Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar

3.1.  Ekoloji sahədə bazar haqqında 
müasir təsəvvürlər 
İnkişaf  etmiş  ölkələrin  təcrübəsi  göstərir  ki,  bazar 
münasibətləri müxtəlif ekoloji sferada genişlənir: İldən-ilə ekoloji 
texnikanın  satış  dövriyyəsi  artır,  istehsalat  tullantılannm  bazarı 
genişlənir  və  s.  1990-cı  ildə  Almaniyada  təbiəti  mühafizə 
ehtiyacları üçün ixrac edilən məhsullar genişlənmiş, onlann ümumi 
dəyəri  8,0  milyard  marka  olmuşdur.  Bütövlükdə,  OESP-in 
qiymətləndirmə  məlumatına  əsasən,  ekoloji  məhsulların  və 
xidmətlərin satış qiymətləri 200 mlrd.dollar təşkil etmişdir. «90-cı 
illərin  ekobiznesi  başqa  sahələrə  nisbətən  daha  sürətlə  inkişaf 
edəcəkdir» proqnozu, əsasən təsdiqləndi. 
Bazar  mexanizmi  təbii  sərvətlərin  gəlirli  sahələrinə 
sərmayə qoyuluşuna şərait yaradır. Ekotexnikanın istehsalı, ekoloji 
məhsulların və təmiz texnologiyaların geniş miqyasda tətbiqi bazan 
fəth  etməkdə  yeni  bir  silaha  çevrilmişdir.  Təsadüfi  deyil  ki, 
Yaponiyada 
«ekobiznes 
sahəsində 
tədqiqatlar 
komitəsi» 
yaradılmışdır.  Onun  məqsədi  iqtisadiyyatın  inkişaf  istiqamətini 
ekoloji  təhlükəsiz  texnologiyalar  yaratmağa  yönəltməkdən 
ibarətdir.  Bütövlükdə ekobiznes cəmiyyətin  reaksiyasına söykənir 
və  sahibkarlar  təbiəti  mühafizə  tədbirlərinin  həyata  keçirilməsinə 
daha  çox  diqqət  yetirirlər.  Ekobiznesin  əsasında  ekomarketinq  və 
ekoloji  menecment  inkişaf  etməyə  başlamışdır.  Bir  sıra  ölkələrdə 
aparılan  sorğu  göstərdi  ki,  istehlakçılar  daha  çox  ekoloji  təmiz, 
lakin  baha  mallara  üstünlük  verirlər.  Müvafiq  olaraq  firmalar  da 
ekoloji  təmiz  məhsullar  buraxmağa  başlamışlar.  Məsələn,  fransız 
firmalarından  biri  34  adda  ekoloji  təhlükəsiz  məhsullar  istehsal 
etmişdir ki, onlann 
41 

---

arasında  civəsiz  elektrik  akkumulyator  batareyalan,  qəhvə  üçün 
süzgəcləri və b. göstərmək olar. 
Ekologiya  bu  gün  mallara  (əmtəələrə)  əlavə  istehlak 
qiyməti qoyulmasını tələb edir. Alıcılar, ekoloji təmiz məhsul üçün 
əmtəələrə  əlavə  qiymət  qoyulmasına  yəqin  ki,  razıdırlar  və 
məhsulların  ekolojiiiyi  haqqında  informasiyanı  çox  həssaslıqla 
izləyirlər.  Təmizlik  və  keyfiyyət  standartları  Almaniyada  və 
Hollandiyada daha çox yüksəkdir. Ekoloji tələblərə müvafiq olaraq 
atributikası da dəyişir. 
Kanadada  üç  ağcaqayın  yarpağının  davamı  kimi  üç 
göyərçin ekoloji təmizlik rəmzinə çevrilmişdir. Yaponiyada həmin 
atributika «e» şəkilli yaşıl kürəni qucaqlayan əllərdir. ABŞ-da Yer 
kürəsi  fonunda  xaç,  Almaniyada  isə  1977-ci  ildən  «Ekologiyanın 
mavi  mələyi»  diqqəti  cəlb  edir.  Skandinav  ölkələrində  isə  sabit 
ekoloji  inkişafın  simvolu  kimi  quş  təsvir  edilir.  Avropa  İttifaqı 
çərçivəsində  Avrostandartm  markası  «ES».  Rusiyada  məhsulun 
ekolojiiiyi  «Ekoloji  təmiz  məhsul»  qrifi  ilə  gedir.  Bundan  başqa 
malların  üzərində  tərsinə  yaşıl  əqrəb  işarəsi  də  ekoloji  təmizliyə 
işarə  kimi  yox,  onu  təkrar  işlətmək  (istifadə  etmək)  imkanına 
işarədir. 
Ekoloji  sferada  aşağıdakı  çeşidlər  qrupundan  ibarət 
bazarları  ayırmaq  olar:  1)  təbii  ehtiyatların  ayrı-ayrı  növlərini;  2) 
ckotexnikanı;  3)  ekoloji  təmiz  məhsulu;  4)  tullantıları;  5)  ekoloji 
xidməti.  Bazarlar  bu  sferada  digər  adi  bazarlar  ilə  ümumi  cəhətə 
malikdirlər,  lakin  öz  spesifikliyi  vardır.  Yuxarıdakı  hər  bir  bazar 
növləri  müvafiq  strukturlara  malikdir.  Onların  arasında  ən  çox 
maraq  doğuran  ekoloji  xidmətlər  bazarıdır.  Belə  xidmətlərin  sayı 
hələlik  20-ə  qədərdir.  Bunlardan  ən  geniş  yayılmışı  marketinqdir 
(ekoloji təmiz məhsula və texnikaya tələbatı öyrənmək), sonra isə 
elmi-tədqiqat-sınaq-  konstruktor  işləri,  «nou-xau»,  «injinerinq», 
«lisenziya» (xüsusi icazə), lizinq, tədris-təhsil, ixtisası artırma və s. 
xidmətlərdir. Ən mütəhərrik sahə tullantılardır, çünki ilkin xammala 
qiymətlər getdikcə artmaqdadır. Üstəlik tullantılardan təkrar 
42 

