  (1913-2010)  tərəfindən  quruldu.  Bu,  elektron 
lampaları  üzərində  qurulmuş  ilk  elektron-hesablayıcı 
maşın idi. 
 
      
Con fon Neyman maşınının ümumiləşdirilmiş sxemi 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________69________________________ 
 
Con  fon  Neyman  maşını  aşağıdakı  prinsiplərə 
əsaslnır: 
 Kompüter  bir-neçə  əsas  qurğulardan  ibarət 
olmalıdır; 
 İnformasiya 
xüsusi 
yaddaş 
qurğusunda 
saxlanmalıdır; 
 Verilənlər  yaddaşda  ikilik  ədədlər  şəklində 
saxlanmalıdır; 
 Hesab  və  məntiq  əməlləri  hesab-məntiq 
qurğusunda icra edilməlidir; 
 Proqramın  icrasına  nəzarət  idarəetmə  qurğusu 
vasitəsi ilə həyata keçirilməlidir; 
 Proqram  verilənlərlə  birgə  yaddaş  qurğusunda 
saxlanmalıdır; 
 İnformasiyanın  daxil  edilməsi  və  çıxarılması  üçün 
giriş-çıxış qurğusu olmalıdır. 
Müasir  kompüterlərin  əksəriyyəti  fon  Neyman 
prinsipləri əsasında qurulmuşdur. 
Kompüter  –  ixtiyarı  alqoritmin  icrası  üçün  nəzərdə 
tutulmuş universal hesablayıcı qurğudur. 
20-ci  əsrin  80-ci  illərinədək  EHM  adlanan  nəhəng 
hesablayıcı  maşınlar  sonra  müasir  kompüterlərlə 
əvəzləndi.  İxtiyari  informasiya  kompüterdə  ikilik  rəqəm 
formasında  təsvir  edilir.  Emal  prosesinin  subyekti 
(proqramlar)  və  obyekti  (ilk  verilənlər  və  nəticələr) 
operativ yaddaşda saxlanır. Alqoritm ardıcıl maşın əmrləri 
şəklində  tərtib  edilmiş  proqram  formasında  olur. 
Kompüter proqramda nəzərdə tutulmuş əmrlər ardıcıllığını 
icra edir.