Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

Frustrasiya. Frustrasifa - (latınca frustrasio – aldanma, nahaq gözləmə, əhval pozuntuluğu) – insanın düşdüyü psixi vəziyyət formasıdır. İnsanın öz məqsədinə çatmasına maneçilik törədən real və ya xəyali maeələrlə rastlaşması nəticəsində keçirdiyi emosional hal – frustrasiya adlanır. Onun mahiyyətini daha yaxşı başa düşmək üçün aşağıdakı nümunə ilə tanış olaq: 355
IV.13.5. Ali hisslər 358
14-cü FƏSİL 366
İRADƏ 366
IV.14.1. İradə haqqında anlayış 366
IV.14.2. İradi işin quruluşu 370
IV.14.3. Şəxsiyyətin iradi keyfiyyətləri 372
BEŞİNCİ HISSƏ 377
ŞƏXSIYYƏTIN FƏRDI-PSIXOLOJI XASSƏLƏRI 377
15-ci FƏSIL 377
TEMPERAMENT 377
V.15.1. Temperament haqqında anlayış 377
V.15.2. Temperament haqqında təlimlər tarixindən 379
V.15.3 Temperamentin tipləri 381
V.15.4. Temperamentin fizioloji əsasları 384
16-cı FƏSİL 388
XARAKTER 388
V.16.1. Xarakter haqqında anlayış 389
V.16.2. Xarakterin quruluşu 390
V.16.3. Xarakter haqqında təlimlər tarixindən 392
V. 16.4. Xarakter və şəxsiyyət 401
V 16.5. Xarakterin formalaşmasının şərtləri 403
17-ci F Ə S İ L 408
Q A B İ L İ Y Y Ə T L Ə R 408
V. 17.1. Qabiliyyətlər haqqında anlayış 408
V.12. 2. Qabiliyyətlərin keyfiyyət və 412
kəmiyyət xarakteristikası 412
V. 17. 3. Qabiliyyətlərin quruluşu 418
V. 17. 4. Qabiliyyət və talantın təbii şərtləri 422
V. 17. 5. Qabiliyyətlərin formalaşması 425
ALTINCI HİSSƏ 431
ŞƏXSİYYƏT TƏLİM VƏ TƏRBİYƏNİN 431
OBYEKTİ KİMİ 431
18-ci FƏSİL 431
YAŞ VƏ PEDAQOJİ PSİXOLOGİYANIN 431
PREDMETİ, VƏZİFƏLƏRİ VƏ METODLARI 431
VI.18.1. Yaş və pedaqoji psixologiyanın predmeti 432
VI. 18. 2. Yaş psixologiyasının əsas bölmələri və vəzifələri 435
VI. 18. 3. Psixi inkişafın yaş dövrləri 435
VI.18.4. Müasir pedaqoji psixologiyanın əsas problemləri, vəzifələri və bölmələri 439
VI.18.5. Yaş və pedaqoji psixologiyasının tədqiqat metodları 443
19-cu FƏSİL 448
MƏKTƏBƏ DAXİL OLANADƏK UŞAĞIN 448
PSİXİ İNKİŞAFI 448
VI. 19.1. Körpəlik və erkən uşaqlıq dövrünün 448
xüsu­siyyətləri 448
VI.19.2. Bağça yaşı dövrünün psixoloji xüsusiyyətləri 452
VI.19.3.Uşağın məktəbə psixoloji hazırlığı 460
20-ci FƏSİL 467
KİÇİK MƏKTƏBLİLƏRİN PSİXİ İNKİŞAFI 467
VI.20.1. Uşağın məktəb həyatının ilk dövrünün 468
psixoloji xüsusiyyətləri 468
VI.20.2. Kiçik yaşlı məktəblilərdə idrak pro­seslərinin inkişafı 469
VI.20.3. Kiçik məktəblilərdə hisslərin, iradə və xarakterin inkişafı 475
21-ci FƏSİL 481
YENİYETMƏLİK YAŞI DÖVRÜNÜN PSİXOLOGİYASI 481
VI.21.1.Yeniyetməlik yaşının ümumi xarakteris­tikası 481
VI.21.2. Yeniyetmə yaşında şəxsiyyətin formalaş­ması 484
VI.21.3. Yeniyetmələrdə yaşlılıq hissi və meyli­nin formalaşması 488