---

xammal  kimi  istifadə  nəinki  iqtisadi  faydadır,  həm  də  ekoloji 
nailiyyətdir. 
Ekoloji  sferada  bazarın  özünəməxsus  xüsusiyyətləri 
vardır.  Belə  ki,  burada  «mallar»  və  təbii  ehtiyatlara  mülkiyyət 
spesifik xarakter daşıyır. Təbiəti mühafizə tədbirləri həmişə maddi 
məhsul vermir. Bu işlərin nəticəsində ekosistemlərə, təsərrüfata və 
əhaliyə  dəyəcək  ziyanın  qarşısı  alınır,  yaxud  da  ətraf  mühitin 
keyfiyyətini  yaxşılaşdırmaqla  yaşayış  mühiti  yararlı  hala  salınır. 
Təbiəti  mühafizəyə  sərf  olunmuş  kapital  qo-yuluşu  əslində 
müəssisənin fərdi vəsaitliyindən çıxır, belə ki, ekoloji effekti əhali 
və  digər  müəssisələr  qazanmış  olur:  məsələn,  meşələrin  bərpası, 
yeni  meşələrin salınması ətraf mühit  üçün əlverişli  şərait  yaradır, 
torpaqların  eroziyasının  qarşısı  alınır  və  s.  Bazar  şəraitində 
müəssisələr alıcılara istehlakçılara) mal (əmtəə, məhsul) təqdim edə 
bilmirlər.  Başqa  sözlə,  «ekoloji  mallar»  -ictimai  rifahdır,  xarici 
effektdir, onları fərdi istehlakçılara satdırmaq xeyli çəlindir. 
 
Sxem 6. Ekoloji şəraitin bazar iqtisadiyyatında yeri 
43 

---

Ekoloji  şəraitin  bazar  iqtisadiyyatında  yerini  təsəvvür 
etmək  üçün  R.Nussbaumun  piramidasına  diqqət  yetirək:  onun 
fikrincə  bu  piramidanın  əsasını  (oturacağını)  ətraf  mühit  və  təbii 
ehtiyatlar təşkil edir. Yuxarıdakı mərtəbədə fəhlə qüvvəsi və kapital 
(sərmayə,  pul)  yerləşir.  Sonrakı  mərtəbədə  müəssisələr,  firmalar 
fəaliyyət  göstərirlər.  Piramidanın  zirvəsi  bilavasitə  məhsullar  və 
xidmətlər bazarına verilmişdir. Ənənəvi bazar kiçik kontur (dairə) 
ilə işləyir və ekoloji sferaya qismən müdaxilə edir, əsasən istehsalat 
prosesinə  təbii  ehtiyatların  cəlb  edilməsi  şəraitində  özünü  büruzə 
verir (Bax: sxem 6). 
Bazar  onunla  fərqlənir  ki,  istehsalçı  (satıcı)  istehsal 
etdiyinin  sahibi  (mülkiyyətçisi)  olur,  alıcı  isə-aldığı  məhsulun 
(əmtəənin).  Lakin  heç  də  bütün  təbiət  obyektləri  istehsalçıların 
mülkiyyəti  ola  bilməz,  çünki  onların  bəziləri  ümumi  mülkdir 
(əmlakdır)  və  ya  hamının  malıdır.  Bəzi  rifahı  formalaşdıran  təbii 
əsaslar hava, su, ətraf mühitin təmizliyi ilkin istehlaka (tələbata) aid 
olub,  birbaşa,  bilavasitə  istifadə  olunur  və  kollektiv  (ümumi)  irsi 
təşkil edirlər. Bunlar isə fərdiyyətləşdirilə bilməz. Eyni zamanda bir 
çox rifah elementləri daşma bilməzlər. Lakin bu 
0
 demək deyildir 
ki,  bazar  münasibətləri  ekoloji  sferada  mövcud  ola  bilməz.  Təbii 
obyektləri yeni metodlar, yollar axtarmaq vasitəsilə mülkiyyətin çox 
subyektliyi  sosial  və  təsərrüfat  subyektlərinin  qarşılıqlı  əlaqələri 
əsasında  alqı-satqı  prosesinə  cəlb  etmək  vacibdir.  Yəni  elə  etmək 
lazımdır  ki,  bazar  münasibətləri  böyük  dairə  üzrə  fəaliyyət 
göstərsin.