Ġdeya və layihə müəllifi
bəylərbəyinin tabeliyində oldu
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
bəylərbəyinin tabeliyində oldu. 1748-ci ildə Pənahəli xan Qarabağ xanlığının yaradılmasını elan etdi. Xanlığın hüdudlarını geniĢləndirən Pənahəli xan Bayat 1750-ci ildə BərguĢada qədər uzanan torpaqları - Tatev, Sisyan, Qafan, Meğri, Güney mahallarını Naxçıvan hakimlərindən aldı (42, 536). ...Gündən-günə öz hakimiyyətini gücləndirən Pənah xan Qarabağ əyalətinin Meğri və Güney, Naxçıvan əyalətinin Tatev və Sisian, Təbriz əyalətinin Zəngəzur və Qafan torpaqlarını öz hakimiyyətinə tabe etdirdi... (A. Bakıxanov, "Gülüstani- Ġrəm". MATENADARAN SƏNƏDLƏRĠ NƏ DEYĠR? Tariximiz bizim üçün dərs olmalıdır. Heydər ƏLĠYEV Əgər Bizans və Ġran imperiyalarının hakimiyyəti dövründə ermənilər Qafqazda az da olsa söz sahibi idilərsə, Səlcuq türklərinin Qafqaza gəliĢindən sonra bu yerlərdə uzun müddət davam edən türk dövlətlərinin heç birinin dövründə ermənilər ərazi və milli muxtariyyət əldə edə bilmədilər. HəmiĢə olduğu kimi, bu dəfə də erməni qriqorian kilsəsi bütün ermənilərin baĢ məbədi olmaqla yanaĢı, həm də onların siyasi idarəetmə mərkəzi, milli ideologiyanı qoruyub saxlayan bir mərkəz rolunu oynadı. Ermənilərin dövlətçiliyi olmadığından, etnokulturoloji və dini tərəfdaĢları olmadığından bu kiçik xalq həmiĢə özünü təcrid vəziyyətində yaĢamıĢ, öz mövcudluğunu qorumaq üçün, ətrafındakılara həmiĢə düĢmən kimi baxmıĢ, kilsəni qalaya çevirərək mifik düĢmənə qarĢı daim səngər dalında birləĢmiĢlər. Orta əsrlərdə də ermənilər belə bir siyasi-ideoloji tənəzzül dövrü keçirmiĢlər. 94 Tatev və Vağadi monastr torpaqlarının vergidən azad edilməsi barədə Qaraqoyunlu Cahan Ģahın 1449-cu il tarixli Fərmanı. Bu illərdə ermənilərin siyasi və mənəvi həyatları kilsə ilə bağlı olmuĢdur. Kilsələr müxtəlif din xadimləri vasitəsilə saraylara yol tapmıĢ, müxtəlif bəxĢiĢlərlə, qulluq göstərmək, donoslar yığmaq, Ģayiələr yaymaq və s. xidmətlərini təklif etməklə hakimlərin etimadını qazanmağa çalıĢmıĢ və ədalət naminə demək lazımdır ki, çox zaman da istədiyinə nail olmuĢdur. Elxanilərin hakimiyyəti dövründən baĢlayaraq, qriqorian kilsələri xəzinəyə müəyyən məbləğdə vəsait ödəməklə və xaqana (hakimə) bəxĢiĢlər verməklə ətrafdakı torpaqları, yaxud bütöv kəndləri almıĢ, yaxud kilsənin ixtiyarına keçirmiĢlər. Belə torpaqlar vəqf torpaqları adlanırdı. Onların kilsəyə verilməsi ilə bağlı (satılması, yaxud bağıĢlanması) yüzlərlə Ģah fərmanları, alqı-satqı sənədləri (qəbalə) vardır. Bu sənədlərin bir çoxu Ġrəvanda Matenadaran arxivlərində bu gün də saxlanılmaqdadır. Matenadarandakı bu tipli sənədlər bütöv bir dövrü - XII- XVIII əsrləri əhatə