VI.21.4. Yeniyetmələrin təlim fəaliyyəti və onlarda idrak proseslərinin inkişafı 489
22-ci FƏSİL 496
İLK GƏNCLİK YAŞI DÖVRÜNÜN PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 496
VI.22.1. Gənclik yaşının ümumi xarakteristikası 496
VI.22.2. İlk gənclik yaşında şəxsiyyətin inki­şafı 498
VI.22.3. Böyük məktəblilərin təlim fəaliyyəti və idrak proseslərinin inkişafı 503
23-cü FƏSİL 510
TƏRBİYƏ PSİXOLOGİYASI 510
VI.23.1. Şəxsiyyətin formalaşması tərbiyə psixologiyasının əsas problemi kimi 511
VI.23.2. Məktəb yaşı dövründə şəxsiyyətin forma­laşmasının psixoloji şərtləri 512
VI.23.3. Tərbiyəvi tədbirlərin psixoloji cəhət­dən əsaslandırılması və məktəblilərin tərbiyəlilik səviyyəsinin müəyyənləşdi­rilməsi problemi 515
VI.23.4. Şəxsiyyətin özünütərbiyəsinin psixoloji 522
əsasları 523
VI.23.5.Şagirdlərin əxlaq tərbiyəsinin psixoloji 531
əsasları 531
VI.23.6. “Çətin” uşaqlar və onlarla aparılan işin xüsusiyyətləri 537
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar 541
24-cü FƏSİL 543
TƏLİM PSİXOLOGİYASI 543
VI.24.1.Təlim prosesi pedaqoji psixologiyanın nəzəri və tətbiqi problemi kimi 544
VI. 24.2. Təlim və psixi inkişaf 550
VI. 24.3. Öyrənməyə qabillik problemi və mənim­səmə 553
VI.24.4. Öyrənmənin müvəffəqiyyətini təmin 558
edən amillər 558
VI.24.5. Təlim prosesində motivasiya - tələbat 566
sahəsinin formalaşması 566
VI. 24.6. Dərsin təşkilinin psixoloji şərtləri 570
VI.24.7. Təlimin fərdiləşməsi və diferensiasiyası 575
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar 576
25-ci FƏSİL 579
PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİN VƏ MÜƏLLİM ŞƏXSİYYƏTİNİN PSİXOLOGİYASI 579
VI.25.1. Pedaqoji fəaliyyətin psixoloji xüsusiyyətləri 580
VI.25.2. Müəllim şəxsiyyətinin psixologiyası və müəllimin pedaqoji ustalığının psixo­loji əsasları 582
Müəllimin cəmiyyətdə yeri və funksiyaları. Müəl­limin qarşısına qoyduğu tələbləri aid etmək olar. Sosial-psixoloji amillərə gəldikdə, buraya ətrafdakı adamların müəllmin şəxsiyyəti və fəaliy­yəti ilə bağlı sosial gözləmə­ləri, özünün pedaqoji fəaliyyəti sahəsində onun öz gözləmə və ustanovka­larını aid etmək olar. 582
VI.25.3. Pedaqoji ünsiyyətin psixoloji mexanizmləri haqqında 601
VI.25.4.Şagird şəxsiyyəti və sinif kollektivinin 619
öyrənilməsi və onlara psixoloji xarakteristika 619
tərtibinin prinsipləri. Dərsin psixoloji təhlili 619
VI.25.5. Pedaqoji kollektiv və ona rəhbərliyin 629
bəzi psixoloji məsələləri 629
Özünü yoxlamaq üçün sual və tapşırıqlar 635
26-cı FƏSİL 637
MƏKTƏBƏ PSİXOLOJİ XİDMƏTİN ƏSASLARI 637
VI. 26.1. Məktəbə psixoloji xidmətin məqsəd və 639
