Dərslik kimi tövsiyyə edilir. B a k I 2 0 1 6 İQTİsadi İnformatiKA

 
 
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________86________________________ 
 
 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________87________________________ 
 
KOMPÜTERİN TƏŞKİLİ VƏ 
FƏALİYYƏTİ 
 
KOMPÜTERİN ƏSAS QURĞULARI VƏ 
ARXİTEKTURASI 
 
KOMPÜTERİN ÜMUMİ ARXİTEKTURASI 
 
Arxitektura dedikdə, kompüteri təşkil edən qurğular, 
onların  qarşılıqlı  əlaqələri  və  bu  əlaqələrin  qurulması 
qaydaları  çoxluğu  nəzərdə  tutulur.  Başqa  sözlə, 
arxitektura  dedikdə,  kompüterin  quruluşu,  ayrı-ayrı 
qurğularının xarakteristikaları, yaddaşa və xarici qurğulara 
müraciət üsulları, maşın əmrləri sistemi, əmrlərdə istifadə 
edilən verilən formatları və s. ön plana çəkilir. 
Kompüterin  əsas qurğuları prosessor və yaddasdır. 
Kompüterin  hesablama  imkanı  məhz  bu  iki  qurğunun 
qarşılıqlı  fəaliyyəti  ilə  təyin  olunur.  Verilənləri 
prosessordan  yaddaşa  və  əksinə  ötürən  rabitə  xətlərinə 
şin deyilir. Şinlər 4 cürdür: verilən şini, ünvan şini, idarə 
şini  və  qidalanma  (cərəyan)  şini.  Kompüter  qurğularını 
əlaqələndirən  şin  ümumi  şin  adlanır.  Bundan  əlavə, 
köməkçi şinlər də vardır ki, bunlara da lokal şinlər deyilir. 
Kompüter  bloklarını  birləşdirən  rabitə  sistemi 
maşındaxili sistem interfeysi adlanır.  
Prosessor  külli  miqdarda  elektron  mikrosxemlərin 
mikroskopik  həcmdə  cəmləşdirildiyi  bir  qurğudur. 
Dünyada  prosessor  qədər  mürəkkəb  qurğu  yoxdur. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________88________________________ 
 
Kompüter 
sənayesinin 
tərəqqisi 
prosessorun 
təkmilləşdirilməsi  (icra  edilən  funksiyaların  artırılması, 
həcmin  kiçildilməsi,  əməliyyat  sürətinin  artırılması,  iş 
etibarlılığının yüksəldilməsi) ilə bağlıdır. 
Nisbətən  daha  cəld  yaddaş  növü  olan  prosessor 
registrləri prosessorun daxilində yerləşir. 
Müasir  kompüterlər  açıq  sistem  ideologiyası  ilə 
yaradılır. Yəni, kompüter qurğuları kifayət qədər sərbəst 
fəaliyyət  göstərən  müəyyən  funksiyalar  icraçılarıdır. 
Qurğuları  bir-birinə  qoşan  hissə  həmin  qurğunun 
interfeysi adlanır. İnterfeysin reallaşdırdığı qayda protokol 
adlanır.  Bəzən  interfeys  dedikdə,  qoşqu  ilə  yanaşı,  həm 
də  protokol  nəzərdə  tutulur.  Eyni  qurğu  üçün  bir  neçə 
protokol  ola  bilər.  Kompüter  daxilindəki  rabitə 
kanallarında siqnallar yalnız rəqəm formasında, 1 və 0-ları 
kodlaşdıran impulslar şəklində ötürülür. 
Müxtəlif  cür  periferiya  qurğuları  mövcuddur.  Fərdi 
kompüterin  periferiya  avadanlığına:  klaviatura,  maus, 
skaner,  manitor,  printer,  plotter  (qrafquran),  vinçester, 
diskovod, 
CD-ROM,  səsucaldan,  şəbəkə  çıxışı  aiddir. 
Kompüterin  qurğuları  şinə  kontroller  və  ya  adapter 
vasitəsilə  qoşulur.  Kontroller  və  adapterlərin  öz 
prosessoru  vardır.  Yəni,  bunlar  faktiki  ixtisaslaşdırılmış 
mikrokompüterlərdir. 
Bütün iş operativ yaddaşda gedir. Odur ki, kompüter 
cərəyana  qoşulan  kimi  bütün  lazımi  informasiyanın  üzü 
vinçesterdən operativ yaddaşa köçürülür. 
 