edir. Elxanilər, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər dövründə türk-müsəlman Ģahları öz fərmanları ilə yüzlərlə azərbaycanlı kəndini qriqorian kilsəsinin tabeliyinə vermiĢlər. O kəndlər də qısa müddət ərzində erməniləĢdirilmiĢdir. Bir çox vaxtlarda isə varlı ermənilər torpaqları, kəndləri pulla alaraq kilsəyə bağıĢlamıĢlar. Ġran əsilli erməni alimi A.D.Papazyan Matenadarandakı sənədlərin bir çoxunu (alqı-satqı vəkalətnamələri, qəbalələr, fərmanlar, Ģəhadətnamələr və s.) toplamıĢ və nəĢr etdirmiĢdir. Təbii ki, bütün erməni alimləri kimi, A.Papazyan da öz əsərlərində bir çox hallarda elmi həqiqətin, tarixi ədalətin mövqeyindən deyil, erməni-daĢnak siyasəti, Ģovinist millətçi mövqedən çıxıĢ etmiĢdir. Ancaq necə deyərlər, "həqiqət gün iĢığı kimidir, nə qədər basdırsalar, yenə də üstdə qalır". Matenadaran sənədlərindəki bir həqiqət budur ki, burada bütün satılan torpaqları ermənilər alırlar; ya kilsə üçün, ya erməni icması üçün, ya da erməni məlikləri üçün alırlar. Matenadaran sənədlərindəki bir həqiqət də budur ki, Ģah fərmanları ilə torpaqlar ya ermənilərə bağıĢlanır, ya da kilsəyə uzun müddətə icarəyə verilir. Matenadaran sənədlərindəki ən böyük həqiqət isə bu torpaqların azərbaycanlılara məxsus olmasıdır. Bu yerlərin Azərbaycan mənĢəli olmasıdır. Papazyanın aĢkara çıxardığı Matenadaran sənədləri içərisindəki 27 qəbalənin 7-si (3-cü, 7-ci, 14-cü, 18-ci, 19-cu, 24-cü və 26-cı sənədlər) Zəngəzurla, Zəngəzur torpaqları ilə bağlıdır. 95 Qaraqoyunlu hökmdarı Həsən Əlinin Tatev və Vağadi kilsələri barədə 1468-ci il tarixli Fərmanı. Həmin sənədlərin qısa məzmununu verməklə, o dövrün Zəngəzuru barəsində, hörmətli oxucularımıza müəyyən əyani məlumat çatdırmaq, fikrimizcə, yerinə düĢərdi: Sənəd 3. Bu sənəd Tatev monastrına mənsub olan Xot, ġinher və Xalidzor kəndlərinin sərhədlərinin dəqiqləĢdirilməsi barədə 1400-cü ilə aid qəbalədir. Qəbalədə qeyd olunur ki, "Azərbaycan ölkəsinin Kapanat və Sisəcan əyalətinin, Naxçıvan tüməninin vicdanlı adamlarının Ģəhadəti ilə qazı məhkəmə keçirdi və bu məhkəmənin qərarı ilə Urud nahiyəsinin Xot, ġinher və Xalidzor kəndlərinin hüdudları dəqiqləĢdirildi". Bəs kəndlərin hüdudlarını müəyyənləĢdirən yerlər necə adlanır? - Təmiz Azərbaycan türkcəsində! Təsəvvür edin ki, bu sənəddə bir dənə də erməni mənĢəli yer adı yoxdur: Urud dərəsi, Urud çayı, Zoğallı dərə, Ayı dərəsi, Həmid gölü, BeĢ təpə, DaĢxırman, Dəmirçi təpəsi, Çala, Molla Həsən karvansarası, Gədik, Ġmranlı qəbiristanlığı, Çaxırçimən, KorçeĢmə, Qızıl qaya, Börklü qaya, Qara çınqıllı, Uzun qaya, Keçi qayası və s. Bəs sənədi kim doldurub? - Naxçıvanlı Qəzi oğlu Əhməd, Ġnayətulla oğlu Rəhmətulla, Uruddan Söhrab (155, 251). Allah Papazyana rəhmət etsin ki, bu adları dəyiĢdirmədən olduğu kimi, Azərbaycan türkcəsində də vermiĢdir. Sənəd 7. 