vəzifələri 639
VI.26.2. Məktəbə psixoloji xidmətin prinsipləri və 644
həyata keçirilmə mərhələləri 644
VI. 26. 3. Məktəbə psixoloji xidmətin funksiyaları və əsas istiqamətləri 647

Ö n söz 3
BİRİNCİ HİSSƏ 5
P SİXOLOGİYAYA GİRİŞ 5
1-ci FƏSİL5
PSİXOLOGİYANIN PREDMETİ VƏ METODLARI 5
I. 1.1. Psixologiyanın predmeti 6
I . 1.2. Psixologiyanın elmlər sistemində 9
yeri və sahələri 9
I.1.3. Psixologiya elminin inkişaf mərhələləri 17
I.1.4. Azərbyacanda psixoloji fikrin və elmi
psixologiyanın yaranması, inkişafı 22
I.1.5. Psixologiyanın tədqiqat metodları 52
2-ci FƏSİL
PSİXİKANIN FİLOGENEZDƏ İNKİŞAFI 63
İKİNCİ HİSSƏ
FƏALİYYƏT VƏ ÜNSİYYƏT 72
3-cü FƏSİL
FƏALİYYƏT 72
II.3.1. Fəaliyyət haqqında anlayış 72
II.3.2. Fəaliyyət və fəallıq 73
II.3.3. Fəaliyyətin quruluşu 76
II.3.4. Fəaliyyətin mənimsənilməsi 79
II.3.5. Fəaliyyətin əsas növləri 103
4-cü FƏSİL
ÜNSİYYƏT 110
II.4.1. Ünsiyyət haqqında anlayış 111
II. 4.2. Ünsiyyət informasiya mübadiləsi kimi 119
II. 4. 3. Ünsiyyət şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı
təsir kimi 139
II. 4. 4. Ünsiyyət insanların bir-birini qavraması
və anlaması kimi 148
ÜÇÜNCÜ HİSSƏ
ŞƏXSİYYƏT, QRUPLAR VƏ ŞƏXSİYYƏTLƏRARASI MÜNASİBƏTLƏR 155
5-ci FƏSİL
ŞƏXSİYYƏT 155
III. 5. 1. Şəxsiyyət haqqında anlayış 156
III.5.2. İnsan, fərd, şəxsiyyət və fərdiyyət 159
III.5.3. Şəxsiyyətin psixoloji strukturu 161
III. 5. 4. Şəxsiyyət haqqında əsas nəzəriyyələr 168
III. 5. 5. Şəxsiyyətin fəallığı və istiqaməti 181
III. 5. 6. Şəxsiyyətin mənlik şüuru 189
III.5.7.Hisslər, iradə, fəaliyyət 193
6-cı F Ə S İ L
QRUPLARIN PSİXOLOGİYASI 199
III. 6. 1. Qruplar haqqında anlayış 200
III. 6. 2. Qrupların təsnifatı 204
III.6.3. Kiçik qrupların fenomenologiyası və strukturu 208
III. 6.4. Şəxsiyyətlərarası münasibətlər 225
III. 6. 5. Qruplarda şəxsiyyətlərarası seçmə 230
DÖRDÜNCÜ HİSSƏ
PSİXİ PROSESLƏR VƏ HALLAR 241
7-ci FƏSİL
DİQQƏT 241
IV. 7. 1. Diqqət haqqında anlayış 242
IV. 7. 2. Diqqətin fizioloji mexanizimləri 244
IV. 7. 3. Diqqətin növləri 246
IV. 7. 4. Diqqətin xarakterik xüsusiyyətləri 248
IV.7.5. Diqqətin inkişafı və dərsdə şagirdin diqqətinin
səmərəli təşkili haqqında 252
8-ci FƏSİL
DUYĞULAR 256
IV.8.1. Duyğular haqqında anlayış 256
IV.8.2. Duyğuların təsnifatı 258
IV.8.3. Duyğuların ümumi qanunauyğunluqları 263
9-cu FƏSİL
QAVRAYIŞ 271
IV . 9.1. Qavrayışın ümumi xarakteristikası 271
IV.9.2. Qavrayışın əsas xüsusiyyətləri 272
IV. 9.3. Qavrayışın təsnifi və növləri: 277
10-cu FƏSİL
HAFİZƏ 286
IV.10.1. Hafizə haqqında anlayış 287
IV.10.2. Hafizənin prosesləri 291
IV.10.3. Hafizənin növləri və tipləri 296
IV.10.4. Hafizə pozuntuları 299