  
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________89________________________ 
 
OPERATİV YADDAŞ 
 
Operativ  yaddaş,  əslində,  daxili  ünvanlaşdırılmış 
yaddaşdır.  Operativ  yaddaş  bəzən  birbaşa  müraciət 
yaddaşı  (
RAM  -Random  Access  Memory)  da  adlanır. 
Kompüterlərin  həm  də  sabit  yaddaşı  olur.  Yalnız 
informasiya oxumaq üçün olduğundan, buna 
ROM (Read 
-
Only Memory) deyilir. 
 
 
Operativ yaddaş 
 
Aralıq  nəticələr  də  operativ  yaddaşda  saxlanır. 
Kompüterin  məhsuldarlığı  həm  də,  operativ  yaddaşın 
sürətindən  asılıdır.  Odur  ki,  kompüterin  inkişafının  əsas 
istiqamətlərindən  biri  də  operativ  yaddaşın  işləmə 
sürətinin 
artırılmasından 
ibarətdir. 
Elektromaqnit 
mahiyyətli  olduğundan,  kompüter  sönən  kimi  operativ 
yaddaşdakı informasiya pozulur. Buna görə də kompüter 
söndürülməzdən  əvvəl  operativ  yaddaşdakı  informasiya 
maqnit mahiyyətli vinçesterə köçürülür.  
Sabit  yaddaş  (
ROM)  kompüteri  hazır  vəziyyətə 
gətirmək  üçündür.  Burada  işə  başlama  proqramları,  o 
cümlədən, əməliyyat sistemini (ƏS) yükləyən proqramlar, 
giriş-çıxış baza sistemi 
(BİOS- Base İnput Output System) 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________90________________________ 
 
və  diaqnostika  proqramları  saxlanır.  Sabit  yaddaşın 
məzmunu  dəyişməzdir.  Bəzi  sabit  yaddaş  növlərinin 
məzmununu dəyişdirmək mümkündür. 
Fərdi  kompüterdə  operativ  yaddaş  ana  plataya 
əlahiddə  qurğu  kimi  qoşulur.  Operativ  yaddaş  triggerlər 
sırasından ibarətdir. Trigger yalnız 2 vəziyyətdə (0 və 1) 
ola bilən elektron qurğudur. Sabit yaddaşda isə 1 və 0-lar 
inteqral  sxemlər  şəklində  hazırlanmışdır.  Buna  görə  də 
cərəyan  kəsiləndə  operativ  yaddaşın  məzmunu  pozulur, 
sabit yaddaşınkı pozulmur. Yaddaşla prosessor arasındakı 
informasiya  mübadiləsinin  sürəti  yaddaşın  sürətini 
müəyyən edir. Prosessor hesablama nəticələrini registrə, 
oradan da operativ yaddaşa ötürür. Operativ yaddaşdakı 
informasiya  da  əvvəlcə  registrə,  sonra  prosessora 
ötürülür.  
Xarici  yaddaş  (Vinçester)  praktiki  olaraq  hüdudsuz 
həcmə malik ucuz yaddaşdır. Operativ yaddaşın sürətini 
artırmaq üçün keş-yaddaşdan istifadə edilir. Keş-yaddaş 
prosessorla operativ yaddaş arasında yerləşir. 
Mərkəzi prosessor.  Bu,  informasiyanı emal  edən 
qurğudur.  Operativ  yaddaşa  gətirilmiş  maşın  proqramı 
prosessorun başa düşəcəyi əmrlər ardıcıllığı olduğundan, 
prosessor həmin əmrləri növbə ilə yerinə yetirir. Əmrdə 
göstərilir  ki,  ilkin  verilən  haradan  götürüləcək,  üzərində 
hansı 
əməliyyat 
aparılacaq, 
nəticə 
haraya 
yerləşdiriləcəkdir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________91________________________ 
 
