Dərslik mövcud proqram əsasında yazılaraq "Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi"nin
Yüklə 3,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ərtegin Əbdülvahab oğlu Salamzadə AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Şirin Yaşar qızı Məlikova
- Sevil Yusif qızı Sadıxova ADRA-nın “İncəsənət tarixi” kafedrasının professoru, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru Dizayn: Rasim Sadıxzadə
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ TELMAN İBRAHİMOV TƏSVİRİ İNCƏSƏNƏTİN NƏZƏRİYYƏSİ RƏSSAMLIq TƏMAYüLLü ALI MƏKTƏBLƏR üçüN DƏRSLİK Azərbaycan Respublikası Təhsil nazirinin 25.05.2015-ci il tarixli 577 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir BAKI – 2017 Rəyçilər: Ərtegin Əbdülvahab oğlu Salamzadə AMEA-nın müxbir üzvü, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru, professor Şirin Yaşar qızı Məlikova ADRA-nın “İncəsənət tarixi” kafedrasının dosenti, sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Redaktor: Sevil Yusif qızı Sadıxova ADRA-nın “İncəsənət tarixi” kafedrasının professoru, sənətşünaslıq üzrə elmlər doktoru Dizayn: Rasim Sadıxzadə T.İ. İbrahimov. Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi. Rəssamlıq təmayüllü ali məktəb tələbələri üçün dərslik. Bakı: Ecoprint, 2017 - 104 səh. Dərslik mövcud proqram əsasında yazılaraq “Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi”nin əsas mövzularını əhatə edir. Rəssamlıq təmayüllü ali məktəb tələbələri üçün nəzərdə tutulan bu dərslikdə təsviri sənətin tarixi inkişafı boyu əldə etdiyi və ortaya qoyduğu bilik və bacarıqları nəzəri şəkildə əsaslandıran mövzular və anlayışlar toplanmışdır. Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən qoyulan tələblərə cavab verir. İSBN: 978-9952-29-107-0 © İbrahimov T.İ., 2017 Giriş .......................................................................................................7 Mövzu 1. Təsviri incəsənətin morfologiyası ....................................................9 Mövzu 2. Təsviri incəsənətin yaranması haqqında nəzəriyyələr ................15 Mövzu 3. Bədii xətt və onun xüsusiyyətləri ....................................................18 Mövzu 4. Təsviri sənətdə forma .......................................................................27 Mövzu 5. Təsviri sənətdə məkan ......................................................................33 Mövzu 6. Təsviri sənətdə cismanilik (materiallıq) və təsvir fakturası ......41 Mövzu 7. Təsviri sənətdə simmetriya və asimmetriya .................................45 Mövzu 8. Təsviri sənətdə miqyas və mütənasiblik .......................................50 Mövzu 9. Təsviri sənətdə format problemi ....................................................62 Mövzu 10. Təsviri sənətdə işarə. Semiotik problemlər ..................................69 Mövzu 11. Təsviri sənətdə süjet .........................................................................81 Mövzu 12. Təsviri sənətdə kompozisiya ...........................................................85 Mövzu 13. Təsviri incəsənətdə işıq və kölgə ....................................................88 Mövzu 14. Təsviri incəsənətdə rəng ..................................................................94 Ədəbiyyat ......................................................................................... 