Dərslikdə təbiətdən istifadəyə dair bir çox məsələlər, konsepsiyalar
Təbiətdən istifadə sahəsində ekoloji fondlar sistemi
Yüklə 1,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.1. Təbiətdən istifadə sahəsində ekoloji fondlar sistemi
Təbiətdən istifadənin ödənişli (pullu) sistemi ekoloji tədbirlərin maliyyələşdirilməsinin əsas mənbəyidir. Təbii ehtiyatların istifadəyə, ətraf mühiti çirkləndirməyə, tullantıların ycrləşdirilməsinə görə ödəmələr sistemi, habelə onların tutulması və istifadəsi təbii ehtiyatlar üzərində mülkiyyət münasibətləri ilə müəyyən edilir. Təbiətdən səmərəli istifadə tədbirlərinin əsas mənbələri aşağıdakılardır: - müəssisələrin şəxsi vəsaitləri; - müxtəlif səviyyəli büdcələr; - büdcədən kənar məqsədli fondlar-ehtiyatlar üzrə, ekoloji, sığorta fondları, habelə özəlləşdirmə prosesində yaradılmış ekoloji fondlar; - bank kreditləri, sponsor vəsaitləri, beynəlxalq təşkilatların maliyyə köməyi; - ianələr vəs. Təəssüflər olsun ki, keçid dövründə təbiəti mühafizə tədbirlərinin büdcələrdən maliyyələşdirilməsi mürəkkəb məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Ekoloji məqsədlər üçün mərkəzi büdcədən demək olar ki, vəsait ayrılmır, şəxsi vəsaitlərin isə həcmi çox cüzidir (0,2-0,3 %). SSRİ dövründə də, təbiəti mühafizəyə yönəldilən vəsaitin həcmi milli gəlirin həddən çox az faizini təşkil edirdi. Məsələn, bu rəqəm bütün İttifaq üzrə 0,8- 1,2%, Pribaltika respublikaları üzrə-1,5-1,7 %, Gürcüstan və Ermənistan üzrə- 0,7-1,0 %, Azərbaycan üzrə isə -0,3-0,5 % təşkil edirdi. Müqayisə üçün qeyd etmək lazımdır ki, təbiəti mühafizə tədbirlərinə hər il ümumi daxili məhsulun 2-3 %-i qədər vəsait lazımdır. Buna baxmayaraq müəssisələr bu məq 126 sədlə ayrılan vəsaitlərdən səmərəli istifadə etmirlər. Təsadüfi deyil ki, yalnız büdcədən maliyyələşdirilməli olan kommunal- məişət tullantı sularım təmizləyici qurğuların tikintisi 1994-cü ildə dayandırılmışdır. Gəncədə (gücü 150 min.kub m/gün), Əli- Bayramlıda (45-50 min kub.m), Sumqayıtda (290 min kub.m), Mingəçevirdə (140 min kub.m), Masallıda (10 min.kub.m), Ağdamda (10 min.kub.m) və s. 80-cı illərdən tikilən təmizləyici qurğuların da tikintisi dayandırılmışdır. Bakıda 1972-ci ildən tikilən, layihə gücü 940 min kub.m olan təmizləyici qurğunun yalnız birinci növbəsi 600 min kub.m gücündə 1990-cı ildə təhvil verilmişdir. Lakin o da tam gücü ilə işləmir. Əksər şəhərlərdə, o cümlədən Bakıda kanalizasiya xətlərinin tam olmaması üzündən fəaliyyət göstərən 20 -dən çox təmizlə-yici qurğu səmərəsiz işləyirlər. Həm də onlar artıq amortizasiya müddətlərini çoxdan keçmişlər. MDB ölkələrinin öncül dövləti olan Rusiya Federasiyasında 1994-1995-ci illərdə ekoloji məqsədlər üçün ümumi daxili məhsulun 0,15 %-i qədər, 1996-1997-ci illərdə- 0,1%, 1998-ci ildə isə yalnız 0,07 % vəsait ayrılmışdı. Halbuki,^ resurslar və çirklənməyə görə ödəmələrin miqdarı büdcə gəlirinin 5 %-dən çoxunu təşkil edir. Yaxud başqa bir misal. Rusiyada neft çıxarılması huququna görə verginin 40 %-i federal büdcəyə, 30 %-i regional və 30 %-i yerli büdcəyə daxil olur. Lakin həmin vəsaitlərdən istifadə barədə qanunvericilikdə heç nə deyilmir. Mineral-xammal bazasının bərpası üçün müəssisələrdən realizə edilən xammalın 2-10 %-ə qədər ödəmə tutulur. Həmin pul əslində yeni faydalı qazıntı yataqlarının axtarış və kəşfiyyatına, habelə torpaqların rekultivasiyasına xərclənməlidir. Lakin həmin məbləğ başqa məqsədlərə sərf edilir. Azərbaycanda da bu sahədə problemlər vardır. Nə büdcəyə daxilolmalar var, nə də büdcədən ekoloji məqsədlər üçün istifadə edilir. Əksinə, mərkəzi maliyyə orqanları təbiətdən səmərəli istifadə sahəsində toplanmış və büdcədən kənar ekoloji fonda cəmlənmiş, dövlət büdcəsinə heç bir aidiyyəti olmayan vəsait 1995-ci ildən dövlət büdcəsinə qatılır. 