Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

VI.23.6. “Çətin” uşaqlar və onlarla aparılan işin xüsusiyyətləri

Psixoloji və pedaqoji ədəbiyyatda tez-tez «çə­tin uşaqlar» sözünə rast gəlmək olur. Müəllim və tərbiyəçilər çox vaxt bəzi uşaqların «çətinliyin­dən» şikayətlənirlər. Əksər halda «çətin» uşaqların sırasına sözə baxmayan, şıltaq, tərs, intizamsız, kobud, tənbəl, yalançı və s. uşaqları daxil edir və bunları asosial uşaqlar kimi xarakterizə edirlər. Bu cür uşaqların pedoqoji baxımsızlıqdan irəli gəldiyini xüsusilə qeyd edirlər.

Adətən «çətin» uşaqların xüsusiyyətləri ən çox yeni-
yetməlik dövründə özünü göstərir. Bu dövr uşaqlarda “çətinliyin” yaranmasına təkan verir.
Psixoloji tədqiqatlar «çətin» yeniyetmələrin dörd qrupunu müəyyənləşdirmək imkanı vermişdir: 1) davra­nışındakı qüsurları onun emosional-iradi inkişaf səviyyəsi ilə şərtlənən yeniyetmə; 2) pedaqo­ji cəhətdən baxımsız və nəticədə əxlaqi təsəvvürlə­rə yiyələnməyən yeniyetmə; 3) əlverişli olmayan inki­şaf şəraiti və ya tərbiyəçinin düzgün iş apara bilməməsinin təsiri ilə “çətin” böyüyən yeniyetmə; 4) uyğun gəlməyən münasibətlərlə şərtlənən və yaxud “xüsusi çətin tərbiyə olunanlar”.
Psixoloqlar emosional sahəsində problemlərin olması ilə bağlı hələ kiçik məktəb yaşı dövründə «çətin» uşaqların meydana gəldiyini də qeyd edirlər. Bununla bağlı olaraq «çətin» uşaqları üç qrupa ayırırlar (L.D.Stolyarenko): təcavüzkar uşaqlar; yüksək emosionallığa malik olan uşaq­lar; hədsiz dərəcədə utancaq, hər şeydən tez təsirlənən, küsəyən, qorxaq, həyəcanlı uşaqlar.
Təcavüzkar uşaqlar. Adətən, elə bir uşaq tapmaq olmaz ki, həyatında heç olmazsa bir dəfə təcavüzkar hərəkət etməmiş olsun. Lakin bunların hamısını «təca­­vüzkar» adlandırmaq olmaz. Bu qrupa yalnız o uşaqları aid etmək olar ki, onların təcavüzkar hərəkətləri, reaksiyaları özünün davamlılığı,affektiv davranışa səbəb olma xarakteri ilə fərqlənsinlər.
Yüksək, idarə olunmayan səviyyəyə çatan emosi­onallığa malik olan tipə daxil edilən uşaqlar hər şeyə çox sərt reaksiya verirlər. Əgər onlar hər hansı bir sevinc, şadlıq hissi keçirirlərsə, öz ekspressiv davranışları sayəsində bütün sinfi hərəkətə gətirirlər; əgər onlar əzab, iztirab hissləri keçirirlərsə – onların iniltisi, ah-vayı, ağlamağı həddindən artıq uca və diqqəticəlbedici olacaqdır.