104 MüNDƏRİCAT 7 Giriş T əsviri sənət incəsənətin ən qədim növlərindən biridir. İlk təsviri sənət əsərləri hələ Qədim daş dövründə qayaüstü təsvirlər şəklində meydana gəlmişlər. İbtidai dövrdən indiyədək uzun inkişaf yolu keçmiş təsviri sənət daima yeni-yeni praktiki kəşflər və bədii nailiyyətlərlə zənginləşmişdir. Lakin yaddan çı- xarmaq olmaz ki, təsviri incəsənətin əldə etdiyi bu zəngin irsin əsasında praktikadan irəli gələn və onunla vəhdət təşkil edən nəzəri fikirlər, müddəalar və anlamlar durmuşlar. Bədii təcrübə ilə vəhdət təşkil edən bu zəngin nəzəri irs təsviri incəsənətin təbiətini, onun forma və məzmun xarakterini, forma- yaratma prosesini, təsvir qaydalarını, bədii obraz xüsusiyyətlərini və bir çox digər əhəmiyyətli anlayışları izah edir, onun nəzəri bünövrəsini təşkil edir. Hazırkı dərslik bədii praktikanın nəzəri əsaslarını magistratu- ra pilləsində təhsil alan tələbələrə açıqlayaraq, eyni vaxtda, nəzəri şəkildə formalaşmış estetik kanonları, təsvirçilik xüsusiyyətlərini, üsul və üslublarını da rəssam və sənətşünas tələbələrə aşılanma- sını təmin edir. Təsviri incəsənətin “əlifbasını” təşkil edən və dərslikdə yer alan nəzəri biliklər, həm təsvir yaradan gənc rəssamlar üçün, həm də, təsviri incəsənətin tarixini və nəzəriyyəsini öyrənən sənətşünas tələbələr üçün məcburi biliklər kimi metodoloji ardıcıllıqla tərtib olunmuşlar. Təsvirdə fiqurativlik və qeyri-fiqurativlik, bədii xətt, forma, məkan, cismanilik, simmetriya, mütənasiblik, işarəlilik, süjet, kompozisiya və bir çox digər mövzular tarixi in- kişaf baxımından təsvir və təhlil olunmuşlar. Mövzuların dərslikdə yerləşdirilməsi sadədən mürəkkəbə doğ- ru prinsipi ilə tərtib olunaraq, növbəti bilikləri əvvəlkilərin davamı kimi qavramağa imkan verir. Digər tərəfdən. mövzuların ardıcıllığı və əhəmiyyəti təsvir yaratma prosesi zamanı lazım olan bilik və ba- carıqların məntiqi ardıcıllığı əsasında tərtib olunmuşlar. GİRİŞ TƏSVİRİ İNCƏSƏNƏT QRAFİKA RƏNGKARLIQ HEYKƏLTƏRAŞLIQ DƏZGAH RƏNGKARLIĞI MONUMENTAL RƏNGKARLIq DƏZGAH qRAFİKASI DEKORATİV RƏNGKARLIq KSİLOqRAFİYA RELYEF LİNOGRAVüRA BARELYEF OFORT qORELYEF LİTOqRAFİYA KONTRRELYEF MONOTİPİYA qARIŞIq TEXNİKA YUMŞAq HEYKƏL RƏqƏMSAL RƏNGKARLIq RƏqƏMSAL qRAFİKA MONUMENTAL HEYKƏLTƏRAŞLIq DƏZGAH HEYKƏLTƏRAŞLIĞI DEKORATİV HEYKƏLTƏRAŞLIq TƏSVİRİ İNCƏSƏNƏTİN JANRLARI PORTRET, MƏNZƏRƏ, NATüRMORT, MƏİŞƏT, TARİXİ, BATAL, İNDUSTRİAL, Nü, ANİMALİSTİK, LİRİK, MİFOLOJİ, ALLEqORİK, İNTERYER, FENTEZİ, KARİKATURA, ŞARJ, PLAKAT. qRAVüRA 9 Mövzu 1 Təsviri incəsənətin morfologiyası Mövzu 1. TƏSVİRİ İNCƏSƏNƏTİN MORFOLOGİYASI T əsviri incəsənət insan təfəkküründə, hissiyyatında və mücərrəd düşüncəsində yaranan obrazların təsvir vasitələri ilə vizuallaşdırılması nəticəsində meydana gəlmişdir. Təsviri ob- razların və ideyaların yaranması insanın daxili aləmində yaranan komplekslər, emosiyalar və hisslərin dərki və onları əks etmək tələbatından irəli gələrək meydana gəlmişlər. Digər tərəfdən, insanı əhatə edən