Dərslik mövcud proqram əsasında yazılaraq "Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi"nin
Yüklə 3,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Mövzu 3.
BƏDİİ XƏTT VƏ ONUN XÜSUSİYYƏTLƏRİ 19 Mövzu 3 Bədii xətt və onun xüsusiyyətləri luqları adi gözlə görmək şərti ilə) xətt əldə etmək mümkündür. Lakin belə nöqtələrlə yaradılan xəttin dinamikası və ekspressiya- sı birbaşa, xətti hərəkət nəticəsində yaranan xəttin dinamikası və ekspressiyası ilə heç vaxt eyni ola bilməz. Bu iki üsul ilə yaradılan xətlər biri-digərindən kəskin fərqlənəcəklər. Nöqtələrlə yaradıl- mış xətt emosionallığa, hissiyyata malik deyil. Birbaşa yaradılmış xətt isə onu çəkənin emosional halını, hissiyyatını və bədii zöv- qünü əks etdirərək, daha “diri”, təravətli və müəyyən mənada “av- tobioqrafik” görünür. İncəsənət tarixindən bildiyimiz kimi, bir çox hallarda ən təsiredici qrafik əsərlər çox tez, “bir nəfəsə” yara- dılan əsərlərdir. Faktlar sübut edir ki, əksər rəssamlarda qısa za- manda yaradılmış eskizlər daha çox təsir qüvvəsinə malikdirlər, nəinki illər ərzində yaranan qrafik işlər. Təsvir sürəti azaldıqca obraz haqqında ilkin təəssürat zəifləyir, onun zəifləməsi isə his- siyyatın zəifləməsinə gətirib çıxarır, bu da öz növbəsində, qrafik xətlərinin hissiyyatı itirməsi ilə nəticələnir. Təsviri ifadə vasitələrdən biri də ləkədir. Lakin konturlarına əsasən tanınmayan, kor-təbii ləkənin heç bir semantik yükü ol- mur. Semantik tutum onda əmələ gəlir ki, o ləkə nəyisə xatırlatsın. Əgər ləkənin sərhədlərini insan və ya digər tanınan siluet şəklinə salsaq, ləkə konkret semantik yük daşıyıcısına çevriləcəkdir. İşıq-kölgə bilavasitə üzərinə düşdüyü predmetlə əlaqəli olma- sa, o heç vaxt təsvirin ifadə vasitəsi ola bilməz. İşıq-kölgə forma- nın, həcmin göstəricisi kimi çıxış edir. Xətlə təsvir olunan obrazın tanınmasını təmin etmək olar. Eyni zamanda bu tanınmanı forma vasitəsilə də təmin etmək olar. Lakin forma xətt deyil, özünəməxsus üçölçülü səthdir. Onun özünün bir tərəfdən emosional təsiri var, digər tərəfdən seman- tik məzmunu vardır. Çünki, formanın qavranılması məzmunun dərk olunması ilə nəticələnir. Hər hansı bir heykələ baxdıqda biz dərk edirik ki, bu kimin heykəlidir. Plastik formalardan ibarət bu heykəldə heç bir xüsusi yaradılmış xətt yoxdur. Yəni heykəli rəssam xətlə deyil, formalar vasitəsilə yaradıb. İlk baxışda onun konturunda, siluetində xəttin olduğu görünür. Lakin biz heykələ 20 Təsviri incəsənətin nəzəriyyəsi Telman İbrahimov bir az yandan baxsaq görəcəyik ki, o kontur deyil, sadəcə, forma- nın bayaq görünən relyef xəttidir. Baxış nöqtəsi dəyişən kimi for- manın da görünən relyef xətti dəyişir. Deməli, burada xətt sabit deyil. Plastik səthin baxış bucağından asılı olaraq dəyişən belə relyef xətti əslində, bilavasitə seyr edilən üçölçülü formanın baxış bucağından “kəsik xəttini” əks etdirir. Azərbaycan ərazisində ilk xətt nümunələri Azıx mağarasından tapılmış ayının kəllə sümüyü üzərində cızma üsul ilə təsvir edil- miş səkkiz xətt nümunəsidir. Paleolit dövrünə təsadüf edən bu xətlərə diqqətlə baxdıqda müəyyən olunur ki, çəkilən bu səkkiz xətt ibtidai insan tərəfindən şüurlu şəkildə çəkilmişlər. Bildiyimiz kimi, paleolit dövrü Azərbaycan ərazisində müşahidə olunmuş (arxeoloji tapıntılara əsasən) ilk dini təsəvvürlərin yaranması dövrüdür. Bu dövrdə ilk sadə magik dini təsəvvürlər formalaşmağa başlayır. Xətlərin mənasını başa 21 Mövzu 3 Bədii xətt və onun xüsusiyyətləri düşmək üçün kəllə sümüyünün harada və hansı vəziyyətdə ta- pılmasını nəzərə almaq lazımdır. Məlum olub ki, o kəllə sü- müyü Azıx mağarasının daxilində, mağara divarında möv- cud olmuş tağvari dəlikdə tapılmışdır. Mağaranın mərkəzinə doğru istiqamətlənmiş bu kəllə sümüyü ilə bərabər, cərgə ilə yerləşdirilmiş digər üç kəllə sümüyü də aşkar olunmuşdur. Kəllə sümüklərinin məqsədyönlü, bir cərgədə və eyni istiqamətdə yerləşdirilməsi onların ibtidai ayin subyekti olmasını sübut edir. Beləliklə, mağara ayısının qafa sümüyü üzərində cızılmış ilk xətlər şüurlu şəkildə yaradılmışlar və dini ayinin tərkib hissəsi ol- muşlar. Xətlərin, sonradan isə xətlərdən əmələ gələn təsvirlərin dini ayinlərdə iştirak etməsinin tarixi artıq paleolit dövründən başlayır. Neolit, eneolit və tunc dövrünün qaya təsvirlərinə baxdıq- da görürük ki, orada müəyyən bir üslublaşma (kanon, təsvir norması) var. Eyni məzmunlu qrafik təsvirlərin tarixi müddət ərzində yaradılması tədricən təsvirdə müəyyən üslubun, kano- nun formalaşmasına gətirib çıxarır. Üfüqi və şaquli xətlər müxtəlif tərzli psixomotor reaksiya- ların, hərəkət enerjisinin və ağırlıq gücünün göstəriciləri kimi nəzərdən keçirilə bilərlər. Yüklə 3,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|