1450-ci ildə tərtib olunmuĢdur. Tatev monastrının baĢ keĢiĢi (Vardabet) ġimavon Anqexakotski (Əngələvidli - M.U) tərəfindən Svari, Tandzatap, TaĢu və Aqans kəndlərinin Əmir Rüstəmdən, Kosmakot kəndinin Qəzənfər Cahan oğlundan və bir bağın Pirquludan satın alıb Tatev monastrına bağıĢlaması haqqında bu qəbalənin Seyyid Rumi Məhəmməd, habelə Urud kəndindən Söhrab və Rüstəm adlı Ģəxslər yazmıĢ, Naxçıvan qazısı Zaməddin imzalayaraq möhürlə təsdiq etmiĢdir (155, 275). Bu qəbalə tərtib edildikdən bir neçə il sonra, 1468-ci ildə Həsən Əli Qaraqoyunlunun Tatev monastrına vəqf torpaqları ayrılması barədə fərmanı olmuĢdur. Həmin fərmana görə, yuxarıda adları çəkilən kəndlərlə yanaĢı, daha on kənd Tatev monastrının tabeçiliyinə verilmiĢdir. Sənəd 14. Azərbaycan ölkəsinin Kapanat vilayətinin Urud nahiyəsində yerləĢən Tatev monastrına məxsus Tatev, Svari, TaĢu, Ağakəndi, Tanzatap, Xotanan, Xalidzor, ġinher, Xot, Kits, Bordi, Dəstəgerd, Gölyazı, Bnunis, Qarakilsə kəndlərinin və bağ yerlərinin əvvəllər vardaped ġimavona məxsus olması və onun 96 ġah Ġsmayıl Xətainin Tatev monastrını bir sıra vergilərdən azad edən 1503-cü il tarixli Fərmanı. tərəfindən monastra bağıĢlanması barədə qəbalə 1508-ci il 8 noyabr tarixdə tərtib edilmiĢ və Sisəcan qazisi ġükrulla Ənsari tərəfindən imzalanaraq möhürlə təsdiq edilmiĢdir (155, 297). Bu sənəddə düz beĢ yerdə "Azərbaycan ölkəsinin Urut-Kapanat nahiyəsi" ifadəsi iĢlənmiĢ, 2 yerdə isə Sisəcanın Azərbaycan ölkəsinin Naxçıvan tüməninə aid olduğu vurğulanmıĢdır. Bu sənədi də Zəngəzura aid digər qəbalələr kimi Urudlu Söhrab yazmıĢdır. Çox güman ki, Söhrab sonradan bu qəbalələrin surətini çıxarıb arxivi qaydaya salan Ģəxsdir. Çünki qəbalələrin verilmə tarixləri arasında 150 ilə qədər fərq vardır və təbii ki, bu müddət orta insan ömründən iki dəfə uzun olduğundan Söhrab bu sənədlərin orijinalının tərtibində heç cür iĢtirak edə bilməzdi. Sənəd 18. Tatev monastrına məxsus torpaqlar və digər əkin yerləri haqqında qəbalədir. Qəbalədə Azərbaycan ölkəsinin Naxçıvan tüməninin Kapanat və Urut nahiyələrində yerləĢən Tatev monastrının torpaqlarının dəqiqləĢdirilmiĢ sərhədləri göstərilmiĢdir (155, 309). Qəbalə Bürhanəddin oğlu Nəsir, Urudlu Söhrab və Məhəmməd Kazım tərəfindən yazılmıĢ, vəzir Mirzə Ataullanın möhürü ilə təsdiq edilmiĢdir. Sənəddə 9 avqust 1556-cı il (hicri tarixi ilə Ģəvvəl ayının 12-si, 964-cü il) tarixi göstərilmiĢdir. Sənəd 19. Bu Tatev monastrına məxsus olan kəndlərin vəqf mülkiyyətində olduğunu təsdiq edən 1558-ci il tarixli aktdır. Aktda Sisəcan və Urut nahiyələrinin bir neçə kəndinin ərazisi, əkin yerləri, gəlirləri və gəlirlərinin paylanmasının yoxlanılması nəticələri göstərilmiĢdir. Akt hicri tarixi ilə 965-ci ilin Ģaban ayında (19 may - 16 iyun 1558-ci il) tərtib edilmiĢ və vəzir Mirzə Ataullanın möhürü ilə təsdiq olunmuĢdur.