xarici aləmin, onda baş verən proseslərin və hadisələrin hissiyyata və təfəkkürə təsiri nəticəsində yaranan “görüntülər” təsvir yaratmanın əsasında dururlar. Bundan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, təsvirin yaranması bir növ daxili və xarici aləmə insanın bədii reaksiyasını əks etdirir. Lakin bu reaksiyanın hissiyyat və təfəkkür aləmindən real təsvir müstəvisinə keçirilməsi müəyyən qanunauyğunluqlar əsasında mümkündür. Bu qanunauyğunluqları şərti olaraq “təsvir dili” ad- landırsaq məlum olacaq ki, bu dili başa düşmək üçün təsviri ya- radanla bərabər, təsviri qavrayan da bu “dil”in bədii, “morfoloji”, “sintaksik” və “orfoqrafik” qanunları ilə tanış olmalıdır. Təsvirin yaradılması prosesinin ardıcıllığını və çoxşaxəliyini aydınlaşdır- maq üçün onun morfoloji təhlilinə ehtiyac yaranır. Təsvirin morfologiyası dedikdə, biz təsvir prosesinin yaranma ardıcıllığını və təsvir daxilində ayrı-ayrı elementlərin rolunun müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tuturuq. Bunları təsviri sənət ta- rixi kontekstində təhlil etdikdə məlumdur ki, yarandığı dövrdən indiyədək təsvir yaratma prosesi iki əsas model üzrə inkişaf et- mişdir. Bu modelləri təsvir yaratma metoduna görə fiqurativ və qeyri-fiqurativ (nonfigurative) adlandırmaq düzgün olardı. Fiqurativ təsvir modeli cismani aləmin optik prinsiplər və təcrübə əsasında əks edilməsini nəzərdə tutaraq, cismani üçöl- çülü aləmin ikiölçülü müstəvidə optik illüziyasını yaratmaqla nəticələnir. Aristotelin irəli sürdüyü mimezis (oxşarlıq) prinsip güzgü varı əks etməni nəzərdə tutaraq, bu yaradıcılıq modelinin 10 Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi Telman İbrahimov əsasını təşkil edir. Bu prinsipə əsasən təsvirdə əks olunan əşya və obyekt olduğu kimi, sanki güzgüdə əks olunur. Nəticə etibarilə biz təsvirdə əks olunmuş obyekt və fiqurları gördükdə, onları öz həyat təcrübəmizdə, yaddaşımızda olan obrazları ilə müqayisə edərək, onların məzmun və formasını qavrayırıq. Bu fiqurların nə dərəcədə real olması onların obrazlı prototipləri ilə uyğunluq təşkil etməsi ilə müəyyən olunur. Bu uyğunluq yüksəldikcə real- lıq dərəcəsinin və inandırıcılığın artması ilə qarşılaşırıq. Qeyri-fiqurativ (Nonfigurative) model mücərrədlik əsasında yaranan və qavranılan təsvir modelidir. Bu metoda əsasən, təsvir olunan fikirlərin, ideyaların, hisslərin, emosional halların real cis- mani görüntüləri ola bilməz. Qeyri-fiqurativ təsvir elementlərini və ümumilikdə bütün obrazı təsvir olunduğu şəkildə real aləmdə görmək mümkün deyil, çünki onlar orada yoxdurlar. Bu obrazlar sırf rəssamın təxəyyülündə, hissiyyat aləmində, qiymətləndirmə sistemində yaranan obrazlardır. Bu metoda əsasən təsvir adətən müxtəlif hisslərin, emosional halların və daxildə yaranan mücərrəd “görüntülərin” vizuallaşdırılması nəticəsində mey- dana gəlirlər. Hiss, emosional hal, rəmzi obraz, ideya və s. gözə görünmürlər və buna görə də onların oxşar olub-olmadığını real aləmlə müqayisə edərək müəyyənləşdirmək qeyri-mümkün- dür. Məsələn, qorxu, sevinc, kədər və s. hisslərin real həyatda birmənalı görüntü ekvivalentləri mövcud deyil və ola da bilməz. Bu hisslər müxtəlif