 
Mərkəzi prosessor 
 
Prosessor aşağıdakı funksiyaları icra edir: 
 Əmri operativ yaddaşdan oxuyub deşifrasiya edir; 
 Veriləni  operativ  yaddaşdan  və  giriş-çıxış 
portlarından oxuyur; 
 Veriləni  operativ  yaddaşa  yazır  və  ya  giriş-çıxış 
portlarına göndərir; 
 Xarici  qurğu  adapterlərindən  müraciət  və  əmrləri 
qəbul edib işləyir; 
 Kompüterin  bütün  qurğularını  idarə  etmək  üçün 
siqnallar hasil edir. 
Prosessor 2 hissədən ibarətdir: əməliyyat hissəsi və 
interfeys  hissəsi.  Əməliyyat  hissəsi  idarə  qurğusundan, 
hesab-məntiq  qurğusundan  və  prosessor  yaddaşından 
(ümumi təyinatlı registrlərdən) ibarətdir. İnterfeys hissəsi 
şin  və  portların  idarə  edilməsi  mikrosxemlərindən  və 
ünvan və əmr registrlərindən təşkil edilir. İdarə qurğusu 
prosessorun  ən  mürəkkəb  hissəsidir.  İdarə  qurğusu 
aşağıdakı funksiyaları icra edir: 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________92________________________ 
 
 Operativ  yaddaşdakı  icrası  tələb  olunan  növbəti 
əmrin ünvanını ünvan registrindən seçir; 
 Operativ yaddaşdan növbəti əmri seçir; 
 Əməliyyat deşifratorunun köməyi ilə əmrin kodunu 
təhlil  edib  əmrdə  nəzərdə  tutulan  əməliyyatı  və 
onun əlamətini identifikasiya edir; 
 Seçılmiş 
əməli 
icra 
edən 
mikropoqramı 
prosessordan  oxuyub  lazımi  idarəedici  siqnallar 
hasil edir; 
 Operativ 
yaddaşdakı 
əməl 
operandlarının 
ünvanlarını  oxuyub  ümumi  təyinatlı  registrlərə 
yazır; 
 Əməli icra edir; 
 Nəticəni operativ yaddaşa yazır; 
 Növbəti əmrin ünvanını formalaşdırır. 
Hesab-məntiq qurğusu hesab və məntiq əməllərinin 
icrası  üçündür.  Bu  işin  icrası  üçün  əməl  operandları 
əvvəlcədən  ümumi  təyinatlı  registrlərdə  yerləşdirilir. 
Nəticələr də həmin registrlərə yazılır. 
Şin  və  portların  idarə  edilməsi  sxemi  aşağıdakı 
funksiyaları icra edir: 
 Portun və onu idarə edən informasiyanın ünvanını 
formalaşdırır; 
 Portdakı informasiyanı (və ya portun əmrə hazırlığı 
barədə məlumatı) qəbul edir; 
 Bütün  qurğu  və  mikrosxemləri  prosessorla  giriş-
çıxış  portu  arasında  informasiya  mübadiləsi  üçün 
hazırlayır. 
Şini idarə edən sxem idarəedici şinə giriş və ya çıxış 
əməlinə  hazırlaşmaq,  ünvan  şininə  isə  portun  ünvanı 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________93________________________ 
 
barədə siqnal göndərir. Ünvan yerləşən qurğu hazır olmaq 
barədə cavab verdikdən sonra verilən şini üzrə verilənlərin 
daxil edilməsi və ya çıxarılması həyata keçirilir. 
 
SİSTEM ŞİNLƏRİ 
 
Sistem  şini  dedikdə,  bütün  şinlərin  məcmusu 
nəzərdə tutulur. Sistem şininin əsas funksiyası prosessorla 
digər  elektron  komponentlər  arasında  informasiya 
mübadiləsini  həyata  keçirməkdən  ibarətdir.  Müasir  fərdi 
kompüterlərdə 64 mərtəbəli (xətli) şinlərdən istifadə edilir 
ki, bu da eyni zamanda 8 bayt verilən ötürə bilir. Buna 32 
mərtəbəli ünvan şini uyğun gəlir. 
 