(155, 312). Sənəd 24. Bu 1576-cı il tarixli qəbalədir. Ermənilərin Zəngəzurda məskunlaĢması və torpaq sahibinə çevrilməsi prosesini əyani surətdə izah edən çox əhəmiyyətli bir tarixi sənəddir. Bu qəbalədən aydın olur ki, əslən Cuğa kəndindən olan, müsəlmanlığı qəbul etmiĢ Murad bəy adında bir erməni Səfəvi hökmdarı Ģah Təhmasibdən Meğri kəndini satın almıĢ, sonra isə II ġah Ġsmayılın dövründə bu kəndi məhəllələr üzrə kənd sakinlərinə (ermənilərə və azərbaycanlılara) satmıĢdır. Alqı-satqı Murad bəylə Meğri kəndinin yuxarı məhləsinin sakini kəndxuda Allahqulu Babaqulu oğlu, Meğri kəndinin orta məhlə sakinləri Əlvənd oğlu Qriqor və Ġsfəndiyar oğlu Axpercan, Meğri kəndinin 97 ġah Ġsmayıl Xətainin Tatev monastrının hüquqlarının artırılması barədə 1506-cı il tarixli Fərmanı. aĢağı məhlə sakini keĢiĢ NovĢiraz oğlu Zəkəriyyə arasında olmuĢdur (155, 325). Göründüyü kimi, Meğri kəndinin bütün ərazisi dörd paya bölünmüĢ, onun bir payı azərbaycanlıya (kəndxuda Allahqulu Babaqulu oğluna) qalan 3 hissə isə ermənilərə satılmıĢdır və onların tayfa mülkiyyətinə çevrilmiĢdir. Diqqət yetirin: Erməni Murad bəy azərbaycanlılar yaĢayan Meğri kəndini Azərbaycanın hökmdarı II ġah Təhmasibdən alır. Müəyyən vaxt ərzində orada ermənilər məskunlaĢır və axırda kənd orada yaĢayan erməni tayfalar arasında bölüĢdürülür. Bu yolla da bütün orta əsrlər boyu ermənilərin Zəngəzurda (eləcə də Qarabağda) məskunlaĢmağı davam edir. Ermənilər hər vəchlə, müxtəlif üsullarla Azərbaycan torpaqlarına yiyələnməyə can atmıĢlar, təəssüflər olsun ki, çox zaman da istədiklərinə nail olmuĢlar. Sənəd 26. Bu sənəd Sevadan kəndinin otlaq sahəsinin bir hissəsinin Meğri kəndinin icmasına satılması barədə 1587-ci il tarixli qəbalədir. Əvvəlki qəbalədə olduğu kimi, burada da torpağı alanlar hamısı (7 nəfər) milliyyətcə ermənilərdir. Sənəddə satılan ərazinin sərhədləri (türk adlarıdır) və qiyməti göstərilmiĢdir. Qəbalə 28 fevral 1587-ci il tarixdə Ordubadda tərtib edilmiĢdir (155, 333). Matenadarandakı Ģah fərmanları. Matenadaranda saxlanılan orta əsrlərə aid Ģah fərmanlarını, hökmləri, qərarları, fətvaları, alqı-satqı sənədlərini (qəbalə, vəqfnamə, icranamə), müqavilələrini araĢdırarkən bir daha bu qənaətə gəlirsən ki, uzun əsrlər boyu dövlətçiliyi olmayan erməni xalqı öz milli varlıqlarını qoruyub saxladıqlarına görə erməni kilsəsinə və tabeçiliyində yaĢadıqları türk-müsəlman Ģahlarına ömür boyu minnətdar olmalıdırlar. Məlumdur ki, XII əsrdən ta XIX