insanlarda müxtəlif görüntülər formasında yaranırlar. Belə ki, bu hisslər hər kəsdə özünəməxsus şəkil alaraq, təkrarolunmaz formada və biçimdə yarandığından, onun təsviri əksi də özünəməxsusluğu və subyektivliyi ilə seçilir. Hisslərin, rəmzi mücərrəd obrazların və emosional halların rəng, forma və məzmun baxımından ümumən qəbul olunmuş invariantı yoxdur. Son nəticə olaraq qeyd edək ki, hissiyyat aləminin ifadəsində obyektivlik yoxdur. Bu modelə əsasən ya- radılmış əsərlərin meydana gəlməsində və sonrakı qavranılma- sında subyektivlik var. Hər bir insan əsərə baxdıqda həmin hiss (rəssamın əks etdirdiyi hiss) ona təsir edirsə, bu hiss rəng, forma, xətlər vasitəsilə tanış gəlirsə, o assosiasiya vasitəsilə həmin hissi 11 Mövzu 1 Təsviri incəsənətin morfologiyası şəxsən yaşaya bilir. Rəssamın rənglər və normalar vasitəsilə əks etdirdiyi hisslər tamaşaçıya tanış deyilsə onda həmin hisslər ta- maşaçıda oyanmır. Bu o deməkdir ki, ya bu hisslər ona tanış de- yil, ya da rəssam öz hisslərini ifadə edərkən tamaşaçıda assosiativ həssaslıq yarada bilməmişdir. Etiraf etmək lazımdır ki, qeyri-fiqurativ modelə əsaslanan təsviri incəsənət əsəri şüurla dərk olunmur, o mücərrədlik əsasında hissiyyat aləminə və təcrübəsinə əsaslanaraq təsir edir və hissiyyat yaddaşımızı aktivləşdirir. Birinci modelə əsasən, son nəticədə əsərə çevrilməsi üçün əks olunan obyektlər və əşyalarda müəllifin münasibəti olmalıdır. Çünki hamı bir şeyi eyni cür görmür. Bunun isbatı olaraq qeyd edək ki, eyni obyekti bir neçə professional rəssam təsvir etsə belə, hamısında bu obyekt fərqli təsvir olunacaq. Bu fərqlərin ya- ranmasına səbəb olan amillər aşağıdakılardır: 1. hər bir insanın hissiyyatına qavradığı rənglərin, formaların, cizgilərin təsiri müxtəlifdir; 2. hər bir insanının psixolojı və fiziolojı təkrarolunmazlığı onun fərqli hissiyyat təcrübəsinin yaranmasını təmin edir; 3. hər bir insanın həyat təcrübəsi və yaşadığı sosial, coğrafi, iqlim mühiti onun hissiyyat aləminin özünəməxsusluğunu müəyyənləşdirir. Fiqurativ təsvir modelinə əsaslanaraq yaradılan təsvirdə ob- yektivlik mövcud olur. Bu obyektivliyin əsasını təsvir olunmuş “fiqurların” obyektiv xüsusiyyətləri təmin edir. Obyektivlik o za- man meydana gəlir ki, təsvirdə əks olunduğu ilə müşahidə olun- duğu arasında uyğunluq rəssamdan başqa, bir çoxları tərəfindən qəbul olunsun. Qeyri-fiqurativ təsvir modeli rəssamların yaradıcılığında XX əsrdən geniş vüsət alıb. Lakin mücərrəd şəkildə bu modelə əsasən yaradılmış təsvirlərə biz hələ ibtidai incəsənətdə rast gəlirik. İbtidai dövrün qayaüstü təsvirlərində müşahidə olunan bir çox əyri, dalğavarı, ziqzaqvarı xətləri, mücərrəd anlayışları 12 Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi Telman İbrahimov və magik təsəvvürləri ifadə edən təsvir elementləri kimi qəbul etmək düzgün olardı. Mücərrəd təfəkkür qabiliyyəti artdıqca, həmin təsvir elementləri həndəsi elementlərə çevrilir. İkinci təsvir modelinin inkişafı şərtilik əsasında cərəyan etdi. Bu modelə əsasən, təsvir olunan (təsvir edilənlə birbaşa oxşar- lığı belə olmasa da) şərti olaraq onun məcazi ifadəsi kimi qəbul olunur. Məsələn, şərti olaraq aypara təsviri İslam