Dərslik rəHBƏRLİk azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 24 saylı

A
B
C
Şək.2.3. Melanositlər
a. Melanositlərin dəridə yerləşmə sxemi. Onların çıxıntılarının (qara rənglə ayrılıb) 
epidermisin hüceyrələrinin arasına keçməsinə fikir verin (Xem A., Kormak D., 1983).
b.Melanositin quruluşunun elektronmikroskopik sxemi (Stuettgen G., 1965): 1-bazal 
mambran; 2 – melanositin cismi; 3- melanositin çıxıntıları;4- premelanosomlar; 5- me-
lanosomlar; 6 – hüceyrələrarası boşluqlarda melanin dənələri; 7- keratinositlərin sitop-
lazmasında melanin dənələri.
c- epidermal melanin vahidinin quruluşunun sxemi (Parker F., 1981): a-keratinosit-
lər; б- melanosit.
1-bazal membran, 2-qranulyar endoplazmatik şəbəkədə tirozinazın sintezi; 3- Qlci 
kompleksi; 4- premelanosomlar; 5 – melanosomların formalaşma mərhələsi (I,II,III,IV); 
6- melanosom kompleksləri (avropalıda); 7 – 1981 F.Parker-ə görə piqmentin ayrıca 
qranulaları (afrikalıda).

---

11
iki hüceyrə sıx əlaqə ilə birləşmiş və desmosomlarm sitoplazmasının dərinliyinə nüfuz 
edən liflərə çarpaz istiqamətdə yerləşən kələflə möhkəm birləşmişlər. Bu liflər tonofıla-
mentlər adlandırılır (yunan. tonos -dartma). Tonofılamentlər kələflərə keçir (tonofıbril-
lər) və desmosomların sahəsində itirlərər. Sitoplazmatik çıxmtılar onların arasmda kanal 
şəbəkəsi yaratmaqla hüceyrələrin birləşməsini təmin edir, bu kanallar boyunca hücey-
rəarası maye dövr edir.
Desmosomlar və tonofıbrillər hüceyrələri mexaniki zədələrdən qoruyan daxili dayaq 
sekletini təşkil edir. Bazal qatda olduğu kimi, tikanlı qatda da ağ çıxıntılı epidermositlər 
yerləşir ki, onlar epidermisin keratinositləri ilə birlikdə müdafıə immun funksiyasını 
yerinə yetirir.
Tikanlı qatın hüceyrələrinin sitoplazmasında keratinosomlar və ya Odlandi cisimcik-
ləri vardır, onlarda bir sıra fermentlərin: turş fosfataza, nukleozidfosfataza, esterazaların 
aktivliyi yüksəkdir və bu xüsusiyyət onları lizosomlara yaxınlaşdırır.
Tikanlı qatdan sonra gələn dənəli qat 1-3 sıra hüceyrələrdən ibarətdir, ayaq pəncə-
sində (daban) və ovucda isə bu qat 3-4 sıra hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Bu za-
man dərinin səthinə yaxın yerləşmiş hüceyrələr rombşəkilli yastı forma alırlar, tikanlı 
qata söykənmiş hüceyrələr isə silindr və kubşəkilli formaya malikdirlər. Keratinositlərin 
nüvələrində DNT- və RNT-tərkibli strukturların miqdarı kəskin azalır, sitopolazmada 
isə əlavələr - keratogialin dənələri aşkar edilir ki, bunlar da tonofıbrilyar-keratogialin 
komplekslərindən ibarət olub nüvənin, mitoxondrilərin, ribosomların və hüceyrənin di-
gər orqanoidlərinin dezinteqrasiyası məhsullarının sayəsində əmələ gəlir. Tikanlı qatın 
hüceyrələrində tonofıbrilyar-keratogialin komplekslərin olması səbəbindən bu qatı çox 
vaxt keratogialin qatı da adlandırırlar.
Tikanh qatın hüceyrələrinin protoplazmasında keratogialinin hasil olunması epider-
mal böyümə amilinin ifrazını azaldır, polipeptidlərin, keylonlarm toplanmasına səbəb 
olur ki, bu da mitotik bölünməni tormozlayır. 5 yaşa qədər uşaqlarda tikanlı qatın hü-
ceyrələri daha aktiv, nisbətən az yastılanmışdır, onların hüceyrələri isə mitotik aktivlik 
qabiliyyətini itirməmişlər. Bazal, tikanlı və dənəli qatın hüceyrələrində gedən mitotik 
bölünmə çox vaxt onları epidermisin vahid böyümə qatında (malpigi qatı) birləşdirməyə 
əsas verir.
Eleidinli parlaq qat epidermisi daha yaxşı inkişaf etmiş nahiyələrdə (ovuclar və 
daban) kəskin nəzərə çarpır. Dəri örtüyünün digər sahələrində bu qat sərhədləri dəqiq 
bilinməyən 1 -2 sıra parlaq yastı hüceyrələr şəklində zəif nəzərə çapır. Eleidindən ke-
ratinin əmələ gəlməsi keratinositlərin yaranması və onların epidermisin buynuz qatına 
çevrilməsi ilə başa çatır. Buynuz qat daha qalındır, o, çoxsaylı kirəmitşəkilli nüvəsiz 
lövhələrdən ibarət olub bir-birinin içərisinə keçən hüceyrə qişalarının çıxıntıları və buy-
nuzlaşmış desmosomların sayəsində bir-birinə sıx yerləşmişlər. Buynuz qatın səthi
hüceyrələri buynuz örtüyün deskvamasiyası nəticəsində (fizioloji qabıqvermə) da-
ima kənar edilir.
Buynuz qatın qalınlığı eyni deyildir. Ovucda və dabanda o, yaxşı inkışaf etmişdir 
(fizioloji hiperkeratoz), göz qapaqları nahiyəsində, üz dərisində, cinsiyyət orqanlarında 
(xüsusilə də uşaqlarda) cüzi nəzərə çarpır. Buynuz hüceyrələrin səthi qatı daima qabıq 
verir və epidermisin böyümə qatının hüceyrələrinin fasiləsiz şəkildə mitotik bölünməsi, 
həmçinin epidermisdə keratinin sintezi nəticəsində yenisi ilə əvəz olunur. Xarici buynuz 