1333 Meqaherslik Sistem şini 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________94________________________ 
 
PERİFERİYA QURĞULARI, ONLARIN TƏYİNATI 
VƏ XARAKTERİSTİKASI 
 
GİRİŞ QURĞULARI 
 
Kompüterə  informasiya  daxil  edən  qurğulara: 
klaviatura,  maus,  trekbol,  coystik,  skaner,  dicitayzer, 
sözanlayan qurğu və s. aiddir. 
Klaviatura  hələ  əsas  giriş  qurğusu  olaraq  qalır. 
Klaviatura  düymələri  nömrələnmişdir.  Hər  nömrə  ayrıca 
elektrik sxeminə uyğundur. Registr düymələri (
Shift, Ctrl, 
Alt,  Caps  Lock  və  Num  Lock)  klaviatura  düymələrinin 
nömrələrini  dəyişir.  Klaviatura  bütövlükdə  510-a  qədər 
işarə daxil etməyə imkan verir. 
 
 
Klaviatura 
 
Maus  və  trekbol  koordinatlı  daxiletmə  qurğusudur. 
Yəni, bunları müstəvi üzərində hərəkət etdirdikdə displey 
ekranında  üfqi  və  şaquli  hərəkət  edən  kursor 
informasiyanın daxil edilməsi və idarə edilməsi prosesini 
reallaşdırmağa imkan verir. Trekbol arxası üstə çevrilmiş 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________95________________________ 
 
mausdur.  Trekbolun  fırlanan  kürəsini  barmaqla 
fırlatmaqla kursoru lazımi yerə gətirmək mümkündür. 
 
 
Maus 
 
Trekbol 
 
Coystik  –  üfqi  və  şaquli  hərəkət  edən  iki  diyircəkli 
altlığa bərkidilmiş dəstəkdir. Bu da maus kimi işləyir. 
Skaner  şəkiloxuyan  qurğudur.  Skaner  də  kseroks 
qurğusu kimi işləyir. 
 
 
Coystik 
Skaner 
 
Digitayzer (elektron planşet) koordinat dəyişdiricidir. 
Avtomatlaşdırılmış  layihələşdirmə  sistemlərində  istifadə 
edilir. 
Sözanlayan  qurğu  sözü  ikilik  rəqəmə  çevirib 
kompüterə ötürür. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________96________________________ 
 
 
 
Digitayzer 
 
XARİCİ YADDAŞ QURĞULARI 
 
Xarici  yaddaş  qurğuları
 informasiyanı uzun müddət 
saxlamaq üçündür. Hal-hazırda maqnit və lazer mahiyyətli 
disklər  vardır.  Diskə  informasiya  yazan  və  oxuyan 
qurğulara  xarici  yaddaş  qurğuları  deyilir.  Çevik  maqnit 
disk  (disket)  yığıcıları  və  lazer  disk  yığıcıları  (
CD-ROM) 
geniş tətbiq tapmışdır. Disklərdən paket yaradılır. Diskin 
səthi  cığırlaşdırılır.  Eyni  radiuslu  cığırlar  paketdə  silindr 
yaradır. İnformasiya cığırla radiusun kəsişməsinə yazılır. 
Cığırlar  eyni  tutumludur.  Cığırlar  sektorlara  bölünür. 
Sektorun ölçüsü 512, 1024 və ya 2048 bayt olur. 
Vinçester də maqnit mahiyyətli disk paketidir. Lakin 
vinçester çevik yaddaş qurğusu hesab edilmir. Vinçester 
diski dəqiqədə 3600-7200 dövr sürəti ilə fırlanır. 
 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________97________________________ 
 