dininin rəmzi kimi qəbul olunub, hərçənd ki, bu təsvir sadəcə səma cismidir və İslam dininin bir-başa ifadəsi ola bilməz. Onu da qeyd edək ki, belə şərti təsvirlər əksər halda mürəkkəb olmayaraq, sadəliyə meylli olmuşlar. Bunun səbəbi sadə təsvirlərin tez və rahat qav- ranılması və nəticə etibarilə yaxşı yadda qalması ilə əlaqədardır. Ənənəvi cəmiyyətlərdə belə şərti təsvirlər hamıya bəlli olan anla- yışları ifadə etmişlər. Bir sıra mücərrəd anlayışların şərti işarələr vasitəsilə əks olunması onunla bağlı olmuşdur ki, həmin anla- yışların birbaşa, fiqurativ ekvivalenti yox idi. Məhz bu səbəbdən həmin anlayışı ifadə etmək üçün şərti bir təsvir qəbul olunurdu. Məsələn, sovet hakimiyyəti dövründə (bolşeviklər dövründə) ölkənin əsas ideologiyasını ifadə edən çəkic-oraq təsviri yara- nır. Bu təsvirdə şərti olaraq, oraq kəndli sinfinin rəmzi, çəkic isə fəhlə sinfinin rəmzi kimi ifadə olunmuşlar. Bütövlükdə, təsvir bu siniflərin ittifaqını işarələndirir. Bu ideya isə Sovetlər ölkəsinin kəndli-fəhlə dövləti olmasını nümayiş etdirirdi. Şərti mənada iş- tirak edən çəkic və oraq dövlət ideologiyasını rəmzi şəkildə ifadə etmişdir. XX əsrdən başlayaraq belə şərti təsvirlər və onların ifadə etdikləri ideya ilə əlaqələri bir qədər də mürəkkəbləşir. XX əsr incəsənətində fərdilik xüsusiyyətləri daha qabarıq şəkildə özünü büruzə verməyə başlayır. Bədii yaradıcılıqda fərdiliyə üstünlük verilməsi nəticəsində fərdi hisslərin qabardıl- ması və tərənnümü ortaya çıxdı. Bir qədər əvvəl biz birinci təsvir modeli haqda ümumi danışır- dıq. Bu modelin incəsənət tarixinə əsasən inkişafı İntibah döv- rünün konkret əsəri əsnasında araşdırmaq olar. Nümunə üçün Leonardo da Vinçinin “Gizli gecə” (“Sonuncu şam yeməyi”) əsərinə diqqət yetirək. Bu əsərin ideyasının həmdövr cəmiyyət 13 Mövzu 1 Təsviri incəsənətin morfologiyası tərəfindən qavranılmasını təmin edən İncil olmuşdur. İncil bu əsərin məzmununu dərk etmək üçün açar rolunu oynayırdı. Əsərin məzmunu İncil vasitəsilə “açılırdı”. XX əsrdə fərdiliyin artması və ayrı-ayrı fərdlərin icma daxilində öz mənliklərini daha çox dərk etmələri məlum halla- ra, anlayışlara və hadisələrə müxtəlif münasibətlər formalaşdırır. Belə olan halda bu anlayışların özünəməxsus dərki yaranır və bu şəraitdə “vahid açar”dan söhbət gedə bilməz. Cəmiyyətdə dini şüurla elmi şüur bir-birindən tədricən ayrılır və subyektivliyi ilə fərqlənən yeni dünyəvi baxışlar meydana gəlir. Dünyəviliyin əsasında bir tərəfdən obyektivliyə arxalanan, digər tərəfdən isə subyektivliyə arxalanan münasibətlər formalaşır. Feodalizmin yaranması ilə incəsənətdə dünyəvilik prinsipləri inkişaf edir, dinin ümumiləşdirici ehkamlarından fərqli olan münasibət və mövqe bərqərar olur. Bu prosesin önündə feodal hökmdarların sonsuz hakimiyyəti, var-dövləti və bunlardan irəli gələn sərbəst hissiyyatları durmuşdur. Dini və ictimai normalardan özlərini daha yüksək və azad hesab edən belə hökmdarlar dini norma və kanon çərçivələrindən çıxaraq, insani hissləri tərənnüm edən təsvirlərə üstünlük verməyə başladılar. Qərbdə bu kifayət qədər realistik İntibah incəsənətinin yaranmasına səbəb olur. Şərqdə isə bu proses nəticəsində şərtiliyi