27 Bununla da büdcədən kənar ekoloji fondlar haqqında qüvvədə olan qanun və qaydalar pozulur, həmin vəsait isə digər məqsədlərə yönəldilir. Ekoloji tədbirlərin həyata keçirilməsi isə xarici və beynəlxalq təşkilatların və bankların ümidinə və ixtiyaratına buraxılmışdır. Həmin mənbələrdən ayrılan maliyyə vəsaitlərinin isə ümumi məbləğinin 50 %-i təzədən maliyyələşdirici təşkilatın və ya hər hansı sponsorun nəğd halında özünə qayıdır. Azərbaycanda 1989-cu ildə büdcədənkənar xüsusi təbiəti mühafizə fondu yaradılmış və onun formalaşması və istifadəsi haqqında qaydalar Respublika Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilmişdir. Həmin fond əsasən ətraf mühiti çirklondirməyə və tullantıların yerləşdirilməsinə görə ödəmələr və cərimə, iddialardan gələn vəsait hesabına formalaşır. Rusiyada analoji büdcədənkənar ekoloji fondların 10 %-i federal büdcəyə, qalan 90 % -i isə büdcədən kənar fondlar sisteminə köçürülür və aşağıdakı kimi bölünür: 60 %-i yerli büdcələrə (rayon, şəhər), 30 %-i federasiya subyektləri səviyyəsində paylanır. Bu fond vəsaitləri məqsədyönlü olaraq təbiəti mühafizə obyektlərinin tikintisinə, ekoloji təmiz texnologiyaların tətbiqinə, ekoloji təhsilin inkişafına, elmi tədqiqat işlərinə xərclənməlidir. Hazırda bir çox ölkələrdə, aparıcı maliyyə mənbəi kimi ekoloji fondlar fəaliyyət göstərir. Fondlar investisiyaların təbiəti mühafizəyə yönəldilməsinə kömək göstərsə də, sonralar onların səmərəsi azaldı. Çünki nəzərdə tutulan ödəmələrin məbləği ilə faktiki daxil olan vəsaitlərin arasında böyük fərq yarandı. Ödəmələrin toplanması Rusiyada 50-60 %, Azərbaycanda isə 10-30 % arasında dəyişir. Ödəmələrin indeksləşdi- rilməsi isə Azərbaycanda 1992-ci ildən bəri, 13 il ərzində bir dəfə də aparılmamışdır. Ekoloji siyasətin həyata keçirilməsində ən əsas vasitələrdən biri dövlətlərarası, dövlət və regional ekoloji proqramların hazırlanması və realizə edilməsidir. Proqramların maliyyə- 128 ləşdirilməsi Azərbaycanda 1980-cı illərdə əsasən dövlət büdcəsindən, ittifaq və respublika tabeliyində olan nazirliklərin vəsaitləri hesabına yerinə yetirilirdi. 90-cı illərdə ekoloji fondların yaranması ilə proqramlar həmin fondlar hesabına həyata keçirilməli idi. Lakin SSRİ-nin dağılması bu məsələni xeyli arxaya atdı. 1995-ci ildən Dünya Bankının köməkliyi ilə işlənilən və 1997-ci ildə hazır olan «Milli fəaliyyət planı» isə həm bankın, həm də donor ölkələrin və beynəlxalq fondlann vəsaiti ilə, üstün tədbirlər halında, tender vasitəsilə maliyyələşdirildi. 