11-ci FƏSİL
TƏFƏKKÜR 303
IV. 11.1. Təfəkkür haqqında anlayış 303
IV.11.2. Dilin və nitqin təfəkkürlə əlaqəsi 308
IV.11.3. Təfəkkür prosesləri və ya fikri əməliyyatlar 312
IV.11.4. Təfəkkürün əsas növləri 317
IV.11.5. Təfəkkürün formaları 321
IV.11.6. Təfəkkürün fərdi xüsusiyyətləri 326
12-ci FƏSİL
TƏXƏYYÜL VƏ YARADICILIQ 330
IV. 12.1. Təxəyyül haqqında anlayış 330
IV. 12. 2.. Təxəyyülün növləri 334
IV. 12. 3. Təxəyyül surətlərinin yaradılması
prosesi 338
IV. 12. 4. Təxəyyül və oyun 340
IV. 12. 5. Təxəyyül və yaradıcılıq 343
13-cü FƏSİL
HİSSLƏR. EMOSİONAL HALLAR 349
IV.13.1. Hisslər haqqında anlayış 349
IV 13.2. Hisslərin xarici ifadəsi və əsas keyfiyyətləri 354
IV.13.3. Hisslərin fizioloji əsasları və funksiyaları 357
IV.13.4. Hisslərin keçirilməsi formaları 361
IV.13.5. Ali hisslər 367
14-cü FƏSİL
İRADƏ 375
IV.14.1. İradə haqqında anlayış 375
IV.14.2. İradi işin quruluşu 379
IV.14.3. Şəxsiyyətin iradi keyfiyyətləri 381
BEŞİNCİ HISSƏ
ŞƏXSIYYƏTIN FƏRDI-PSIXOLOJI XASSƏLƏRI 387
15-ci FƏSIL
TEMPERAMENT 387
V.15.1. Temperament haqqında anlayış 387
V.15.2. Temperament haqqında təlimlər tarixindən 389
V.15.3 Temperamentin tipləri 391
V.15.4. Temperamentin fizioloji əsasları 393
16-cı FƏSİL
XARAKTER 398
V.16.1. Xarakter haqqında anlayış 399
V.16.2. Xarakterin quruluşu 400
V.16.3. Xarakter haqqında təlimlər tarixindən 402
V. 16.4. Xarakter və şəxsiyyət 411
V 16.5. Xarakterin formalaşmasının şərtləri 413
17-ci F Ə S İ L
Q A B İ L İ Y Y Ə T L Ə R 418
V. 17.1. Qabiliyyətlər haqqında anlayış 418
V.12. 2. Qabiliyyətlərin keyfiyyət və
kəmiyyət xarakteristikası 423
V. 17. 3. Qabiliyyətlərin quruluşu 428
V. 17. 4. Qabiliyyət və talantın təbii şərtləri 433
V. 17. 5. Qabiliyyətlərin formalaşması 436
ALTINCI HİSSƏ
ŞƏXSİYYƏT TƏLİM VƏ TƏRBİYƏNİN
OBYEKTİ KİMİ 442
18-ci FƏSİL
YAŞ VƏ PEDAQOJİ PSİXOLOGİYANIN
PREDMETİ, VƏZİFƏLƏRİ VƏ METODLARI 442
VI.18.1. Yaş və pedaqoji psixologiyanın predmeti 443
VI. 18. 2. Yaş psixologiyasının əsas bölmələri və vəzifələri 446
VI. 18. 3. Psixi inkişafın yaş dövrləri 446
VI.18.4. Müasir pedaqoji psixologiyanın əsas problemləri, vəzifələri və bölmələri 450
VI.18.5. Yaş və pedaqoji psixologiyasının tədqiqat metodları 454
19-cu FƏSİL
MƏKTƏBƏ DAXİL OLANADƏK UŞAĞIN
PSİXİ İNKİŞAFI 460
VI. 19.1. Körpəlik və erkən uşaqlıq dövrünün
xüsusiyyətləri 460
VI.19.2. Bağça yaşı dövrünün psixoloji xüsusiyyətləri 465
VI.19.3.Uşağın məktəbə psixoloji hazırlığı 473
20-ci FƏSİL
KİÇİK MƏKTƏBLİLƏRİN PSİXİ İNKİŞAFI 480
VI.20.1. Uşağın məktəb həyatının ilk dövrünün
psixoloji xüsusiyyətləri 481
VI.20.2. Kiçik yaşlı məktəblilərdə idrak proseslərinin inkişafı 483