QEYD: 1973-cü ildə IBM firması yeni  texnologiya 
ilə 16 Kbayt informasiyanı saxlayan ilk sərt diski istehsala 
buraxır. Disk hər biri 30 sektora bölünən 30 silindrdən 
ibarət olduğundan, onun şərti işarəsi 30/30 kimi qəbul 
edilir. Bu işarə 30/30 kalibrinə malik, alman istehsalı olan 
Vinçester tipli məşhur avtomatik tüfəngə anoloji olduğu 
üçün ona “
Vinçerter” adı da verilir. O vaxtdan bəri sərt 
disklərin  konfiqurasiyası  xeyli  dəyişmiş,  tutumu, 
etibarlılığı və işləmə sürəti kəskin artmışdır. Lakin fərdi 
kompüterlərdə  sərt  diskin  əvvəlki  adı  indi  də  istifadə 
edilməkdədir. 
İlk  sərt  disklərin  seriya  şəkilində  istehsalı  1979-cu  ildə 
Seagate  firması  tərəfindən  həyata  keçirilmişdir.  Beş 
düymlü  ST-506  diskinin  tutumu  6  Mbayta  bərabər  idi. 
1979-cu  ildə  istehsal  olunan  sərt  disk  belə  disklərin 
istehsalının təməlini qoydu. Müasir vinçester yığıcıları bir 
ox  üzərində  quraşdırılmış  maqnit  disklər  paketindən 
ibarətdir. Diskin hazırlanması üçün alüminium lövhədən, 
şüşə və keramikadan və onun üzərinə xüsusi texnologiya 
ilə  yapışdırılmış  (oturdulmuş)  yüksək  keyfiyyətli 
ferromaqnit  qatdan  istifadə  olunur.  Diskin  üzərinə  qat 
yapışdırılandan sonra onu firmada xüsusi texnologiya ilə 
emal  edirlər.  Emal  olunmuş  diskləri  bir  paketə  yığıb 
otürücüyə  quraşdırılmış  oxa  bərkidirlər  (adətən  bir 
paketdə 2-dən 12-yə qədər disk olur). 
 
 
Çıxış 
qurğuları 
kompüterdə 
işlənmiş 
informasiyanı insan üçün münasib formada təqdim etmək 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________98________________________ 
 
üçündür. Buraya: monitor, printer, plotter (qrafquran) və 
səsucaldan kolonkalar aiddir. 
 
 
Plotter 
 
Monitor  (displey)  mətn  və  qrafik  informasiyanı 
təqdim etmək üçündür. Fərdi kompüterin monitoru mətn 
rejimində  25  sətr  və  80  sütunun  kəsişməsindəki  2000 
xanadan  ibarətdir.  Hər  xanaya  bir  simvol  yazılır.  Simvol 
nöqtələrdən yığılmış şəkildir. Qrafik rejimdə isə monitorun 
sahəsi  piksellə  (nöqtə  ilə)  ölçülür.  480x640,  600x800, 
768x1024, 864x1152, 1024x1280 rejimləri vardır. 
Monitor 
ekranına 
çıxarılan 
informasiya 
videoyaddaşda  saxlanır.  Bu,  məntiqi  cəhətdən  operativ 
yaddaşın  bir  hissəsi  olsa  da,  fiziki  cəhətdən  monitora 
quraşdırılmış ayrıca qurğudur. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________99________________________ 
 
Giriş-çıxış  qurğuları  portlar  vasitəsilə  idarə  olunur. 
Port  kompüterin  girişinə  və  ya  çıxışına  müvafiq  virtual 
yuvadır. Konkret qurğuya bir-neçə port xidmət edə bilir. 
Hansı verilənin və ya əmrin hansı porta ötürüləcəyi və ya 
hansı portdan qəbul ediləcəyi prosessor tərəfindən təyin 
və icra edilir. Məsələn, printerin qoşulduğu port  əvvəlcə 
onun  qoşulub-qoşulmadığını,  sonra  işə  hazır  olub-
olmadığını, sonra kağızın olub-olmadığını yoxlayır, sonra 
lazımi əmri ötürür. 
Printer informasiyanı kağız üzərinə çıxarır. Printerlər: 
ardıcıl, sətri və səhifəlik olur. İş prinsipinə görə, zərbəli və 
zərbəsiz  printerlər  vardır.  Çap  üsuluna  görə,  matris  və 
simvol printerləri mövcuddur. Matris printer iynə ilə işləyir. 
Başlıqda 9, 18, 24 iynə ola bilir. Sətri və səhifəlik matris 
printerlər müvafiq olaraq sətri və səhifəni bir dəfəyə çap 
edir.  Lakin  bunlar  səslidirlər.  Şırnaqlı  printerlər  zərbəsiz 
olduğundan səssiz işləyir. Dəqiqədə 2-7 səhifə çap edir. 
Lazer printer kseroks prinsipində işləyir. 
Plotter  (qrafquran)  faktiki  olaraq  çertyoj  quran 
böyük printerdir. 
İndiki  kompüterlərin  hamısında 
audioadapter  (səs 
platası) 
vardır. 
Səsucaldan 
kolonkalar 
həmin 
audioadapterlə işləyir. 
 