1992-ci ildə Rusiyada 150-dən çox ekoloji təmayüllü proqram hazırlanırdı. Onlar əsasən federal ekoloji fond vəsaiti hesabına yerinə yetirilməli idi. Lakin federasiya subyektləri 10 %-lik paylarını keçirmədiklərindən həmin proqramlar maliyyələşdirilmir. Hətta müəyyən edilmişdir ki, ekoloji fondlann vəsaitinin xərclənməsində xeyli pozuntular vardır. Vəsaitlər başqa məqsədlərə xərclənir. Azərbaycanda da ekoloji qeyri-büdcə fondunun hesabına bəzi mühafizə tədbiri yerinə yetirilmişdir. Düzdür həmin fonddan Bakı şəhər icra hakimiyyətinə 90-cı illərdə yaşıllıqların bərpası üçün müvafiq miqdarda pul keçirilmişdir. Lakin həmin pullann xərclənməsi barədə Dövlət Ekologiya Komitəsinə heç bir hesabat təqdim edilməmişdir. Bakı şəhər kommunal təsərrüfat idarəsinə isə həmin fonda daxil olacaq vəsaitdən maliyyə köməyi göstərilmişdir. Lakin həmin fonddan ümumi maliyyə qaydalarına müvafiq təbiəti mühafizə tədbiri yerinə yetirilməmişdir. Bunun əsas səbəblərindən biri də odur ki, həmin fondun qanunla nəzərdə tutulmuş idarə heyəti olmamış, hər hansı bir tədbirlər planı hazırlanmamışdır. Yuxarıdakılardan əlavə, texnika, texnologiyanın qey- ri-təkmilliyi, qəzaların ehtimalı çox olduğundan, habelə təbii iqlim şəraitinin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, yeni xüsusi bir fondun-ekoloji təhlükəsizlik fondunun, yaxud sığorta fondunun təşkil edilməsi zərurəti meydana çıxır. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanda yerli fondlardan istifadə etməklə (5 %- dən az olmamaq şərtilə) xüsusi fond yaradıla bilər. 129 Ekoloji özəlləşdirmə fondu özəlləşdirilən obyektlərdə təbiəti mühafizə amillərinin nəzərə alınması və ekoloji ekspertiza aparılması sayəsində yaradıla bilər. Həmin fondun formalaşma mənbələri aşağıdakılar ola bilər: - müəssisənin yeni sahibinin ona əvəzsiz verilən təbiəti mühafizə obyektlərinin qiyməti; - müəssisə balansmda olan təbiəti mühafizə obyektləri üzrə amartizasiya aynmaları; - məqsədli faizsiz kreditlərin vəsaitləri; - təbiəti mühafizə ehtiyaclarına nəzərdə tutulan məqsədli maliyyə vəsaitləri. Ekoloji fondlara daxil olan vəsaitlərin daha da effektiv formalarının axtarışı bir vaxtlar bir sıra regionlarda ekoloji bankların (ekobanklar) yaranmasına səbəb oldu. Belə banklar Saratovda, Bakıda, Permdə və başqa şəhərlərdə fəaliyyət göstərirdi. Bütövlükdə, ödəmələrin və xüsusi fondların vəsaitlərinin istifadəsinin təhlili göstərir ki, təbiəti mühafizə tədbirlərinin maliyyələşdirilmə məbləği, ümumiyyətlə, ekoloji situasiyam sabitləşdirmək üçün kifayət deyildir. Əksər hallarda, tətbiq edilən ödəmələr rəmzi xarakter daşıyır və heç də öz vəzifələrini yerinə yetirmirdi. Bir sıra ölkələrdə ekoloji fondlardan təbiəti mühafizə istiqamətli obyektlərin tikintisinə təxminən 25 % vəsait xərclənirdi. Rusiyada, eləcə də Azərbaycanda xalq təsərrüfatında gəlirin 90,%-i təbii-resurs sahələri hesabına əldə edilirdi. Bu gəlirin həmin səviyyədə qalması və artması üçün onun müəyyən hissəsi təbii ehtiyatların bərpasına, artırılmasına və təbiəti mühafizəyə yönəldilməlidir. Bu gün isə təbiəti mühafizə fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi tamamilə qeyri-qənaətbəxşdir. Belə ki, həmin maliyyələşdirmənin həcmi ümumi daxili məhsulun 1 %-dən azdır. Ancaq ətraf mühitə dəyən zərərin həcmi, məsələn, Rusiyada ümumi daxili məhsulun 8 %-ni, Azərbaycanda isə 10-15 %-ni təşkil edir. Bütün dünyada təbiəti mühafizə xərcləri iri kompaniyalar və firmalar tərəfindən artı 130 rılsa da, dövlətlərin payı bu maliyyələşdirmədə yüksək olmalıdır və bir çox ölkələrdə yüksəkdir (35-90 Yüklə 1,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|