VI.20.3. Kiçik məktəblilərdə hisslərin, iradə və xarakterin inkişafı 489
21-ci FƏSİL
YENİYETMƏLİK YAŞI DÖVRÜNÜN PSİXOLOGİYASI 495
VI.21.1.Yeniyetməlik yaşının ümumi xarakteristikası 495
VI.21.2. Yeniyetmə yaşında şəxsiyyətin formalaşması 498
VI.21.3. Yeniyetmələrdə yaşlılıq hissi və meylinin formalaşması 503
VI.21.4. Yeniyetmələrin təlim fəaliyyəti və onlarda idrak proseslərinin inkişafı 504
22-ci FƏSİL
İLK GƏNCLİK YAŞI DÖVRÜNÜN PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ 512
VI.22.1. Gənclik yaşının ümumi xarakteristikası 512
VI.22.2. İlk gənclik yaşında şəxsiyyətin inkişafı 514
VI.22.3. Böyük məktəblilərin təlim fəaliyyəti və idrak proseslərinin inkişafı 519
23-cü FƏSİL
TƏRBİYƏ PSİXOLOGİYASI 527
VI.23.1. Şəxsiyyətin formalaşması tərbiyə psixologiyasının əsas problemi kimi 528
VI.23.2. Məktəb yaşı dövründə şəxsiyyətin formalaşmasının psixoloji şərtləri 529
VI.23.3. Tərbiyəvi tədbirlərin psixoloji cəhətdən əsaslandırılması və məktəblilərin tərbiyəlilik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi problemi 533
VI.23.4. Şəxsiyyətin özünütərbiyəsinin psixoloji
əsasları 540
VI.23.5.Şagirdlərin əxlaq tərbiyəsinin psixoloji 549
əsasları 549
VI.23.6. “Çətin” uşaqlar və onlarla aparılan işin xüsusiyyətləri 557
24-cü FƏSİL
TƏLİM PSİXOLOGİYASI 563
VI.24.1.Təlim prosesi pedaqoji psixologiyanın nəzəri və tətbiqi problemi kimi 564
VI. 24.2. Təlim və psixi inkişaf 570
VI. 24.3. Öyrənməyə qabillik problemi və mənimsəmə 574
VI.24.4. Öyrənmənin müvəffəqiyyətini təmin
edən amillər 580
VI.24.5. Təlim prosesində motivasiya - tələbat 588
sahəsinin formalaşması 588
VI. 24.6. Dərsin təşkilinin psixoloji şərtləri 592
VI.24.7. Təlimin fərdiləşməsi və diferensiasiyası 597
25-ci FƏSİL
PEDAQOJİ FƏALİYYƏTİN VƏ MÜƏLLİM ŞƏXSİYYƏTİNİN PSİXOLOGİYASI 602
VI.25.1. Pedaqoji fəaliyyətin psixoloji xüsusiyyətləri 603
VI.25.2. Müəllim şəxsiyyətinin psixologiyası və müəllimin pedaqoji ustalığının psixoloji əsasları 605
VI.25.3. Pedaqoji ünsiyyətin psixoloji mexanizmləri haqqında 626
VI.25.4.Şagird şəxsiyyəti və sinif kollektivinin
öyrənilməsi və onlara psixoloji xarakteristika
tərtibinin prinsipləri. Dərsin psixoloji təhlili 645
VI.25.5. Pedaqoji kollektiv və ona rəhbərliyin
bəzi psixoloji məsələləri 656
26-cı FƏSİL
MƏKTƏBƏ PSİXOLOJİ XİDMƏTİN ƏSASLARI 665
VI. 26.1. Məktəbə psixoloji xidmətin məqsəd və
vəzifələri 666
VI.26.2. Məktəbə psixoloji xidmətin prinsipləri və
həyata keçirilmə mərhələləri 671
VI. 26. 3. Məktəbə psixoloji xidmətin funksiyaları və əsas istiqamətləri 675

1

^ Психология. / под ред. А.А. Смирнова и др. – М. 1962.

1

^