BƏZİ DİGƏR QURĞULAR 
 
Bunlardan: 
Riyazi prosessor üzən vergüllü ədədlər üzərində cəld 
və daha dəqiq əməllər aparır. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________100________________________ 
 
Taktlı  impulslar  generatoru  kompüter  qurğularına 
ötürülən siqnalları müəyyən vaxt fasilələri ilə göndərir. Bir 
saniyədəki taktların sayına kompüterin takt tezliyi deyilir. 
Saniyədə milyon takt 1 meqahersdir. Bu, bütün qurğuların 
işini sinxronlaşdırmaq üçündür.  
Kəsilmələr kontrolleri kəsilmələri idarə edir. Bu, vaxt 
kvantları ilə işləyir. 
Yaddaşa  birbaşa  müraciət  kontrolleri  operativ 
yaddaşla  xarici  qurğular  arasında  prosessorun  iştirakı 
olmadan əlaqə yaradır. Nəticədə paralel iş rejimi yaranır. 
Taymer  kompüterin  takt  tezliyini  ixtiyari  tezliyə 
çevirmək üçündür. Bunun köməyi ilə kompüter real vaxta 
köklənir və səs generasiyası baş tutur.  
 
Takt tezliyi anlayışı. İstənilən verilənlər üzərində 
müxtəlif əməliyyatların yerinə yetirilməsində kompüterin 
bir neçə qurğusu iştirak edir. Yerinə yetirilən əməliyyatlar 
arasında müəyyən uyğunluq olmalı, qurğular isə bir-biri 
ilə sinxron işləməlidirlər. Belə uyğunluğu və sinxronluğu 
kompüterin  daxilində  yerləşən  xüsusi  qurğu  –  impuls 
taktları  generatoru  həyata  keçirir.  İmpuls  taktları 
generatoru  bərabər  zaman  ərzində  sinxronlaşdırıcı 
impuls siqnaları hasil edir. Sinxron impulslar kompüterin 
daxilindəki  qurğuların  vasitəsi  ilə  yerinə  yetirilən 
əməliyyatları  koordinasiya  edir.  Hasil edilən impulsların 
uzunluğunun  da  eyni  olması  (yüksək  dərəcədə 
dəqiqliklə) vacib şərtlərdən biridir. 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________101________________________ 
 
Sinxronlaşdırıcı  impulsun  başlanğıcı  ilə  növbəti 
impulsun  başlanğıcı  arasındakı  zaman  müddəti 
takt 
adlanır (şəkilə nəzər sal). 
 
 
 
Prosessor  tərəfindən  yerinə  yetirilən  istənilən 
əməliyyat  taktın  müəyyən  hissəsində  baş  verir.  Bunun 
ardınca  fasilə  gəlir  ki,  bu  zamanda  heç  bir  əməliyyat 
həyata keçmir. Fasilənin olması prosessor üçün prinsipial 
faktordur.  Bu  faktor  fiziki  qanunlara  söykənir  və 
prosessorun  işini  idarə  edir.  Prosessorun  proqrama 
uyğun olaraq yerinə yetirdiyi əməliyyatlar ardıcıllığı takt 
daxilində,  takt  sərhədlərinə  uyğun  olaraq  t
0
,  t
1
,  t
2
  ... 
zaman  momentlərində  ani  olaraq  həyata  keçir.  Taktın 
sərhədləri sayılan sinxroimpulslar sıfırdan fərqli uzunluğa 
malik olduqları üçün t
0
, t
1
, t
2
 ... zaman momentləri takt 
impulslarının başlanğıcı sayılır. 
     

