Didaktikaning predmeti va uning vazifalari reja
DIDAKTIKANING ASOSIY KATEGORIYALARI
Yüklə 142,3 Kb.
|
|
DIDAKTIKANING ASOSIY KATEGORIYALARI
O‘qitish nazariyasi bilimlar, ma’lumotlar va dalillarning katta zaxirasiga ega, ularning bir qismi tizimlashtirilgan, tartibga solingan. O‘qitish jarayonining strukturaviy komponentlari - maqsadli rag‘batlantirish-motivlashtirish mazmuni, harakati, o‘qitishning shakl va metodlarining ajratilishi alohida ahamiyat kasb etadi. Mana shu komponentlaming ajratilgani o‘qituvchi bilan o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati qonuniyatlarining tabiatini chuqurroq tushunish imkonini beradi. Pedagogik yechimlarni tanlash nazariyasini ishlab chiqishning metodologik asosi o‘qitish jarayonining mavjud barcha qonuniyatlarini hisobga olish fikri bilan muntazam aloqada bo‘ladi. Boshqacha aytganda, o‘qitish jarayonining mavjud hamma qonuniyatlarini, albatta, kompleks holda hisobga olish bilangina ta’lim masalalarini to‘g‘ri hal qilish mumkin. Pedagogik va psixologik shart-sharoitlarni aniqlash asosida o‘qitishning optimalligi mezonlarining asoslari tarkib toptirilgan va ularning eng ahamiyatlilari quyidagilardan iboratdir: o‘qitish optimal bo‘lishi uchun har bir o‘quvchi o‘zining haqiqiy o‘qish imkoniyatlariga muvofiq darajada o ‘zlashtirishi, tarbiyalanishi va kamol topishi shart; o‘qitish optimal bo‘lishi uchun o‘quvchilar va o‘qituvchilar darsdagi va uydagi ishlar vaqtining o‘zlari uchun gigiyenik jihatdan belgilangan normasiga ega bo‘lishi kerak. Rejalashtirishni optimallashtirishning asosiy yo‘llari o‘qitishning vazifalarini ta’lim berish, tarbiyalash va kamol toptirish bilan birgalikda loyihalashga kompleks yondashish hamda o‘qitish vazifalarini u amalga oshadigan tizimning xususiyatlarini hisobga olgan holda muayyanlash-tirishdir. Ishni rejalashtirishning quyidagi usullaridan foydalaniladi: o‘qitish mazmunining qo‘yilgan vazifalarini eng muvaffaqiyatli hal qilishni ta’minlaydigan optimal variantini tanlash; - o‘qitish jarayonida qo‘yilgan vazifalarni belgilangan vaqt ichida muvaffaqiyatli hal qilishni ta’minlaydigan metod va vositalarni tanlash; masalalarni muvaffaqiyatli hal qilishni, shu jumladan, o‘quvchilarga tabaqali yondashishni ta ’minlaydigan tashkiliy shakllarini tanlash. Hozirgi paytda ta’limning muhim jihatlari, masalan, ta’limning mazmunini ishlab chiqish va tanlash, muammoli - kamol toptiruvchi o‘qitish, o‘quvchilarning o‘qishini faollashtirish, o‘qitish metodlari va ularning tarkibiy qismlari; o‘quvchilar o‘quv-bilim faoliyatining metodlari; o‘quv materialini tashkil qilish, strukturalashtirish va hokazolar jadal o‘rganiImoqda. Ta’lim mazmunining ishlab chiqilgan nazariyasida quyidagi muhim qoidalar talqin qilingan: ta ’lim mazmunida jamiyatning ma’naviy va moddiy elementlari, shu jumladan, tabiat, jamiyat va inson haqidagi bilimlar, ijodiy faoliyat tajribasi, insonning munosabatlari, boshqarish faoliyati, xulqi va hayoti ifodalanishi lozim; ta’limning mazmuni umumiy, politexnik va kasb-korlik komponentlarining birligini aks ettirishi kerak; ta’limning mazmuni o‘quvchilarning