Dərslik Prof. S.İ. Seyidov və prof. M.Ə. Həmzəyevin elmi redaktorluğu ilə

Hədsiz dərəcədə utancaq, hər şeydən tez təsirlə­­nən, küsəyən, qorxaq, həyəcanlı uşaqlar isə öz hisslərini həddindən artıq ucadan və aydın ifadə etməyə utanır, başqalarının diqqətini cəlb etməkdən qorxduqlarına görə öz problemlərini sakit keçirirlər.
Çox vaxt “çətin” uşaqların meydana gəlməsi ailə tərbiyəsində yol verilən nöqsanlarla bağlı olur. Ailədə valideynlər arasında uşaqların tərbiyəsində vahid tələbin olmaması, uşağın tərbiyəsi və onun şəxsiyyətinin inkişafı üçün müvafiq şəraitin yara­dılmaması, valideynlər arasında ciddi konfliktin ol­ması, valideyinlərin davranışında uşağa mənfi təsir edəcək qüsurların mövcudluğu, ailədə əxlaq, ictimai münasibət normalarına uyğun olmayan sərvət və normalar sisteminin formalaşması və s. “çətin” uşaqların yaranmasının başlıca səbəbləridir.
Hələ kiçik məktəb yaşı dövründə emosional sahəsində problemlərin olması ilə bağlı «çətin» uşaqların meydana gəlməsi də özünəməxsus amillərlə bağlı olur. Kiçik məktəblilərdə emosional pozğunluğa səbəb olan amillərə aşağıdakıları aid etmək olar: 1) təbii xüsusiyyətlər (məsələn, temperamentin tipi); xoleriklərdə oyanma çox vaxt yüksək olduğundan, onlarda təcavüzkarlıq yüksək olur; melanxoliklər ağlağan, hər şeydən tez təsirlənən, utancaq olurlar); 2) sosial amillər:
– ailə tərbiyəsinin tipi (uşağı rədd etmək, həyəcanlı-vasvası tərbiyə, hipersosial tərbiyə, eqoistik tərbiyə);
– müəllimlərin münasibəti;
– məktəb psixoloqunun təsiri.
“Çətin” uşaqlarla iş aparmaq və onlarda özünü göstərən qüsurları aradan qaldırmaq üçün bu cür uşaqların əmələ gəlməsinin səbəblərini araşdır­maq, psixoprofilaktika və psixokorreksiya vasitələ­rindən sistemli şəkildə istifadə etmək lazım gəlir. Bu sahədə məktəb psixoloqlarının üzərinə xüsusi iş düşür. Burada birinci növbədə əsas diqqət şəxsiyyəti sosial cəhətdən deformasiyaya uğrayan, asosial uşaq­ların vaxtında diaqnostikasını verməyə yönəldilmə­lidir. Bu zaman uşaqda “çətinliyin” yaranması səbəb­lərinin aşkara çıxarılmasına da xüsusi diqqət ye­tirilməlidir. Bütün bunların əsasında və uşağın fərdi xüsusiyyətini nəzərə almaqla onunla aparıla­caq tərbiyəvi iş sistemi müəyyən­­ləşdirilməlidir.
Təcrübə göstərir ki, çox zaman məktəbdə bu cür uşaqlarla aparılan profilaktik iş sistemsiz, az məqsədəyönlü xarakter daşıyır, baş vermiş fövqə­ladə hadisənin formal müzakirəsi ilə məhdudlaşır. Tərbiyəvi təsir tədbirləri tərbiyəni deyil, bu və ya digər hərəkətinə görə uşaqdan əvəz çıxmağı, qisas almağı xatırladır. Ona görə də müəllimlər belə uşaqlardan sadəcə olaraq yaxalarını qur­tarmağa çalışırlar.
Bu cür vəziyyətdən çıxmaq üçün psixoloq və müəl­­limlər müasir psixologiyanın nailiyyətlərinin məktəb həya­tına tədbiqi nəticələrinə istinad etməlidir.
Şagirdlərin davranışında və şəxsiyyətinin inkşafında özünü göstərə bilən qüsurların qarşısını almaq və onları aradan qaldırmaq sahəsindəki işin aşağıdakı istiqamətlərini müəyyənləşdirmək mümkündür:
1. Məktəbə yeni daxil olan şagirdlə, onun valideyinləri ilə, uşağa aid bütün sənədlərlə tanış olmaq və bu zaman həmin şagirdin tərbiyəsindəki çətin cəhətləri aşkara çıxar­­mağa çalışmaq.
2. “Çətin” şagirdin kollektivə alışmasına köməklik göstərmək; sinif rəhbəri ilə birlikdə şagirdin davranışında mövcud olan qüsurları aradan qaldırmağın planını hazır­­lamaq.
3. Davranışında və şəxsiyyətinin inkişafında qüsurlar olan şagirdləri dərindən öyrənmək, bu zaman peşə etikası normalarına əməl etmək, imkan daxilində şagirdə yoxla­nmasının həqiqi məqsədini bildirməmək. Lazım gələrsə psixoloq həmin şagirdin əqli inkşaf səviyyəsini müəy­yənləşdirmək üçün müva­fiq mütəxəssislərlə (məsələn, psixiator, həkim və b.) əlaqə saxlamalıdır. Əgər uşağın inkişafında qüsur­lar, psixi normalara uyğun gəlməmək halları müəyyən­ləşdirilərsə, məktəb psixoloqu ona fərdi yanaşmaqla əlaqədar müəllimlərə və valideyinlərə məsləhət verə bilər.
Çətin tərbiyə olunan uşaqlarla, xüsusilə yeni­yetmələrlə psixoloqun işi onun əsas vəzifələrindən birini təşkil edir. Ona görə də burada psixoloqun və başqa müəllimlərin aparacaqları işlərin xarakteri qabaqcadan müəyyənləşdirilməli və buna müvafiq iş aparılmalıdır.