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________102________________________ 
 
İmpuls  generatorunun  vahid  zaman  müddətində 
hasil etdiyi taktların tezliyi hesablama texnikasında 
takt 
tezliyi adlanır və vacib texniki xarakteristikalardan biri 
hesab edilir. 
Takt  tezliyi  verilənlərin  emal  olunma  sürətini 
müəyyən  edən  əsas  faktorlardan  biridir.  İlk  istehsal 
olunan  kompüterlər  5-10  Mhers  tezlikdə  işləyirdilər. 
İndiki  zamanda  fərdi  kompüterlərdə  istifadə  olunan 
prosessorlar 100 MHers-lərdən 3-4 Hhers takt tezliyində 
verilənləri emal edirlər. Yaxın gələcəkdə bu kəmiyyətin 
10 Hhersə çatdırılacağı gözlənilir. Nəzəri hesablanmışdır 
ki, kəmiyyətin qiyməti 30-40 Hhersdən artıq ola bilməz. 
 
KOMPÜTERİN ƏMƏLİYYAT SİSTEMİ. 
ƏMƏLİYYAT SİSTEMİNİN FUNKSİYALARI 
 
Əməliyyat sistemi kompüterin ayrı-ayrı qurğularının, 
həmçinin  qurğularla  tətbiqi  proqramların  qarşılıqlı 
fəaliyyətini təmin edən proqram vasitələri kompleksidir.  
Müasir əməliyyat sistemləri aşağıdakıları təmin edir: 
 Proqramların icrasının idarə edilməsi; 
 Yaddaşın idarə edilməsi; 
 Giriş-çıxışın idarə edilməsi; 
 Fayl sisteminin idarə edilməsi; 
 Kəsilmələrin emalı; 
 Kompüterin aparat qurğularının idarə edilməsi; 
 İstifadəçilər  və  proqramlarla  qarşılıqlı  fəaliyyət 
(əməliyyat sisteminin istifadəçi interfeysi); 
 Çoxməsələli rejim; 

 
İQTİSADİ İNFORMATİKA 
 
 
________________________103________________________ 
 
 Çoxistifadəçili rejim; 
 Əməliyyat sisteminin kompüterə yüklənməsi; 
 Əməliyyat  sisteminin  komponentlərinin  qoşulub-
açılması; 
 Əməliyyat sisteminin parametrlərinin sazlanması; 
 Kompüter 
cərəyana 
qoşularkən 
əməliyyat 
sisteminin yüklənməsi; 
 Kompüter  qurğularının  cari  konfiqurasiyasının 
avtomatik təyini; 
 Kompüterin  qurğularının  və  əməliyyat  sisteminin 
funksional  altsistemlərinin  testləşdirilməsi  və 
mümkün pozuntuların düzəldilməsi; 
 Kompüter  resurslarının  (operativ  yaddaşın, 
prosessorun  vaxtının,  xarici  yaddaşın,  periferiya 
qurğularının 
və 
s.) 
proqramlar 
arasında 
paylanması; 
 Kompüterin təhlükəsiz işləməsi (bir istifadəçi və ya 
proqram  tərəfindən istifadə  edilən yaddaşın  digər 
istifadəçi  və  ya  proqram  müdaxiləsindən 
qorunması); 
 Bir neçə proqram və ya istifadəçi tərəfindən birgə 
istifadə  edilən  verilənlərin  düzgünlüyünün  təmin 
edilməsi. 
Proqramların  icrasının  və  yaddaşın  idarə  edilməsi 
əməliyyat sisteminin əsas funksiyasıdır. 
Çoxməsələli 
rejimdə 
əməliyyat 
sistemləri 
aşağidakilara imkan verməlidir: 
 Bir neçə proqramın paralel (psevdoparalel) icrası; 
 Tapşiriqların  (daha  doğrusu,  proqramların)  icra 
növbəliliyinin yaradılması;