yoshidan va jamiyatning rivojlanish darajasidan kelib chiqadi; ta’limning mazmunidagi ajratilgan to ‘rt komponent hajmi va mazmuni bo‘yicha o‘zaro aynan muvofiq bo‘lishi kerak. Maktab rivojlanishining hozirgi bosqichida ta’limni kompyuterlashtirish masalasi g‘oyat muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘quvchilarni zamonaviy hisoblash texnikasidan foydalanishga doir bilim va malakalar bilan qurollantirish, o‘quv jarayonida kompyuterlaming keng qo‘llanishini ta’minlash jamiyatda bozor iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim vazifalaridan biridir. Mana shu vazifani amalga oshirish yuzasidan pedagogika fanida o‘rta maktabga elektron hisoblash mikroprotsessor texnikasini tatbiq etishning ikkita asosiy yo‘nalishi ishlab chiqilmoqda. Bularning birinchisi - maktabdagi ta ’limning mazmuniga o‘quvchilar umumta’lim tayyorgarligining komponenti sifatida dasturlashtirish asoslarini va hisoblash texnikasini joriy etish; ikkinchisi - maktabda elektron hisoblash mashinalaridan ta’minlash ta’limining vositasi sifatida foydalanishdir. Pedagogika fani maktablarning EHM lardan foydalanishdagi tajribalarini o‘rganishi va umumlashtirishi: yalpi kompyuter savodxonligiga javob beradigan yagona dasturlashtirish umumta’limiy kursini yaratish; dasturlashni o‘rgatish boshlanadigan muddatni va kursning hajmini belgilashi, maktabda o‘rganiladigan algoritm tilini tanlash, ta’limning mashina bazasidan foydalanish asoslarini ishlab chiqishi va boshqa vazifalarni ado etishi kerak. Ta’lim nazariyasiga muammoli - kamol toptiruvchi o‘qitishni joriy etish, shuningdek, o‘quv jarayonini tabaqalashtirish va individuallashtirish yo‘llarini izlash bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. Muammoli kamol toptiruvchi o‘qitishning nazariyada ishlab chiqilgan asosiy g‘oyalarini quyidagicha ta’riflash mumkin: ta’limiy bilishni ilmiy bilishga muvofiq modellashtirish g‘oyasi, ya’ni muammoli vaziyatni vujudga keltirish - farazni olg‘a surish - farazni asoslash farazni hal qilish - uni tasdiqlash yoki rad etishdek zarur bo‘g‘inlarni o‘z ichiga olgan muammoli o‘qitish; o‘quvchilarning ijodiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda tadqiqotchilik yo‘sinidagi ko‘nikma va malakalami o‘stirish g‘oyasi. Muammoli o‘qitish nazariyasida qator qonuniyatlar ifodalandi va eksperiment yo‘li bilan asoslandiki, ulardan muammoli dars o‘tish bilan muammoli o‘rgatishning birligi va bir-birini taqozo etishi, o‘quvchilaming tayyorligi darajasi bilan muammoli o‘rgatish darajasining muvofiqligi kabi qonuniyatlarni ajratish mumkin. Didaktikada ishlab chiqilgan o‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish nazariyasi muammoli - kamol toptiruvchi o‘qitish nazariyasiga juda yaqindir. Faollik nazariyasining asosiy g‘oyasi ham maxsus tashkil etilgan ta’lim muhitida (o‘qitishning mazmuni, shakllari va metodlari bilan) o‘quvchilarning faolligini tobora oshirib borishdan iboratdir. Ishlab chiqilgan faollik nazariyasi o‘quv jarayonida bilimlami o‘zlashtirish, ularni qayta ishlash va qo‘llashning (muammoli vareproduktiv) usullarini