əsrə qədər bütün Qafqaz kimi, Zəngəzur (Sisakan) ölkəsi də türk (istər Osmanlı, istərsə də Ġran) sultanlarının və Ģahlarının himayəsində yaĢamıĢdır. Bütün dövrlərdə həm islam dini, həm də türk hakimləri erməni- qriqorian kilsəsinə nəinki dözümlü münasibət göstərmiĢ, hətta bu kilsəni daima himayə etmiĢdir. Ġstər Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin zamanında, istərsə də Səfəvilər xanədanının hakimiyyəti dövründə erməni kilsə və monastrları nəinki vergidən azad olunmuĢ, hətta onlara müsəlmanlara verilməyən bir sıra imtiyazlar verilmiĢdir. Qaraqoyunlu Cahan Ģahın 1449-cu il tarixli fərmanı ilə Tatev və Vağədi monastrları vergilərdən azad edilmiĢ, onların tabeliyində olan kəndlərin məhsullarından monastra xüsusi pay ayrılması göstərilmiĢ, monastrların hər hansı 98 Sisəcan, Urut və Gığı nahiyələrindəkı kəndlərin Tatev monastrının mülkiyyətinə verilməsi barədə ġalı Ġsmayıl Xətainin 1510-cu il tarixli Fərmanı. fəaliyyətinə qarıĢmaq Urut nahiyəsinin darğa, məlik və kəndxudalarına qəti surətdə qadağan edilmiĢdir. Qaraqoyunlu Cahan Ģahın digər bir fərmanı ilə (tarixi oxunmur) Vağədi və Tatev monastrlarının vergi immuniteti bir daha təsdiq edilir və Göyçə vilayətinin erməni ruhanilərinin tabeçiliyi Tatev monastrına aid olunur (156, 163). Qaraqoyunlu hökmdarı Həsən Əlinin 1468-ci il tarixli fərmanı ilə Tatev və Vağədi kilsələri daha bir sıra vergilərdən (mal, ixracat, torpaq rentası), bu kilsələrin vəqf torpaqlarında yaĢayan kəndlilər biyar ödəmələrindən azad olunurlar. Bu fərmanla Əmir Rüstəm adlı bir Sünik knyazı tərəfindən 14 kəndin Tatev kilsəsinə satılması və həmin kəndlərin vəqf torpaqları siyahısına salınması bir daha təsdiq edilir (156, 167). ġah Ġsmayıl Xətainin (Səfəvinin) 1503, 1506, 1510-cu il tarixdə Tatev kilsəsi ilə bağlı üç fərmanı olmuĢdur. Həmin fərmanlarda Azərbaycanın padĢahı Tatev kilsəsinin vəqf torpaqlarının hüdudlarını dəqiqləĢdirir, bu ərazilərin daha da geniĢləndiyini, əlavə bir neçə kəndin, o cümlədən Göyçə vilayətindəki bir sıra erməni kəndlərinin Tatevin vəqf torpaqlarına aid edilməsini təsdiq edir (156, 173- 176). I ġah Ġsmayıl Səfəvinin bu fərmanları ilə Tatev kilsəsi o dövrdə mövcud olan çoxsaylı vergilərinin (ixracat, avarizat, savari, peĢkəĢ, salami, novruzi və s.) demək olar ki, hamısından azad edilmiĢdir. Bu o demək idi ki, Tatev kilsəsinin vəqf torpaqları sayılan 100-dən artıq kəndin bütün gəlirlərinin bölüĢdürülməsinə kilsə özü nəzarət edirdi, baĢqa sözlə, bu ərazilərin hakimi-mütləqi kilsənin baĢ keĢiĢi idi. Bu fərmanın baĢqa bir müddəası ilə Arran, Arazbar, Sisəcan, Kapanat və Urut hakimlərinə kilsəyə hər hansı cür təsir göstərmək qəti surətdə qadağan edilirdi. ġah Ġsmayılın