---

12
qatı daima kənar edilən buynuzlaşan hüceyrələrin sayəsində eyni tərkibdə deyildir. Hü-
ceyrələrih normada bazal qatdan dənəli qata keçməsi 26-42 gün, buynuz qatdan - 14 gün 
təşkil edir, bütün epidermisin dəyişilməsinin tam sikli isə 59-65 gün davam edir.
Zülal sintezindən başqa epidermis piqment əmələgətirmə, müdafıə və immunloji 
funksiyanı yerinə yetirir. Epidermisin piqment sintezetmə aktivliyi melanositlərlə şərt-
lənmişdir ki, onlar sinir yastığından əmələ gəlmiş və bazal qatm keratinositləri arasında 
yeriəşmişlər.
Bazal qatın bütün hüceyrələrinin 10-25%-ni təşkil edən melanositlərin ağ rəngi və 
tünd nüvələri vardır. Onlar melanin piqmentini sintez edirlər, melanosomların yeni po-
pulyasiyasını əmələ gətirir və quruluşuna görə aktiv fəaliyyət göstərən və «tükənmiş» 
formalara ayırd olunurlar. Melanin bazal keratinositlərdə nüvənin apikal hissəsinin üzə-
rində yeıiəşir və ultrabənövşəyi şüalardan qoruyucu ekran yaradır. Tünd rəngli dərisi 
olan şəxslərdə melanin təkcə bazal qatın hüceyrələrinə deyil, həm də tikanh qatdan dənə-
li qatın hüceyrələrinə qədər daxil olur.
Melanositlərdən başqa, epidermisdə hissiyyat hüceyrələri (reseptor strukturlar) - 
onların mənşəyi dəqiq müəyyən edilməmişdir, ağ çıxıntıh epidermositlər yerləşmişdir. 
Langerhans hüceyrələri (sümük iliyindən epidermisə daxil olan dendrit hüceyrələrinin 
populyasiyası) lokal daxil olmuş antigenə qarşı immun cavabın reaksiya, induksiya et-
məsinə cavabdehdirlər, belə ki, onlar T-hüceyrələrin antigenspesifik aktivliyini induksi-
ya etməyə qadirdirlər. Epidermisin immun orqan kimi rolu qalxanabənzər vəzin epitel 
hüceyrələrinin və epidermisin keratinositlərinin anatomik, molekulyar və funksional ox-
şarlığı ilə təsdiq edılir. Keratinositlər üçün antigen-antitel reaksiyasında B-limfositləri 
Şək. 2.4. Fibroblast
a – inkişaf etmiş lövhəcikli kompleks (LK) və endoplazmatik şəbəkənin qranulyar 
(QER)sisterni ilə I tip kollagenoblast. Xarici membran ətrafında vakuol toplusu (güman 
ki, sekretor). Hüceyrələrarası boşluqda çoxsaylı mikrofibrillərin (Mfb) və ayrıca kolla-
gen fibrillərin (Kf)x17000 formalaşması.
b- sağalan yaradan II tip kollagenoblastlar. Genişlənmiş QER sisternləri ilə dolmuş 
sitoplazma hüceyrələri, işıqlandırdıda nazik lifli tərkib görünür (prokollagen)x45000 
(Serov B.B., Şexter A.B., 1981). 

---

13
aktivasiya edən hüceyrə immunitetinin, mediatorların (limfokinləri), interleykinləri ifraz 
etməsi səciyyəvidir.
Epidermis dermadan mürəkkəb quruluşa malik bazal membran vasitəsilə ayrılır. O, 
bazal hüceyrələrin hüceyrə qişalarından, 
fılamentlərdən və yarıdesmosomlardan 
ibarət həqiqi bazal membrandan, həmçi-
nin dermanın bir hissəsi sayılan argirofıl 
(retikulyar) liflərin subepitelial kələfındən 
təşkil olunmuşdur.
Bazal membranın qalınlığı 40-50 nm-ə 
bərabərdir, sərhədləri nahamardır, derma-
nın içərisinə nüfuz edən epidermal dəstələ-
rin relyefıni təkrar edir. Bazal membranın 
fızioloji funksiyası əsasən baryer funksi-
yasıdır - o, dövr edən immun komplekslə-
rin, antigenlərin, autoantitellərin və digər 
bioloji aktiv mediatoıiarın daxil olmasını 
və diffuziyasını məhdudlaşdırır. Bununla 
belə, bazal membran epidermis və derma 
arasındakı mübadilə proseslərində fəal iş-
tirak edir.