ilə seçilən fiqurativ miniatür rəngkarlığı inkişaf etdi. İslamın canlıların təsvirinə olan mənfi münasibətinə baxmayaraq, fiqurativ təsvirli kompozisiyalar ya- radıldı. Bu dünyəviləşmə prosesi Qərb təsviri incəsənətinin dini kitab- lardan və kilsə divarlarından “çıxaraq” müstəqilləşməsinə gətirib çıxarır. İlk mərhələdə feodallar dini kilsə təsvirlərin kompozisi- yalarına, dini süjetə (İncildə deyildiyi kimi) aid olmayan perso- najları (dozatorlar-ianəçilər) daxil etdirirlər. Özünün təsvirini İsanın, Məryəmin yanında görən donator dini hisslə bərabər insani (məmnunluq) hisslərini yaşayır. Belə freskalarda real per- sonajların təsviri onlara qarşı real münasibətin və real hisslərin yaranmasına səbəb olur. Beləliklə, fiqurativ təsvir vasitəsilə insa- ni hisslərin yaşanması üçün əsas yaranır. 14 Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi Telman İbrahimov XX əsr incəsənətində fərdi hissiyyatın totallaşması baş verir. Həyatın bir çox proseslərinə şəxsi münasibət hisslərin ifadəsi vasitəsilə bildirilir. XX əsrdə fərdi hisslərin ifadə olunması üçün incəsənət ən əlverişli vasitəyə çevrilir. Təsviri incəsənətə gəldikdə, əsər bir növ “rəssamla kətanın, rənglərin ən intim söhbətinə çevrilir”, eyni zamanda, bu kətan rəssamın ən intim “dinləyicisi qismində çıxış edir”. Kənar fərdlər qarşısında ideyalarını və hisslərini olduğu kimi ifadə etmək rəssama çətin gəlir. Əsər üzərində işləyərkən rəssam sanki özü-özü ilə söhbət edir və öz MƏN-i qarşısında həqiqəti olduğu kimi söyləməkdən çəkinmir. XX əsr incəsənətində subyektivliyin mənbəyini məhz burada axtarmaq lazımdır. Fiqurativ təsvir modelin əsasında subyektivlik durursa, yalnız ən ümumi obrazları obyektiv qavramaq mümkündür. Bu obyek- tivlik cəmiyyətdən və həyat tərzindən gələn stereotiplər əsasında əldə olunur. Bu stereotiplərin hamıya məxsus olması, onların təxminən eyni məzmunda qavranılması üçün şərait yaradır. Eyni coğrafi və iqlim şəraitində, eyni ictimai və mədəni mühitdə for- malaşan fərdlərdə oxşar həyati stereotiplərin, qavrama oxşarlı- ğının, duyma uyğunluğunun və nəticə etibarilə oxşar hisslərin yaranması təbii haldır. Nəticə etibarilə söyləmək olar ki, müasir dövrdə ikinci təsvir modeli əsasında yaradılmış əsərin obyektiv təhlili qeyri- mümkündür. İstənilən belə bir təhlil subyektivlikdən azad ola bilməyəcək. Bu metodla yaradılmış əsərə gəldikdə, onu etiraf etmək lazımdır ki, əsərdə tərənnüm olunmuş ideya və hisslər bizə məlumdursa, biz onları tanıyıb yenidən yaşamalı oluruq. Bu isə əsərin tamaşaçıya təsir etməsini şərtləndirir. 15 Mövzu 2 Təsviri incəsənətin yaranması haqqında nəzəriyyələr T əsviri sənətin yaranması səbəbləri bir çox tarixçi, ant- ropoloq və sənətşünasları maraqlandırmışdır. Tədqiqatçılar tərəfindən irəli sürülən müxtəlif fikirləri sistemləşdirib, onları əsasən iki qrupa bölmək olar: birinci qrup təsviri sənətin yaran- ma səbəbini maddi tələbatdan və nəticə olaraq, maddiyyatdan doğulduğunu güman edir, digər qrup isə, təsviri sənəti insani və ilahi ruhun özünüifadəsi, mücərrəd təfəkkürün və hissiyyat aləminin bədii ifadəsi kimi təsbit etmişdir. Yüklə 3,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|