xələfi I ġah Təhmasibin 1557- ci il və 1562-cı il tarixli fərmanları ilə Tatev kilsəsinin tabeliyindəki vəqf torpaqları daha da geniĢləndi, kilsə bütövlükdə vergi və rüsumlardan azad edildi və ümumiyyətlə, divanın tabeliyindən çıxarıldı (156, 180). BaĢqa sözlə, Tatev kilsəsi ərazidə müstəqil dini və idarəetmə hüququ əldə etdi. Bu fərmanlar əslində Zəngəzurdakı qeyri- müsəlman əhalinin yaĢadığı bütün torpaqların Səfəvilərin nəzarətindən çıxarılması demək idi. Məhz Səfəvi xanədanının bu cür siyasətinin (əslində siyasətsizliyinin) nəticəsi idi ki, bir çox yerlərdən ermənilər kütləvi surətdə Tatev kilsəsinin nəzarəti 99 Tatev monastrının tabeliyindəki kəndlər barədə I ġah Təhmasibin 1557-ci il tarixli Fərmanı. altında olan torpaqlara köçməyə baĢladılar. Gələn ermənilər əvvəl balaca erməni kəndlərinin ətrafında məskən salaraq, onları böyütdülər, sonra isə yeni erməni kəndləri salmağa baĢladılar, Gorus rayonu ərazisindəki erməni kəndlərinin çoxu bu dövrdə gəlmə ermənilər tərəfindən salınan kəndlərdir. Bu illərdə Zəngəzurda ermənilərin sayının artması, onların varlanması və nüfuz sahibinə çevrilməsi Tatev kilsəsinin din pərdəsi altında apardığı siyasi fəaliyyətin nəticəsi idi. ġah babalarının siyasətini davam etdirən II ġah Abbas ermənilərə daha da diqqət və qayğı ilə yanaĢmıĢ, Səfəvilər səltənətinin xristian təbəələrinə mehriban münasibətini bir sıra fərman və göstəriĢləri ilə maddiləĢdirmiĢdir. ġah Abbasın 1644-cü il və 1645-ci il tarixli fərmanları Səfəvilər dövlətinin ərazisindəki mövcud erməni kilsələrinin təmiri, bərpası və yeni kilsələrin tikilməsi üçün möhkəm hüquqi baza yaratdı. Bu fərmanlarda göstərilirdi ki, yerli müsəlman hakimlər ermənilərin dini ayinlərini yerinə yetirmələrinə, erməni kilsələrinin bərpasına və yeni kilsələrin tikintisinə qətiyyən mane olmamalı, əksinə, hər cür köməklik göstərməlidirlər. ġah Abbasın bu fərmanları, Səfəvilər dövlətinin erməni kilsələrini himayə etdiyini və ona daim yardım göstərəcəyini bir daha təsdiq edirdi. Bu fərmanlardan sonra ermənilər yaĢayan bir çox ərazilərdə yeni kilsələr tikilməyə baĢladı, mövcud kilsələr geniĢləndirildi, o cümlədən, Tatev kilsəsi demək olar ki, yenidən tikildi və iki dəfədən çox geniĢləndirildi (157, 342- 348). ġah Abbas özünün 1650-ci il fərmanı ilə erməni kilsələrinə bir sıra özünü idarə və məhkəmə imtiyazları verdi. Bu fərmana görə ermənilərin öz aralarındakı istənilən mübahisələri erməni-qriqorian kilsəsi tərəfindən həll edilə bilərdi. BaĢ keĢiĢin qərarı əyalət hakiminin qərarı dərəcəsində hüquqi qüvvəyə malik idi. Matenadaranın Zəngəzurla bağlı sənədlərinin öyrənilməsi və təhlili onu göstərir ki, orta əsrlərdə ermənilərin bu bölgədə yerləĢməsi, möhkəmlənməsi