o‘rganish bo‘yicha tashkil etiladigan o‘zini o‘zi boshqaradigan faollikdan iboratdir. Mazkur qonuniyatlar asosida amaliy jihatdan muhim ahamiyatga molik nazariy qoidalarni ifodalash mumkin. Faollashtirish vositalari tizimi, ta’limning mazmuni, o‘qitishning shakl va metodlari o‘qitishning asoslangan, maqsadga muvofiq o‘z-o‘zini boshqaradigan jarayon sifatida tashkil qilishni ta’minlashi uchun ular quyidagi talablarga javob berishi kerak: - ta’limning hamma bosqichlarida o‘quvchilarda o‘qitishning ichki motivlarini qo‘zg‘atish va rivojlantirish; - o‘quvchilarda o‘z oldilariga muayyan maqsadlarni qo‘yish va kelgusidagi faoliyatlarini rejalashtirishga rag‘batlantirish mexanizmini takomillashtirish; - o‘quvchilarda axborotlarni qayta ishlashga doir ta’limiy va aqliy ko‘nikmalaming shakllanishini ta’minlash; - o‘quvchilarning o‘quv-bilish maqsadlariga erishish uchun jismoniy va axloqiy, irodaviy kuchlarini oshirish; - ta’lim jarayonida nazorat va o‘z -o‘zini boshqarish orqali o‘quvchilarning o‘z o‘quv-bilish faoliyatini baholashini ta’minlash. Shu qoidalarga rioya qilinsa, ta’lim samaradorligi yana-da ortadi. Ta’lim jamiyatning iqtisodiy-ijtimoiy darajasi va madaniyati, uning siyosiy va mafkuraviy strukturasi mazmunini belgilaydigan masalalarni hal qiladi. Shuning uchun oiladagi yoki jamoadagi, maktabdagi, ishlab chiqarishdagi maqsadga muvofiq yoki tasodifiy tarbiya o‘z mohiyatiga ko‘ra ijtimoiy bo‘ladi, chunki har qanday tarbiya ijtimoiy munosabatlaming subyekti hisoblanadi. Inson tug‘ilgan paytidan boshlab u yoki bu ijtimoiy guruhga mansub bo‘lib, mehnat aloqalarining ma’lum tizimida tegishli yuridik huquqlardan foydalanadi. Jamiyatdagi o‘zaro munosabatlar majmuyining mazmuni va xarakteri shaxs kamol topishining umumiy yo‘nalishini hal qiluvchi yo‘sinda belgilaydi. Ota-onalar va pedagoglar tarbiya metodlarida o‘ziga xos o‘rin tutsalar ham, ularning maqsadlarini, istaklarini va intilishlarini pirovard natijada jamiyat belgilaydi, uning u yoki bu ijtimoiy guruhlari, hayotning umumiy sharoitlari, uning manfaatlari va ideallari belgilaydi. ≪ Ijtimoiy tarbiya ≫
maxsus tuzilgan ijtimoiy institutlarda amalga oshiriladigan, oiladagi va yaqin atrof- muhitdagi tarbiyadan farqli jarayonni ifodalash uchun foydalaniladi. Ta’lim va tarbiya tushunchasining qaysi biri kengroq ma’noga ega ekanligi xususidagi bahs samarasizdir, chunki hamma gap ularning qaysi maqsadda qo‘llanishidadir. Adabiyotlarda ko‘p uchraydigan ≪ ta’lim ≫
≪
≫
jarayonning qarama-qarshi tomonlarini ifodalash uchun qo‘llanishi unchalik to‘g‘ri emas. Binobarin, ta’lim bilim berishning maqsadga muvofiq jarayoni sifatida doimo muayyan shaxslarni tarbiyalashni o‘z ichiga oladi. Tarbiyaning yo‘nalishi esa, hatto, ta’limning mazmuni va saviyasi bilan rasman bir xil bo‘lsa ham prinsip jihatdan turlicha: - insonparvar, demokratik yoki totalitar bo‘lishi mumkin. Ta’lim tarbiya muassasalarida amalga oshiriladigan chuqur pedagogik jarayon sifatidagi tarbiya haqida gapirish uning faqat bir tomonini - kasbiy jihatini ko‘rsatishni bildiradi. Tarbiya hamma vaqt xalq orasidagi hodisa, ijtimoiy