Dərslik mövcud proqram əsasında yazılaraq "Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi"nin

Mövzu 9. 
TƏSVİRİ 
SƏNƏTDƏ 
FORMAT 
PROBLEMİ 

---

63
Mövzu 9 
Təsviri sənətdə format problemi
Qeyd edək ki, müxtəlif formatlar bu gün də mövcuddur. 
Məsələn, müasir incəsənətdə, xüsusilə, avanqard incəsənətdə 
C.Brakın, P.Pikassonun əsərlərində rombvari formatlar, tağvari 
formatlar da var. Ümumiyyətlə, müxtəlif format formalarına mü-
asir dövrdə heç bir məhdudiyyət yoxdur.
Əsər formatlarının tarixi inkişafı müəyyən unifikasiya 
(vahid standartlar) ilə nəticələnmişdir. Bu standartlar insa-
nın gözəllik haqqında təsəvvürlərinin sxematik quruluşunu 
ölçü nisbətləri əsasında əks olunmasını nəzərdə tuturlar. Bu 
nisbətlərin ən əhəmiyyətlisi isə “qızıl bölüm”(“golden ratio”) 
prinsipi əsasında müəyyənləşdirilərək kamil harmoniya kimi 
təsbit olunmuşdur. Bu nisbəti riyazi şəkildə ifadə etsək o belədir: 
√�5 + 1
φ = ——— = 1,6180339887...
2
burada – qızıl rəqəm (Leonardo 
da Vinçinin ifadəsi) adlanır. “Kiçik hissənin böyük hissəyə olan 
nisbəti, irinin bütövə olan nisbətinə bərabərdir”. 
Rafael Santi. (1483-1520)
"Madonna Konestabile". 1502/04.
Ermitaj. Sankt-Peterburq. Rusiya.

---

64
Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi 
Telman İbrahimov
Bildiyimiz kimi, insan fiqurunun təsvirinə baxdıqda, onun 
yan tərəflərinin (eni və yaxud uzunluğu) nisbəti müəyyən bir 
ahənglik təşkil etməlidir. M.P.Vitruvi özü də “qızıl bölüm” 
nisbətini qədim yunanlardan götürmüşdür. O, “qızıl bölüm” 
nisbətini kamil insan fiqurunun nisbətlərinə əsasən müəyyən et-
mişdir. Leonardo Da Vinçinin müasiri Luka Paççioli belə nisbəti 
“İlahi nisbət” adlandırmışdır.
Bu nisbətin mənşəyinə gəldikdə demək lazımdır ki, insan 
fiqurunun yuxarı hissəsi (göbəkdən yuxarı) aşağı hissəsinə 
(göbəkdən aşağı), aşağı hissəsi isə bütöv fiqura olan nisbətinə 
bərabər olması “qızıl bölümün” meydana gəlməsində həlledici 
rol oynamışdır.

---

65
Mövzu 9 
Təsviri sənətdə format problemi
Formatın emosional təsiri bilavasitə insan gözünün quruluşu 
və görmə bucağı ilə bağlıdır. Hər bir insanın şaquli və üfüqi ox 
boyunca görmə bucağı və bu görmə bucaqlarının sərhədləri də 
“qızıl bölüm” əsasında müəyyənləşdirilmişdir.
İnsanın normal şaquli və üfüqi xətt boyunca görmə bucağı şa-
quli xətt boyunca 115-120° (açıq-aydın görmək olur), üfüqi xətt 
boyunca isə 145°-dir. İnsanın görmə bucaqlarının nisbətinə uy-
ğun gələn hər bir şey yaxşı, rahat, ahəngdar görünür, gözəl nisbət 
kimi qavranılır. Görmə bucaqlarının imkanları nisbətinə uyğun 
olmayanda isə narahatlıq hissi yaranır.
Hər bir təsviri sənət əsərini tam və rahat görmək üçün onun 
diaqonal xəttinin uzunluğu şəkil səthi ilə tamaşaçı arasında olan 
məsafəyə bərabər olmalıdır.
Emosiya hissiyyat aləminin dərin qatlarında yaranan bir psixi 
haldır. Emosiyada müsbət və mənfilik qiymətləndirilməsi var. 
İncəsənət əsərinə baxdıqda, onun ölçü formatı gözə uyğun ol-
duqda müsbət emosiya yaranır və yaxud da əksinə, yəni onun 
formatı “qızıl bölüm” prinsipinə zidd olanda və ya insan gözünün 
baxış bucaqları sahəsi ilə üst-üstə düşməyəndə mənfi emosiya 
yaranır.
Formatın psixoloji təsir amilləri sırasında istənilən şəkilin 
təsvir sahəsinin “mücərrəd çəkisi” fenomenini göstərmək olar. 
Formatın hansı nisbətdə olması onun mücərrəd qavranılan 
“çəkisi”nə də təsir edir.

---

66
Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi 
Telman İbrahimov
Əslində formatların ikisi də eyni həcmdə və təbii ki, eyni 
ölçüdədirlər. Ağırlıq və ya yüngüllük təəssüratının səbəbi forma-
tın xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. 
1. Şaquli istiqamətdə “həcm təzyiqinin” artdığından daha 
ağır kimi qavranılır.
2. Üfüq xətt boyu ilə “yayılmış” formatda həcm təzyiqi azalır. 
Digər tərəfdən, insanın üfüqi xətt boyunca baxış bucağı 
daha enlidir. Baxış bucağı daha çox olduğundan üfüqi 
format daha rahat qavranılır, bu da insanın qavrayışında 
yüngüllük hissi yaradır. 
Format ölçülərinin qavranılmasına da insanın görmə 
qabiliyyəti təsir edir. Formatın şaquli hissələri ixtisar olunduq-
dan onun şaquli xətləri daha qısa görünürlər. Gözün görmə bu-
cağının dar olması xətti bir növ “yığır”, “ixtisar edir”.
Təsvirin şaquli formatda yerləşdirilməsi nəticəsində adama 
elə gəlir ki, şaquli məkan sıxılır. Üfüqi xətdə isə təsvir məkanı ya-
yılmağa can atır. Titsianın “İlahi və Dünyəvi məhəbbət” əsərində 
iki qadın təsvir olunub. Üfüqi formatda işlənmiş bu əsərin “ağır-
lığı” üfüq boyunca “yayılır”. Üfüqi xətt boyunca cərəyan edən 
kompozisiyanı baxışla “gəzdikdə” rahatlıq hissi yaranır. Üfüqi və 
şaquli ox boyunca cərəyan edən elementlərə baxmaqda fərq var. 
Üfüqidə rahatlıq var və bunun kompozisiyanın özünün də qav-
ranılmasında böyük rolu var. S. Dalinin əsərlərində bir çox hal-
larda qəsdən narahatlıq hissi yaradılır. Formatdan asılı olmaya-
raq kompozisiyanın da üfüqi və ya şaquli seçilməsinin gözəlliyə, 
estetikliyə təsiri var.
Rəssamlar formatla onun daxilindəki kompozisiyanı vəhdət 
şəklində yaradırlar. Formatın daxilindəki təsvir formatın 
çərçivəsində rahat baxılmalıdır. Təsvirin miqyası formatın 
nisbətlərinə uyğun gəlməlidir, yoxsa bu format həmin təsvir 
üçün dar görünür. 
İlk ibtidai qayaüstü təsvirlərdə format anlayışı və təsvir 
məkanının sərhədləri anlayışı olmamışdır. Təsvirin məkan