və yayılması Tatev kilsəsinin din pərdəsi altında aparılan ardıcıl siyasi fəaliyyəti və ayrı-ayrı erməni mənsəb sahiblərinin adı ilə bağlıdır. Torpaqlar ilk əvvəl erməni kilsələri tərəfindən, monastrın vəqf torpaqları adı altında satın alınmıĢ, sonra bu alqı-satqı qəbalələri Ģah fərmanları ilə təsdiq olunmuĢdur. Beləliklə, kilsə ətraflarındakı böyük ərazilər bir növ kilsənin xüsusi mülkiyyətinə çevrilmiĢdir. 100 Növbəti mərhələdə erməni din xadimləri tez-tez Ģah dərgahına müraciət edərək, saraya nümayəndələr göndərərək, müxtəlif hədiyyə və bəxĢiĢlər apararaq, kilsə və monastrlara bir sıra iqtisadi və vergi güzəĢtləri verən fərmanların qəbul edilməsinə nail olmuĢlar. Bundan sonra vəqf torpaqlarında yeni erməni kəndləri salınmıĢ, ermənilərin bu kəndlərdə kompakt yaĢayıĢı təmin olunmuĢdur. Üçüncü mərhələdə isə kilsə II ġah Abbasın fərmanları ilə Səfəvi xanədanından bir sıra hüquqi və təĢkilati imtiyazlar alaraq erməni icmasının idarəetmə mərkəzinə çevrildi. ZƏNGƏZUR OSMANLILAR DÖVRÜNDƏ Əsrlər boyu xalqımız böyük tarixi yol keçibdir. Tariximizin hər səhifəsi bizim üçün əzizdir. Şübhəsiz ki, tariximizin parlaq səhifələri də, qaranlıq səhifələri də var, təntənəli səhifələri də, faciəli səhifələri də var. Heydər ƏLĠYEV Zəngəzur bütün tarixi boyu qanlı müharibələr, amansız döyüĢlər meydanı olmuĢ, bir əldən baĢqa ələ keçmiĢdir. Bu müharibələr zamanı Zəngəzurun bütün əhalisi, xüsusən türk-müsəlman əhalisi görünməmiĢ məhrumiyyətlərə düçar olmuĢdur. Bu müharibələr əsasən dini zəmində olmuĢ və iĢğalçılıq xarakteri daĢımıĢdır. Zəngəzurun azərbaycanlı əhalisinin qanla yazılmıĢ tarix dəftərində Osmanlı-Səfəvi müharibələri, bu müharibələr zamanı törədilmiĢ qardaĢ qırğınları, xüsusilə, amansız və kədərli səhifədir. Ən dəhĢətlisi bu idi ki, Səfəvi-Osmanlı müharibəsi zamanı döyüĢlər türk ilə türk arasında, müsəlman ilə müsəlman arasında getmiĢdir. Evi dağılan da, yurdu talan olan da, nəsli kəsilən də, əsir aparılan və doğma torpağından didərgin salınan da Zəngəzurun etnik əhalisi, Azərbaycan türkləri olmuĢlar. XVI əsrin sonlarında Səfəvi dövlətində yaranmıĢ qeyri-sabit vəziyyətdən istifadə edən Osmanlı imperiyası yenidən dağıdıcı müharibəyə baĢlayaraq, Səfəvilər dövlətinin bir sıra ərazilərini iĢğal etmiĢdir. 1578-ci ildə baĢlayan və bir neçə mərhələdə davam edən Osmanlı-Səfəvi müharibəsi əsasən Azərbaycan torpaqlarında aparılmıĢdır. Bu müharibədə ilk hücuma məruz qalan Qərbi Azərbaycan torpaqları olmuĢdur. 