hayotning doimiy kategoriyasi hisoblangan. Tarbiyaning ijtimoiy tabiatini anglash davlat va xalq tarbiyasi, jamiyat va shaxs tarbiyasi o‘rtasidagi maqsadga muvofiq va tasodifiy tarbiya o‘rtasidagi tafovutni, tarbiyaviy ta’sir obyektining g‘oyat murakkab tugunini bilish imkonini beradi. Tarbiya shaxsni maqsadga muvofiq yo‘sinda shakllantirish, unda fazilatlarni tarkib toptirish jarayonidir. Tarbiya tarbiyani amalga oshiruvchilar kutadigan natija mavjudligini talab qiladi. U ikki turdagi faoliyatni, ya’ni shakllanuvchi va shakllantiruvchi faoliyatni bajaruvchilar tarbiyaning tashkilotchilari, shakllanuvchi faoliyatni bajaruvchilar esa tarbiyaning yolg‘iz yoki jamoaviy obyektlari hisoblanadi. Tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari uning ikki tomoni - obyektiv va subyektiv jihatlari mavjudligidir. Uning shakllantiruvchi faoliyatlarini bajaruvchilar o‘zlari xohlasa-xohlamasa tarbiyaning obyekti ekanligida ko‘rinadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, obyektiv shakllanuvchi va shakllantiruvchi faoliyatlar hamda ularning elementlari o‘rtasida, shuningdek, har bir faoliyatning elementlari o ‘rtasida ichki obyektiv bog‘lanish va munosabatlar mavjudligida namoyon bo‘ladi. Shakllantiruvchi va shakllanuvchi faoliyatning subyektiv tomoni u yoki bu faoliyatni bajaruvchilar - subyektlar hisoblanadi va tarbiyaning natijalari ularning ichki holatiga, egallagan shaxsiy xususiyatlari, qiziqishlari, ehtiyojlari hamda qobiliyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Tarbiya ba’zan to‘plangan bilimlarni, faoliyat tajribalarini yosh avlodga berishning yo‘li sifatida, ba’zan erishilgan ma’naviy madaniyatni qayta tiklash va rivojlantirishning omili sifatida va ba’zan ijtimoiy munosabatlaming alohida shakli sifatida ta’riflanadi.Tarbiyaning maqsadi uning ko‘zlangan natijasidir. U jamiyat rivojlanishining ehtiyojlarini o‘zida aks ettiradi va jamoatchilik hamda davlat hujjatlarida ifodalanadi, pedagogik ta’limotlar va nazariyalarda muayyanlashtiriladi hamda batafsil yoritiladi. Sinfiy jamiyatda tarbiyaning maqsadi hukmron sinflar tomonidan belgilanadi va bayon qilinadi. Masalan, quldorlik davrida tarbiyaning maqsadi qullarni bo‘ysundirish va bostirib turishga layoqatli jangchilar hamda lashkarboshilarni; feodalizm davrida feodal ritsarlar; burjuaziya davrida ishbilarmonlar va biznesmenlarni tayyorlashdan iborat bo‘lgan. Tarbiyaning maqsadi - shaxsni har tomonlama va uyg‘un kamol toptirish, uning ma’naviy, axloqiy-estetik qadriyatlarini shakllantirish, yuksak darajada uyushgan va shakllangan jamoalami vujudga keltirishdir. Tarbiyaning maqsadlarini oxirgi va oraliq, umumiy va muayyan, asosiy va yo‘l-yo‘lakay maqsadlarga tasniflash mumkin. Maqsad bilan bir qatorda, hal qilinishi maqsadga erishishni ta’minlaydigan vazifalar ham turadi. Masalan, tarbiyaning umumiy maqsadini ro‘yobga chiqarish, ya’ni shaxsni har tomonlama kamol toptirish uchun aqliy, axloqiy, g‘oyaviy-siyosiy, estetik, mehnat va jismoniy tarbiya vazifalarini amalga oshirish zarur. Yüklə 142,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|