1578-1586-cı illərdə aparılmıĢ müharibələr nəticəsində Qərbi Azərbaycanın tərkib hissəsi olmuĢ Zəngəzur osmanlıların əlinə keçir. Zəngəzuru ələ keçirmiĢ osmanlılar bu bölgəni idarə etmək məqsədilə xüsusi hesabat dəftərləri tərtib edirlər. Zəngəzura aid məlumatlar ayrı-ayrı dövrlərdə bu yerlərin inzibati tabeçiliyində olduğu Ġrəvan, Naxçıvan, həmçinin Urut və Ġskəndər qalası livaları ilə bağlı dəftərlərdə əks olunmuĢdur. Bunlardan biri 1593-cü ildə hazırlanmıĢ "Ġrəvan vilayətinin müfəssəl dəftəri", digəri - təxminən 1593-cü ildə hazırlanmıĢ və Ģərti olaraq "Urut və Ġskəndər qalası livalarının müfəssəl 101 dəftəri" adlandırılan dəftər, üçüncüsü, 1595-ci ildə hazırlanmıĢ "Ġrəvan vilayətinin icmal dəftəri"dir. Bundan əlavə 1603-cü il tarixli "Ġrəvan əyalətinin sicil dəftəri", 1727-ci ildə hazırlanmıĢ "Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri" və 1728-ci ildə tərtib olunmuĢ "Ġrəvan əyalətinin icmal dəftəri"ndə Zəngəzur diyarının inzibati bölgüsü, yaĢayıĢ məskənləri, əhalisi, əhalinin məĢğuliyyəti və torpaq sahibkarlığı barədə geniĢ məlumatlar verirlər. Naxçıvan və Ġrəvan sancaqlarının sicil dəftərləri mərhum akademik Ziya Bünyadov və tarixçi alim Hüsaməddin Məmmədov tərəfindən ətraflı araĢdırılmıĢ, tərcümə edilmiĢ, Ģərhlər və qeydlərlə çap olunmuĢdur. XVI əsrin sonlarında hazırlanmıĢ "Ġrəvan vilayətinin müfəssəl dəftəri"nə və "Ġrəvan vilayətinin icmal dəftəri"nə görə Zəngəzur torpaqları Naxçıvan qəzasına tabe olan Sisyan, Bazarçayı, Ġrəvan livasına tabe olan Zar və Zebil nahiyələrinə (32, 156, 324-328, 330-333, 360-365; 33, 259-272, 310-323), tabeçiliyi məlum olmayan Urut və Ġskəndər qalası livalarına bölünmüĢdür. Öz növbəsində Urut livası Urut, Gığı, Muğancıq, Zəngəzur nahiyələrindən (35,113b-128a), Ġskəndər qalası livasına tabe olan Qapan qəzası isə Kekeberd, Kəhrami-əyrinci, Kəhrami- saçlı, Masırı, Bağaberd, Mədəni-mis, Gelaberd, Çavundur, Əmlaki-xənazır, Mincivan, BərgüĢad, Əcənan və Kəhparə nahiyələrindən ibarət olmuĢdur (35,128b - 191b). Bu dəftərlərin hazırlandığı XVI əsrin sonlarında Naxçıvan qəzasına tabe olan Sisyan nahiyəsində 32 kənd və 5 məzrəə (vaxtilə yaĢayıĢ məskəni olmuĢ, lakin sonralar əhalisi köçdüyünə görə əkin yeri kimi istifadə olunan yerlər), Bazarçayı nahiyəsində 13 kənd və 1 məzrəə, Zar nahiyəsində 25 kənd və 1 məzrəə, Zebil nahiyəsində isə 24 kənd olmuĢdur. Bunlardan əlavə Zebil nahiyəsində 18 yaylaq da qeydə alınmıĢdır (32, 156, 324-328, 330-333, 360-365). Urut livasına tabe olan nahiyələrdə 104 kənd və 5 məzrəə, o cümlədən Urut nahiyəsində 33 kənd və 3 məzrəə, Giği nahiyəsində 12 kənd, Muğancık nahiyəsində 41 kənd və 1 məzrəə, Zəngəzur nahiyəsində isə 18 kənd və 1 məzrəə qeydə alınmıĢdır (35,113b-128a). Ġskəndər qalası livasına tabe olan Qapan qəzasının nahiyələrində 385 kənd və 43 məzrəə olmuĢdur. Bunlardan 21 kənd və 1 məzrəə Kekeberd nahiyəsində, Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|